Share

NGA KRISTAQ TURTULLI*/

Bëj sorollatje, të humbas mendjen, nga ‘Ushtari i panjohur në Çajupi.’  Këmbën e drunjtë e tërheq zvarrë, si trung që zhgërryhet në cekëtinë, me llum dhe ujë të ndenjur. Atje ka mjaft piavica, por ato s’ kanë ç’ti bëjnë cungut, s’kanë ç’të thithin. Kthej kryet prapa ‘Ushtari i panjohur’ më duk i murrëtyer, guna e leshtë i shkau nga supet, gremiset te unë me nxitim, më shtyn në shpinë me tytën e pushkës së gjatë. Tyta e ftohtë më shkakton të ngjethura, por s’nxitoj dot, aq e kam çapin… Matem t’i kthehem nga ai, t’i them: ’Hej, dhe unë jam si ti, ushtar i panjohur, pa bust, me disa gjymtyrë e kocka më pak, të lutem largoje tytën e pushkës.’ S’mundem, më tundon përplasja me atë masiv të bronztë. Dikur, im atë më kishte folur për Mihal Gramenon, zhgënjimin e tij dhe dehjen e trishtuar…Unë e urrej dehjen prej merakut të dërrmimit përfundimtar të kockave.

Dielli në majë dukej si një unazë e vjetër prej bakri e harruar rastësisht në qiell dhe i mbuluar prej një vello të lehtë të përhime, por që herë pas here vinte e hollohej. Mjegulla e hirtë gjarpëruese, ndjehet, ulet, përdridhet, me fasha e plasaritje, si mësallat e irnosura të plakave të vjetra. Pllakaqet e plasaritua të trotuareve nën të janë të qullura dhe sa herë shkel pakujdesish në cep të tyre bëhem helaq.

Më është mërzitur jeta, mbart brengën e madhe mbi vete, dua të bredh i vetëm, me hidhësinë e marazit në gjuhë. Të flak tutje fjalët helmëta që më janë mbërthyer mbi trup si grerëza. Të ec, të gjykoj nëse mundem, t’i bie qytetit të ndryshkur kryq dhe tërthor, duke baritur si breshkë e vjetër që i kërcet shpina…

Është e mundshme të jesh i gjymtuar, sakat, me një këmbë e gjysmë. Të tërheqësh gjithë jetën, pas vetes një protezë të konsumuar druri. Nuk je si gjithë të tjerët, që ecin lirshëm, vrapojnë, kërcejnë, dancojnë, luajnë me dy porta, kacavirren dhe ku di unë se çfarë tjetër. I gëzohen trupit kur shikohen në pasqyrë, të zhveshur gollomesh, qeshin të lumtur, shkrihen prej kënaqësisë. Ndërsa unë i gjori jam me disa eshtra të rëndësishme më pak dhe sa herë shihem në pasqyrë rrëqethem…

Klithma ime tashmë është e shuar, sikur ngrihet me zvarritje prej një honi të thellë. Protesta ime rakitike kundrejt pamundësisë, shndërrohet në një mundim zhgërryes, i lemerishëm, si eshtrat e zbardhura të një kafshë prehistorike të lënë në humbëtirë ku gërryejnë vazhdimisht erërat e forta dhe tajfunet.

Duhet të më kuptoni, është një mundim i pa përshkruar të tërheqësh zvarrë jo vetëm një këmbë të poshtër druri, por e njëherësh të mbartësh mbi supe kapotën e rëndë të brengave dhe halleve torturuese. Ndjehesh sikur je i lidhur me zinxhirë çeliku. Si një i burgosur i përjetshëm, me eshtra të cunguara, në kthinën e harruar e të neveritshme të nënvleftësimit. Të mundon shpjegimi ndaj asaj që fshihet dhe të vërtetës së plagosur rëndë. Je si i hallakatur mes indiferencës, hipokrizisë e çmendurisë së botës dhe i mbërthyer nga mendime tmerrësisht sfilitëse. Të duket vetja sikur je skllav i padijes, i brengës dhe padrejtësisë. Cungu dhe proteza e drunjtë janë klithma ngjethëse në humbëtirën shekullore. Truri im është mpakur, mbledhur si oshaf, është lodhur prej trusnisë. Ndërsa zemra e lodhur dridhet si zemberek ore i shkurdisur.

Kush isha unë…e çfarë jam! Oh, ju lutem a mund ta përjetoni zhgënjimin shpartallues të një plaku sakat, me kocka e  gjymtyrë të shkulura prej trupit, shumë vite më parë. Të flakura në sepeten e shqyer të harresës..!

‘O Ushtari i panjohur’ hiqu tutje, mos më shty me tytën e pushkës si me dobec, të ec. Mjaft, o ushtar. Me siguri nuk të kujtohet, ndoshta s’ e di, hëm s’ke faj, unë i panjohur kam qenë, por pushkën me gjalmë e mbajta e shkreha me mijëra herë dhe jam lënduar prej armës. Nuk kthej kryet, ai është hijerëndë dhe më duket sikur do shtypem prej tij. Por njëherësh më duket sikur dëgjoj psherëtima të thella.

Trupi më çan dhe më dhemb, kockat më shpojnë dhe më priten si me sharrë. Këmba e cungët me siguri ka marrë ndonjë të plasur të re.

Për t’i u shmangur ushtarit, pushkës dhe psherëtimave si sallatë e vjetër pa vaj e kripë, u shtyva djathtas. I erdha rrotull një pirgu të vjetër me borë dhe u gjenda sakaq në barin e pistë:’Penda e sorrës’  të Vlash Pambuk hundëpoçes. Dikur lokali ishte i madh, por pas privatizimit u nda në shumë copa. Vlashit i lanë cepin më të largët, ku më shumë e zë qoshja e pallatit, prej shkakut të një grindje me drejtorin e ndërmarrjes. Atje ishte kuzhina e pjesa e oxhakut. Sa herë ai e lyente aq më tepër nxinte, prandaj  e quajti: ‘Penda e sorrës’. Vlashin e njoha vite më parë, kur bënim zborin e detyruar ushtarak, ai ishte përgjegjës i organizatës së batalionit dhe pëlqente të ecte pas kazanit të kuzhinës. Jo për gjë por në kuzhinë bëheshin mbledhjet dhe planet e stërvitjes. Ai ishte syjeshil, flokëkashtë, hundëpoçe, vetullvarur dhe dimër e verë mëngët e këmishës i mban të përveshura, sikur do zihej me grushte. Ai kishte vendosur bërrylat mbi banak dhe lokali ishte e shkretë.

-Njatjeta Vlash,- i thashë.

-Të ka shkrepur të sorollatesh si karroqe,- më tha.

-Më paske vënë re, o hundëpoçe,- i thashë.

-Kur s’kam ç’të bëj, o të vras miza, o do kullos sytë,- më tha, pastaj më pyeti: – Xhepat të shpuar i ke? Të përgatis një kafe si zakonisht?

-Kokën e lava në mëngjes,- i thashë. Po t’i kërkosh Vllash Pambuk hundëpoçes kafe borxh, s’ të bën kafe, por ujë të vakët, lëng gështenje, të lash kokën, prandaj shtova: -E kam një pesëshe për kafe të fortë.

I hodha pesëshen mbi banak, monedha u rrotullua, tringëlloi bukur dhe u preh rehat. Ai u kollit dhe më hodhi një vështrim të mprehtë.

-Borxhi është borxh dhe veresia është veresie,- tha dhe vuri xhezven të zjehej. Vështroi në gjysmë profili nga unë dhe duke psherëtirë shtoi:- Përherë kothere do të mbetemi o Ndrio.

Isha nervozuar dhe i paduruar ia ktheva:

-Të jesh fukara s’është turp.

Vlashi me hodhi një buzëqeshje si gjysmë hëne e konsumuar dhe më tha:

– Por është maskarallëk o Ndrio.

-Më lër rehat hundëpoçja i dreqit. Jeta nuk është vetëm para,- i thashë.

-Po çfarë muti është! Pushteti dhe e drejta është nga ai që ka para,- ia pat me inat Vlashi dhe i ra banakut me grusht:- Fukarallëku është si kjo ndreq kthinë që sa herë e lyej aq më tepër nxihet.

S’i ktheva përgjigje. Ndoshta kafja do më qetësonte. Dëgjoja zhurmën cucëritëse të kafesë dhe pa ditur as vetë nisa të trokëllija lehtë gishtërinjtë mbi banak. Vlashi ktheu kryet nga unë dhe më pa me bezdi.

Ishte pesëshja e fundit, dhe si gjithë pensionistët do të marr bukën me listë. Jerina, shitësja e bukës, është trupshkurtër, fytyrëëmbël, sy të kaltërremë. Të jep bukë me listë, pa ndalur vështrimin e trishtuar. Ajo ka një bllok të madh ku shënon emrin e cilido që merr bukë, me listë. Në fillim të muajit të shastisën veshët me cëren e telefonit dhe korrierët, derisa ja bën likuidimet. E lehtësuar u heq një vijë të kuqe borxheve dhe hapen faqe të re, duke luajtur syrin dhe shtuar me zë të ëmbël:

‘Buka ime është e ngrohtë’.

‘E ngrohtë je e tëra, o Jerinë,’ i thashë një ditë, për ti bërë qejfin. Ajo u shkri nga kënaqësie. Luajti shpatullat e bëshme:

‘Ua, s’të dija kaq shakaxhi!’ më tha.

‘Eh moj Jerinë!’ ia bëra, vura bukën në sqetull.

Një mesoburrë vetulltrashë rinte mbështetur në cep të banakut dhe ia kishte ngulur sytë Jerinës, por ajo nuk ia varte. Jerina u kthye nga ai dhe e pyeti ftohtë: ’Hë do marrësh gjë, apo do ti a mbathësh, se si shumë po na bën vapë?

Jerina është shpirt njeriu. Dyqanin ia la i shoqi që vdiq para dy vjetësh. Ajo pëlqen djemtë e rij, por dhe me ta nuk gjen derman, ka ndarë nja tre. Xhuvit djalit  tim i pëlqen të shkojë te ajo, kam frikë se mos ma futë në thes, prandaj detyrohem të shkoj vetë…

Vlashi të lan e të lyen dhe të lë morrat brenda. Ai e hodhi kafen në një filxhan të pastër, me germa e lule kineze dhe e shtyu me kujdes drejt meje dhe nisi të më ankohej për skamjen e tërësishme dhe mungesën e myshterinjve. Më parë ma hidhte kafen në një filxhan të thjeshtë, pa të tilla salltanete. Mora kafen u ula në tavolinën pranë dritares, i ktheva shpinën Vlashit dhe vështrova përjashta, njerëzit nxitonin, më dukeshin sikur kishin hedhur mbi supe pelerina gri. Ngrita filxhanin dhe rrufita kafenë pa e pasur mendjen aty, aq sa lëngu u nxehtë më përvëloi buzët dhe gjuhën…

*Fragment nga novela ‘Zhgënjimi’, marrë nga libri me novela me të njëjtin titull

Share

Share

Nga Dalip GRECA/

Shumëkush ka lexuar  apo dëgjuar për “Ditarin e Anneliese Marie Frank”(Shkurt Anna Frank), vajzës gjermane- hebreje, që ishte fshehur në Amsterdam – Holandë së bashku me familjen për t’i shpëtuar gjuetisë naziste, por qe e pamundur, ajo dhe motra vdiqën, po ashtu dhe nëna u shua në kampin e Aushviçit.Pak para fshehjes së familjes Anna me rastin e ditëlindjes  nisi të mbante ditarin që e bëri të famshme pas vdekjes. Ditari i Anës sjell dëshmi të përjetuara nën përndjekjen e nazistëve, duke iu shtuar dëshmive të formave të tjera të regjimit monstër.

Nuk e di pse hoqa paralelen mes rrëfimit-ditar të autores Alma Liço dhe Ditarit të Anna Frank. E para rrëfen për jetën nën diktaturën naziste, e dyta për jetën nën diktaturën komuniste. Me ndjenjën e paralelizmit e lexova librin nga fillimi në fund(botim I Institutit të Studimit të Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit”, shtypur në Shtypshkronjën”Maluka”, Tiranë 2015). Ndoshta një prej arsyeve të paralelizmit ishte nga  që Lek Mirakaj, që e solli librin në Bibliotekën e Vatrës ma përafroi personazhen e librit”Krahë të Këputur”. Për nga mbiemri”Liço” Alma duhet të ketë fije lidhëse me një nga editorët e njohur të  Gazetës Dielli,(me  editorin e fundit të pararënies së komunizmit, me dr. Eduart Liço, gjurmët e të çilit nuk janë vetëm në Gazetën Dielli, por edhe në gazeta e revista ët tjera si dhe në fushën e botimeve ).

Kur Lek Miraka ma dorëzoi librin e Alma Liço”përcolli mesazhin e autores:

-Libri do ta ndjejë veten mirë në bibliotekën e Vatrës , pasi autorja vjen nga familja e ish Editorit të Diellit në mes vitet’80 të shekullit të shkuar, Eduart Liço.

Alma Liço rrëfen thjesht, pa zbukurime, por është e aftë që të prekë shpirtart që e lexojnë nga që sjellë tmerret e përjetuara në jetën-ferr, ku e hodhi socializmi, nga kryeqyteti Tirana, në një kënd të humbur internimi. E lindur në Tiranë në një familje intelektualësh, vajza i gëzohej moshës, sukseseve në shkollë, familjes, kur çdo gjë këputet brutalisht dhe ajo dënohet së bashku me familjen në humbëtirat e Dumresë.

Ditari të rrëmben; ai nis me rrëfimet e fëmijërisë, familjen, historikun e  shkurtër. Ishte e dashuruar me Gjyshen Shefikat, një nga gratë e pakta të gjeneratës së saj që ishte shkolluar. Dalëngadalë autorja na përgatit për dramën që do të ndodhë së shpejti: Gjyshja nuk kishte qenë aspak entuziastë për martesën e vajzës së saj të vetme me Nevzat Liçon sepse kishte parandjerë kalvarin e persekucionit. Nevzati ishte I biri i një intelektuali, që kishte studiuar për Drejtësi në Universitetin e Harvardit, kishte ushtruar profesionin e avokatit në qytetin e tij të Korçës dhe gjatë luftës qe përfshirë me Ballin Kombëtar. Komunistët studentin e Harvardit, Muhamer Liço, e ekzekutuan më 1945, duke lënë jetimë 4 fëmijë të vegjël(pasi e shoqja i pat vdekë më parë nga një sëmundje e pashërushme).Fëmijët u strehuan në Tiranë tek një i afërm i familjes…

Autorja tregon se jeta në familjen e tyre rridhte e qetë deri çastin e dëbimit. Bijë e dy prindërve mësuese, që punonin fshatrave të Tiranës, Alma pati mundësi që të shihte se c’ndodhte përtej Kryeqytetit, ku Luli i vocër nuk ishte një personazh i vetmuar. Ishin të gjithë të atillë. Jeta rrjedh vrullshëm; nga dita e parë e shkollës deri tek pragdëbimi. Shenjat paralajëmruse ishin dhënë;Një vit më parë ishte dëbuar nga Tirana në fushat e Myzeqesë, xhaxhai i autores; Sigurimi i Shtetit i ishte qepur duke e shantazhuar për bashkëpunim vetë babanë e saj,pas refuzimit të dy prindërit u pushuan nga arsimi për t’iu drejtuar punëve të krahut në fermat përreth….Dhe vjen mandata: Ishte shtator 1968. Një person i dërguar nga pushteti komunist përcolli urdhërin:Duhet ta lini Tiranën! I njëjti urdhër shkoi edhe tek motra e Nevzatit, halla e autores. Prindërit e kanë të vështira t’ia spjegojnë vajzës, që për dy ditë festonte 10 vjetorine  ditëlindjes, se përsë po i dëbonin, ndërkohë që vëllai i saj ishte 8 vjeç dhe motra më e vogël vetëm 3 vjeç. Situata e nderë e krijuar në shtëpi, njerëzit e afërt që vinin dhe iknin fshehuarazi me lot në sy, dengjet e plaçkave, fëmijët që s’kuptojnë ç’po ndodh, krijojnë një tablo surealiste, që merr nota trishtimi ditën e udhëtimet drejt humbëtirës…Ja si ka mbetur në kujtesën e 10 vjeçares rrugëtimi drejt ferrit:”… Nuk mbaj mend me saktësi sa orë zgjati ai udhëtim drejt ferrit. E hipur majë dengjeve, ndjeja lëkundjet e pamëshirshme të asaj makine të zezë në rrugët e pashtruara, me gropa e gurë, mes atyre kodrave me shkurre të përzhitura nga vapa e verës, që ishte në ditët e fundit të saj. Në të ngrysur arritëm në fshatin që ishte caktuar për familjen time, diku në kodrat e Dumresë. Makina ndaloi në mes të fshatit dhe rreth saj u afruan disa banorë. Me një kuriozitet të natyrshëm,por dhe me një gëzim të lig se’armiqtë” kishin marrë ndëshkimin e merituar, u munduan të orientojnë shoferin të vijonte disa metra më tutje drejt asaj kasolleje që ishte caktuar për ne”…

Imagjonojeni reagimin e fëmijëve kur e prekën “banesën e re”: një kasolle e thurur me shkarpa,mbuluar me kashtë, me dysheme dhe’u… Autorja asokohe fëmijë shkruan në ditarin e vet” Deri në atë kohë kisha besuar se të tilla kasolle ndërtohen për kafshët shtëpiake”. Kishte parë të atilla nëpër filma, tutje nga Afrika…”

Mos ishte në ëndërr?”

-Jo, nuk isha në ëndërr, dhe as në kinema.”

Reagimi: Ishim të gjithë të mpirë, ndërsa mama nuk e mbajti veten, ia plasi të qarit. Motra ime e vogël vazhdonte të shtërngonte kukullae saj, ndërsa kaçurrelat e verdha, i ishin ngjitur në fytyrë nga djersët dhe vuajtjet e rrugës….Ajo krijesë e vogël kishte inteligjencën dhe intuitën të mos kërkonte asgjë; nuk kërkoi të hante, nuk kërkoi të flinte, vetëm na vështronte me rradhë, si për të kuptuar shkaqet e asaj situate të panatyrshme…

Do të mjaftonte përshkrimi i banesës, asaj kasolleje mjerane, pa dritare, që kontribuonte erë e keqe, çatia e tejdukshme plot vrima, nga ku rrëzoheshin insekte, mungesa e banjos, (për këtë qëllim shërbente një barakë llamarinë e ndryshkuar për të gjithë banorët përreth për të kuptuar realitetin e  mjerushëm, ku i kishte përplasur pushteti. Të nesërmen, kur motra e vogël flinte ende në gjumin kapitës, Alma kujton se i ati, e thirri pranë vetes, dhe i spjegoi për të parën herë se pse ishin aty, ç’ishte diktatura komuniste, lufta e klasave, i foli për të atin e tij intelektual të ekzekutuar nga komunistët dhe pse duhej të paguante e gjithë familja, madje dhe dhe motra 3 vjeçare.

Ditari fletë pas flete, sjell jetën e vështirë në humbëtirën, kushtet e tmerrshme, përpjekjet për të mbijetuar, provokimet, solidaritetin e të dënuarëve, një fqinjë që troket në errësirë dhe fshehuarzi se mos e sheh dikush, dhuron një kulaç për fëmijët; dita e parë e shkollës, ku edhe fëmijët-nxënës, janë të indoktrinuar, dhe disa prej tyre u largoheshin si fëmijë armiq…Autorja ditarmbajtëse i mëshiron”Të mjerët ata, sa keq i kishin doktrinuar. Nuk kishin si ta kuptonin ata të varfër se familjen time e kishin dënuar të jetonte aty , në atë skëterrë, por duke ndarë dhe jetuar në të njëjtin realitet dhe ata vetë ishin pothuajse po aq të dënuar sa ne, këtë nuk kuptonin as prindërit e tyre, pasi dhe ata mbajtën ët njëjtin qëndrim përkundrejt prindërve të mi.”(Te plote lexojeni ne Diellin e Printuar)

Share

Share

Nga Reshat  Kripa*

Fatosi jetonte ditët e pleqërisë. Flokët i ishin zbardhur.   Dhëmbët   ishin   zëvendësuar   me   protezat. Hidhte vështrimin larg, shumë larg, në rininë e tij. Ishin vite të vështira. Nuk e di nëse mund të quhej rini ajo e tij. Ishte rini e mbuluar nga hija e pleqërisë.  Mjegulla e kohës që sundonte në vend  e kishte mbuluar.  Donte të mësonte, por nuk e linin për të mësuar. Donte të punonte, por nuk e linin për të punuar. Donte edhe të jetonte, por nuk e linin as për të jetuar. Këto mund t’ju duken si mendime absurde, por, në atë kohë, jetohej në një botë absurde.

Ai jetonte në botën e ëndrrave. Vetëm ëndrrat nuk mund t’ia ndalte njeri. Mbi të gjitha, ëndrra më e bukur ishte ajo për një botë më të mirë. Kjo ishte ëndrra e fëminisë së tij. Por edhe këtë ëndërr ia ndërprenë. Shpata e Damokleut ia preu atë në mes. Ndonëse fëmijë e përplasën në rrethin e nëntë të ferrit, ku sundonin tri gojët e Luçiferit. E përse? Ju do ta  quani  të  pabesueshme,  por shkaku i saj  ishte  vetëm  dhe  vetëm  se  shkruante  nëpër mure: RROFTË SHQIPËRIA!

Kështu filluan për të, që në moshë të njomë aventurat e tmerrshme të Sigurimit të Shtetit, të burgut të Vlorës, të kampeve të Urës Vajgurore, Vlashukut, Shtyllasit dhe Bulqizës. Ëndërronte të studionte dhe të dilte jurist, inxhinier, mjek, artist ose shkrimtar. Por mbaroi shkollën e vuajtjeve, shkollën e urisë, shkollën e torturave. Megjithatë pati fatin të mbetet njeri. Kjo për hir të atyre burrave që mundi të takojë atje. Ata u bënë për të prind edhe shokë. U bënë mësuesit e tij.

Së   fundi,  u   kthye  përsëri  në  gjirin  e  familjes. Kishte një dëshirë.  Kishte  një ëndërr. Të  studionte.  Të shkruante poezi. Të shkruante tregime  dhe  romane. Por ishte e pamundur t’i  botonte…

Kohët  ndërruan. Bota  e    errët    ishte  përmbysur dhe vendin e saj e kishte zënë një botë e re, plot gjallëri. Filloi të shkruajë nëpër organet e ndryshme të shtypit që kishin filluar të dilnin. Botoi edhe një libër me tregime nga jeta e tij, të cilin ua shpërndau miqve të vet.

Shkroi, gjithashtu, edhe një libër me kujtimet e fëminisë dhe të rinisë së tij të hershme.  Në të përshkroi ngjarje nga jeta e tij, të lidhura ngushtë me ato të epokës në të cilën kishte jetuar. Përshkroi dashuritë e tij. Përshkroi figurat e atyre burrave me të cilët e lidhi fati i jetës dhe që nuk do t’i harronte kurrë. Por nuk mundej ta botonte. Gjendja  financiare nuk e lejonte. Mendoi t’i drejtohej një institucioni që kishte sponsorizuar botimin e disa librave.  Duheshin dy rekomandime nga shkrimtarë të njohur.

Iu drejtua një mikut të tij shkrimtar dhe poet. Për habinë e tij, ai me mospërfillje dhe mendjemadhësi i tha:

– Sot të gjithë duan të bëhen shkrimtarë.

E ndjeu veten të fyer. U largua pa e përshëndetur.

Librin ua dha dy shkrimtarëve të tjerë. Ata e lexuan, e pëlqyen dhe i dhanë rekomandimet, të cilat i dërgoi në institucionin përkatës, së bashku me dokumentet e tjera. Për çudinë e tij, pas disa muajsh mori njoftimin se libri nuk mund të botohej. Arsyeja, sipas tyre, ishte se libri nuk kishte vlera letrare. Nuk e di se ku e morën vesh “zotërinjtë kompetentë” që libri nuk kish vlera, kur nuk e kishin lexuar fare, pasi ai nuk u kishte dërguar kopje të dorëshkrimit. Edhe njëherë po përsëritej fati i tregimeve, shumë  vite  më   parë,  që   nuk   e   panë  kurrë dritën e botimeve

Kur kthehej në  shtëpi,  ulej  pranë  kompjuterit dhe shkruante diçka, të cilën e botonte në

ndonjë gazetë herë pas here. Librin me kujtime e mbante pranë, duke pritur ditën kur do t’i krijohej mundësia për ta botuar. Ndoshta mund të fillonte të shkruante ndonjë libër të ri në prozë ose poezi. Ndoshta edhe kjo mund  të  ishte  një ëndërr. Ndonjëherë hapte librin dhe lexonte pjesë  nga  ai.

Në ato çaste i kujtoheshin vargjet e Migjenit:

O kangët që fleni, reliket e mia,

            Q’ende s’keni prekun asnji zemën t’huej

            Vetëm unë me ju po kënaqem si fëmija,

            Unë djepi juej, ndoshta vorri juej! “

Një ditë iu afrua i biri dhe, duke e parë në atë gjendje, i tha:

– Babë, përse po mendohe?

Fatosi nuk donte t’i tregonte çfarë e shqetësonte

– Janë mendimet e pleqërisë, more bir!

Por i biri e dinte ku i rrihte  çekani  të  atit.  Mori USB-në, ku kishte regjistruar librin me kujtime dhe ia dërgoi një shtëpie botuese. Pas një muaji libri doli i botuar.

Përurimi i librit u bë në qytetin e tij bregdetar. U mblodhën  dashamirës të letërsisë.. Nuk mungonin edhe shkrimtarë dhe poetë të tjerë të njohur. Midis tyre edhe miqtë e tij, Shkëlzeni, Skënderi, Shpati, Ridvani. Kishte ardhur edhe shoku i tij i burgut, Mondi nga qyteti i Durrësit ku banonte. Mungonte Jani, shoku tjetër i burgut, që kishte shkuar në botën tjetër. Në këtë takim foli redaktori i veprës. Folën reçensuesit. Folën edhe të tjerë. Gjthsecili fliste ato që ndiente. Së fundi foli edhe Fatosi. Kur përmendi  grupin  e tij, para syve i dolën  dy shokët me të cilët kishte shpërndarë traktet nëpër qytet, ndaj  nuk  mund  të rrinte pa thënë edhe dy fjalë për miqtë e tij  më të ngushtë.                                                                                                                           Mondi ishte poet. dhe një  nga  këngëtarët  më  të mirë të moshës së tij. Kënga e tij e parapëlqyer ishte “Erëza malore” të cilën e këndonte vazhdimisht. Por regjimi ia preu atë në mes. Nuk e la të ligjëronte siç ia kishte ënda. Ai u detyrua të endej fshatrave të Peshkopisë, ku ishte vendosur familja e tij.

Jani   ishte  minoritar,  nga   Çatistra  e  Poliçanit,  buzë kufirit. Por në traktet që  shpërndanin ai shkruante: “Për Liri, për Shqipëri, për Flamurin Kuq e Zi!”       Shpirti rebel i Janit nuk mund të duronte robërinë.  U arratis dhe u vendos në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Mbaroi studimet e larta për kimist. Filloi të bënte karrierë. Por fati nuk i eci. Në moshë të re i mbylli sytë në dhe të huaj, larg atdheut, familjes, shoqërisë dhe me mallin e pashuar për to.

Më në fund ëndrra  ishte  realizuar.  Kishte  botuar  librin e tij të dytë.

                                                                        ***

– Përse nuk shkruan një roman? –  iu drejtua Fatosit Pjetri,  një shkrimtar, poet dhe redaktor  i njohur.

– Nuk e di nëse do të jem në gjendje, – u  përgjigj ai.

– Unë kam besim se po. Filloje dhe do ta shohësh që do t’ia arrish.

– Me kusht që të ma redaktosh ti!

– Patjetër.

Që atë ditë ai u ul dhe filloi të shkruajë. Temën e mori nga një tregim qe e kishte botuar në librin e parë me tregime. Qëllimi i tij ishte pasqyrimi i depersonalizimit të intelektualit shqiptar në vitet e sundimit komunist. Ditët kalonin dhe faqet e romanit shtoheshin vazhdimisht. Ngjarjet ndiqnin njëra-tjetrën. Fati i një inxhinieri , që e kishte njohur në burg, ishte  subjekti i tij. Ai ishte biri i një dëshmori të atdheut. Sigurimi i Shtetit i kërkonte të spiunonte dy shokë të tij, por ai nuk pranonte. E arrestojnë, e torturojnë por nuk dorëzohet. Së fundi tentojnë t’i përdhunojnë gruan dhe vajzën, pesëmbëdhjetëvjeçare,   në   sytë    e     tij.   Detyrohet    të nënshkruajë deklaratën e bashkëpunimit. Mirëpo tragjedia nuk   përfundon   këtu.  Vajza   çmendet   dhe  hidhet  nga ballkoni, ndërsa e  shoqja,  kur   ndjen   se   kishte  mbetur shtatzënë, helmon veten.

Romani   pati  sukses  të  plotë.  Fatosit  filluan  t’i vijnë përgëzime nga miqtë e tij. Një gazetar  e mori në telefon dhe e pyeti nëse kishte ndonje rast konkret të kësaj ngjarjeje, pasi donte ta botonte. Fatosi nuk guxoi t’ia tregonte. Inxhinieri në fjalë tashmë nuk jetonte dhe ai nuk donte që të afërmve të tij t’i hapej ajo plagë e pashërueshme.

Ndërkohë kishte filluar diskutimi i një ligji që së shpejti do të miratohej në Kuvendin e Republikës. Shoqata kishte bërë propozimet e saj për ndryshimet përkatëse dhe ia kishte paraqitur Kuvendit.

Një gazetare u paraqit në zyrën e Fatosit dhe i kërkoi një intervistë për këtë projekt-ligj. Ai pranoi. Iu përgjigj pyetjeve të gazetares. Së fundi ajo e pyeti:

– Cili është neni më i kontestueshëm sipas jush?

Ai u përgjegj:

– Neni   më   i  kontestueshëm  është  ai,  sipas  të   cilit  nuk  përfitojnë  dëmshpërblim  të përndjekurit që kanë qenë anëtarë të Byrosë Politike, punonjësit e Sigurimit të Shtetit, prokurorët, gjykatësit që kanë dhënë dënime politike. Ndërmjet tyre kanë futur edhe ish-bashkëpuntorët e Sigurimit. Te kjo e fundit ne kemi shumë rezerva, sepse duhet të kujtojmë gjithnjë se çfarë presioni është ushtruar mbi ata persona. Duhet të kemi parasysh torturat që kanë kaluar në hetuesi, duke filluar nga ato fizike, deri te torturat psikologjike. Ka pasur raste kur i kanë përdhunuar vajzën ose gruan thjesht për të denoncuar një emër.

Fatosi kishte parasysh subjektin e romanit të tij dhe vazhdoi:

– Atëherë ne shtrojmë pyetjen: A është e drejtë    që    këta    njerëz     të   mos   marrin  dëmshpërblimin?

Nuk kishte kaluar më shumë se një javë, kur Fatosit i erdhi një letër pa autor dhe pa adresën e dërguesit.   Ishte    një   letër  e  shkurtër,  vetëm  një  faqe

fletoreje. Midis të tjerave autori i saj shkruante:

Edukata, kultura dhe veçanërisht humanizmi i një bashkëvuajtësi, mund të shfaqte një largpamësi të thellë dhe një ndjenjë të paarritshme për ata fatkeq të nenit mbi të drejtat e përfitimit të dëmshpërblimit të ish të përndjekurve politikë. Jam edhe unë një nga ata fatkeqë të këtij neni. Jam intelektual dhe në një ose tjetër rrethanë gabova dhe pas dhjetë vjet burg po vuaj persekutimin e atyre dhjetë vjetëve dhe më tepër të atij neni, sepse nuk kam çfarë t’u them fëmijëve të mi përse nuk e përfitoj dëmshpërblimin. Është e tmerrshme dhe nuk di si t’u shpjegohem juve dhe fëmijëve të mi. Dëshiroj që para jush të mbetem një bashkëvuajtës anonim.

U prek tepër. Përmbajtja e asaj letre i zgjoi disa kujtime të tjera, të harruara.  U ul dhe shkroi një artikull, ku midis të tjerave citonte:

Ata një pjesë nuk janë më, kanë ndërruar jetë dhe ndoshta kanë bërë mirë për të mos dëgjuar se si  kërkojnë t’i diskreditojnë. Të tjerët që janë ende gjallë shohin punën e tyre dhe nuk kërkojnë të bëhen as deputetë, as këshilltarë ose kryetar bashkie dhe komune. As qeveritarë ose punonjës të rangjeve të larta të administratës shtetërore. As kryetarë partish politike ose shoqatash të ndryshme dhe as drejtues të mediave. Në  rast  se  duhej pastruar, e para duhej të ishte politika që duhej të jepte shembullin. Duhej të ishin të pastra  presidenca, parlamenti, qeveria, organet e drejtësisë, të zgjedhurit vendorë, administrata shtetërore, mediat e shkruara dhe ato vizive. Për këtë është miratuar edhe një rezolutë përkatëse që për çudi ka mbetur për kalendat greke zbatimi i saj. Le t’u hapen atyre më parë dosjet. Mos vallë trembeni për përmasat që mund të marrë largimi i tyre?

Para   syve   i   dilnin   disa  raste  të  tilla  që  ishin detyruar të nënshkruanin një deklaratë të tillë. A mund të ndëshkoheshin tani për këtë vepër? Fatosi nuk mund të ishte dakord me një veprim të tillë. Më parë duheshin ndëshkuar ata që i detyruan të nënshkruajnë. U kthye te kompjuteri dhe vazhdoi:

Lërini   të   qetë  këta  gjynahqarë  që  u  detyruan forcërisht për të bërë një veprim të tillë. Dhe hipokrizia qëndron në atë që sot, këta qyqarë, do t’i rigjykojnë përsëri po ata punonjës të Sigurimit të Shtetit dhe komiteteve të partisë ose bijtë e tyre. A mund të ketë moral një veprim i tillë? Ky do ishte në kundërshtim edhe me konventat ndërkombëtare mbi mbrojtjen e të drejtave të njeriut, të nënshkruara edhe nga shteti ynë.

Personalisht bënte pjesë  në  atë  grup  të  madh  të përndjekurish që nuk patën fatin e keq të këtyre mëkatarëve. Kjo jo se ishte më rezistent se ata, jo se i duroi me stoicizëm torturat e tmerrshme të asaj periudhe, por se pati fatin e mirë, të mos i provonte ato në masën që i kanë provuar ata. Për fatin e mirë se, për  arsye që edhe sot nuk arrinte ta kuptojë, Sigurimi i Shtetit nuk kishte vendosur ta detyronte të  nënshkruante.  Në të kundërt edhe ai ndoshta do të kishte  bërë  pjesë në këtë kategori.       Lexonte dhe  rilexonte letrën e të panjohurit. Në të ndjente dhimbjen e një të penduari për një gabim që kishte kryer në një çast të vështirë.

Është e tmerrshme dhe nuk di si  t’u  shpjegohem juve dhe fëmijëve të mi.                            

Shkruante ai në letrën e tij  dhe  kishte  të  drejtë. Ringjallja e atij kujtimi të hidhur ishte vdekjeprurëse për viktimën. Vazhdoi të shkruante:

Dua t’i drejtohem Presidentit të Republikës, Kryetares së Kuvendit, Kryeministrit dhe ministrave përkatës,   deputetëve   të   Kuvendit,    organizatave    për

mbrojtjen e të drejtave të njeriut, mediave në të gjithë vendin dhe t’u them:

            – Kujtoni rrugën nëpër të  cilën  kanë  kaluar  këta fatkeq! Mos ua lëndoni më plagët e tyre që ende nuk janë tharë! Mos i detyroni të turpërohen para fëmijëve, të afërmve dhe miqve të tyre! Në rast se keni vendosur të bëni një gjë të tillë, atëhere hapuani më parë atyre që i detyruan të bëjnë një veprim të tillë! Hapuani  edhe  atyre

që duan të ngjisin shkallët e karrierës!

            Kujdes për  ata që janë  rrëzuar!

Së fundi, Kuvendi e hoqi krejtësisht nenin në fjalë. Mëkatarët shpëtuan nga diskreditimi. Por, së bashku me ta, shpëtuan edhe kriminelët që i kishin duart ende të lyera me gjakun e të pafajshmëve, pasi duke u hequr krejtësisht neni, së bashku me të u hoq edhe ndëshkimi që ky nen u jepte anëtarëve të Byrosë Politike, punonjësve të Sigurimit të Shtetit, prokurorëve, gjykatësve që kishin dhënë dënime politike, pra të gjithë atyre që kishin qenë pjesë e terrorit.

Kështu, shteti demokratik, vuri në një plan si kriminelët ashtu dhe viktimat e tyre.

*Fragment nga romani “Ne kerkim te Lirise”

Share

Share

*Bujanoc: Amerika dhe Lugina e Preshevës të lidhura përmes kulturës shqiptare/

* Në sallën e madhe të shtëpisë së kulturës së Bujanoc është promovuar monografia për Shoqatën e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë me autor Adnan Mehmeti nga fshati Letovicë i komunës së Bujanocit./

Bujanoc, 5 Gusht 2016- Dashamirë të librit, familjarë, miq të autorit, përfaqësues te jetës kulturore, arsimore dhe politike morën pjesë në këtë manifestim.

Bilall Maliqi, kryetar i Shoqatës së Shkrimtarëve “Feniks” në Preshevë në kuadër të së cilës është bërë ky organizim theksoi se aktivitetet e  këtilla pasurojnë më shumë jetën kulturore dhe se është  një sukses i madh i autorit në këtë drejtim.

Sevdail  Hyseni, publicit e poet foli për librin e autorit dhe vlerësoi lartë veprimtarinë e Adnan Mehmetit në fushën e letrave shqipe.

“Autori i kësaj monografie ka shkruajtur  poezi për Skënderbeun, për heroin Komandant Lleshin, Letovicën e veprimtarë tjerë të kësaj ane. Kritika letrare  e ka vlerësuar lartë krijimtarin e Adnan Mehmetit”, theksoi mes tjerash Hyseni.

Ai shtoi se  duhet të krenohemi se nga ky vend njerëzit që kanë shkruar të punojnë në perëndim kanë mbrojtur gjuhën, kulturën, traditën dhe identitetin kombëtarë.

Kryetari i komunës së Bujanocit, Shaip Kamberi përshëndeti këtë promovim duke i uruar autorit suksese të mëtutjeshme.

“Edhe pse gjenden larg nga vatrat e tyre nuk e harrojnë vendin e tyre. I urojë sukses jo vetëm në krijimtarinë e   tij por që krahas kësaj ta ngrit edhe Luginën e Preshevës e dhe Bujanocin ”, tha Kamberi para të pranishmëve në të këtë manifestim.

Jonuz Musliu, kryetar i Këshillit Kombëtar Shqiptarë theksoi se ky promovimi i librit flet se shqiptarët e Bujanocit, Preshevës dhe Medvegjës kemi një ambasadorë në Amerikë i cili kontribuon në kulturën shqiptare.

Përfaqësues të zyrës për të rinj të Bujanoc kontribuuan në zhvillimin e këtij aktiviteti duke lexuar për vlerësimet e shkrimtarëve të mëdhenj për veprën e autorit, Adnan Mehmetit dhe krijimtarinë  tij letrare e publicitiske.

Autori i librit Monografi për  Shoqatën e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë, Adnan Mehmeti falënderoi të gjithë për pjesëmarrje dhe se është shprehur që sa herë që vjen këtu është i mbushur plotë me emocione.

“Shoqata jonë ka një aktivitet të madh, ne promovojmë letrat shqipe në kontinentin e Amerikës dhe kemi një përgjegjësi të madhe dhe ne mundohemi që të vazhdojmë traditën e letrave shqipe”, tha mes tjerash Mehmeti.

“Shoqata jonë është një bërthamë që sjellë bashkim të gjithë krijuesve nga të gjitha viset dhe në Amerikë ka një pjesë të madh të shqiptarëve të Luginës dhe bëjnë punën më të mirë të që mundë të bëjnë  për këtë vend”, deklaroi Adnan Mehmeti.

Për veprimtarinë e Adnan Mehmetit folën edhe shumë njerëz tjerë te jetës publike nga vendi dhe diaspora, Llukman Halili, Xhemaledin Salihu, Agim Hasani e të tjerë të cilët uruan që autori mos të ndalet ne fushëveprimin e tij dhe të jap kontribute edhe më të mëdha për kombin shqiptarë dhe vendin e tij në përgjithësi./Kortezi: Titulli.com/

Share

Share

NGA KRISTAQ TURTULLI*/

I/

Kur infermierja gjoksmadhe, vetulltrashë, me nishan të zi po dilte prej dhome, dëgjoi që i tha:

-Sofi, dielli shkëlqen përjashta.

-Përjashta..! u përmend Sofia dhe u përpoq të shtynte disa shirita të trasha, të dallgëzuara errësire që i qëndronin të ndera mbi qerpikët e qullur.

-Po, është harlisur jeshillëku.

– Jeshillëku!- mërmëriti Sofia dhe pësoi në trup drithërimë. Iu bë sikur shiritat e errëta nisën të holloheshin, u bënë  të përhime dhe ajo lëvizi kryet për t’i larguar.

-Thuaj shyqyr, na kalbi shiu.

Përjashta?! Jeshillëku! Përsëriti Sofia me vete pa hapur sytë. Iu bë sikur tisi i përhimët u largua e mbi qerpikë iu ndeh një perde e gjelbër, me ngjyra fosforeshente. Shelgje të vjetra, lotues pranë një lumi të turbullt dhe ca re të mëdha si gjirafa, qafëgjata, me kokat e vogla, në të verdhë të fortë, iknin me vrap drejt një shtegu të ngushtë, si humbëtirë, lumi u shndërrua në ujëvarë pastaj zhduk në honin e thellë…

Ajo shtrëngoi sytë fort të ndalonte ikjen e harbuar të gjirafave, lënë jeshillëkun të prehej dhe lumi të mos zhdukej në gropën e vet. I donte muajt prill, maj dhe qershor, me shpërthimin e mrekullueshëm  të luleve dhe jeshillëkun e harbuar mahnitshëm. Oh! Si i doli prej mendjes! Ndoshta ngaqë u mbërthye prej kthetrave të sëmundjes. Hapi sytë ngadalë, iu duk sikur përpara syve iu ndeh një perde transparente që lëkundej prej erës dhe një ishull magjik lundrues mes shelgjeve të thyera. Paska erë dhe, nuk dua që ishulli magjik të ketë shelgje të thyera, të sakatuara, të shkaktuara prej rëndesës së shiut të akullt, mërmëriti dhe bëri të kthehej në brinjë. Menjëherë e preu një dhembje e padurueshme në shpatullën e majtë. Kafshoi buzën për të mos bërtitur dhe i mbajti sytë një copë herë mbyllur sa të merrte veten.

Ishte vetëm në dhomë dhe mund të shprehej hapur. Mund të ankohej, të rënkonte prej dhembjeve të trupit dhe vuajtjeve që ndjente, pse jo, edhe të bërtiste. Ta marrë dreqi. Ngandonjëherë, kur nuk mundesh ti përballosh më dhembjet, e ndjen të nevojshme edhe të bërtasësh. Jo për tu ankuar, ta dëgjojnë të tjerët, të qajnë hallin. Por vetëm për tu çliruar. Si për të bërë një përpjekje të mundimshme, për të shkulur dhe flakur tutje, kthetrën e keqe që të ka mbërthyer trupin. Por ajo, Sofia dhe vetëm ajo do ti duhej ti përballonte të gjitha. Ose ta lëshonte veten, të ligështohej, të qullej, të bërtiste. Infermierja do rrudhte vetullat, do mblidhte buzët pas shpine dhe ti ngulte fët e fët në këllk, një morfinë për ta qetësuar…

II

I shoqi dhe djemtë kanë ditë dhe net që i qëndrojnë pranë dhe përkujdesen për të. Djemtë, të mirët, të bukurit e nënës; Jani dhe Vangjushi i rinë tek koka e shtratit dhe bëjnë kujdes të mos i bjerë tuboja e oksigjenit. I fshijnë djersët, syzet e përmbytura prej avullit. Sytë e tyre janë gjithë merak dhe dashuri, aq sa ajo nuk guxon ti vështrojë drejt e në sy, sepse e di, menjëherë do të përlotet. Por nëna gjithashtu e di mirë, nuk duhet të përlotet. Nuk mund tu a shtojë edhe më tepër merakun të dashurve të zemrës. Ata janë të rritur tashmë, burra, por për nënën mbeten gjithnjë fëmijë të mrekullueshëm…

Ktheu ngadalë vështrimin nga i shoqi, Akile. Iu duk i dobësuar dhe sytë i kishte të buhavitura. Lëvizi pakës buzët e përthara prej sëmundjes, donte ta porosiste, të kishte kujdes veten. Mbase dhe diçka tjetër që nuk ia kishte thënë më parë. Të shtrenjtit e saj, burri dhe djemtë iu dukën shumë të lodhur. Mos ishte një budallaqe e pafajshme që lodhte të mirët e saj! Shtriqi pakës trupin dhe u foli ultas:

-Sot ndjehem më mirë. Do bëni mirë të shkoni në shtëpi të çlodheni një copë herë.

Ata e vështruan njëri tjetrin me dyshim.

-Je e bindur mama, kur na thua të shkojmë? – e pyetën djemtë.

-Po, shkoni,- këmbënguli Sofia dhe shtoi me zë të dridhur:- Paçi uratën bij.

-Djemtë le të shkojnë. Mirë do jetë të qëndrojmë një copë herë së bashku,- iu lut Akile.

Të bijtë vështruan në sy dhe të pavendosur bënë për nga dera. Sytë e tyre ishin të trishtuar, të merakosur dhe të lodhur prej pagjumësisë.

Akile priti sa u mbyll dera. Sofia ndjeu përbrenda një shkundje të fortë dhe iu duk sikur e zuri sakaq malli për të bijtë. Morri frymë thellë me zor, por e nxori ngadalë të mos i binte në sy të shoqit. Me bisht të syrit vështroi nga Akile, i cili lëvizi diçka pjerrtas, duke iu anuar pak shpatulla në anën e majtë. Asaj iu duk sikur i shoqi u lëkund, iu morën mendtë.

-Çfarë ke?- e pyeti Sofia e shqetësuar.

Akile nuk i ktheu përgjigje. U përpoq të buzëqeshte, iu afrua pranë, i mori me kujdes dorën e zbehtë. Ia ledhatoi gishtat e hollë, delikatë, gati transparentë. Në to dalloheshin shkoqur damarët blu dhe disa njolla të vogla në ngjyrë kafe. Ato gishta të gruas së tij, kishin krijuar gjitha ato vepra të mrekullueshme. Një jetë e derdhur në art, në telajo. Qindra piktura, pejsazhe, portrete. Ia ngriti dorën me kujdes, e afroi pranë buzëve, e puthi. Sofia fërgëlloi prej kënaqësisë.

-Jam mirë e dashur, jam shumë mirë. Ndjehem mrekullisht mirë kur të kam ty,- i tha Akile. Ai përkuli pak kryet dhe mbështeti faqen parruar në dorën e ftohtë e delikate të gruas. Iu duk sikur dora e saj u drodh. Akile shau veten, që nuk u tregua pak më i kujdesshëm. E pyeti gjithë merak:- E dashur, mos të shpova me këto qime? Më fal. Të premtoj që kur të vij, do jem i rrojtur, i qethur, i pastër si pëllumb.

Sofia u përpoq të vinte buzët në gaz.

-E më parë më ke shpuar me qime. Të kujtohet dhe çuditërisht ndjehesha mirë.

Akilit i qeshi gjithë fytyra dhe ngriti supet si i zënë në faj.

-E di,- tha:- Na rrëmbente puna krijuese, harroheshin, nuk e shihnim kohën si vraponte, por ndjeheshim vërtet shumë mirë.

Sofia kundroi fytyrën e tij me dashuri:

-Më jep pasqyrën e dorës, të lutem,- i tha të shoqit:- Është në sirtarin e komodinës.

Akile kaloi shpinën e dorës mbi mjekrën e parruar dhe e vështroi me habi.

-Dua të krihem. Të bëj buzët me të kuq. Të jem e bukur. Më duket sikur jam e thinjur e rrëgjuar deri në kockë,- foli ultas Sofia dhe mbajti me vështirësi psherëtimën. Ta marrë e mira jetën e shkurtër që të mplakën e ikën shpjet si hapje mbyllje sysh dhe nuk kthehet më, ia bëri me vete.

-E ëmbla ime, je e bukur si një lule,- i tha Akile.

-E di..!- foli zëmekur Sofia. Asaj i dukej se i shoqi kishte qenë gjithnjë ai që mbante çelësin për të hapur dyert e gëzimeve të jetës.

– Për mua je e mrekullueshme,- i foli me seriozitet Akile.

-Oh Akile, të lutem,-mërmëriti Sofia dhe ju duk sikur buzëqeshja e tij ishte pak e lagësht. Ajo përsëri kish nevojë për atë njomështi burri, për të njomur buzët e zhuritura prej sëmundjes i tha:- Më ndihmo të ngrihem.

Akile e ngriti të shoqen me kujdes, duke e mbajtur nga shpatullat. Vendosi dy jastëkë te koka e shtratit që ajo të mbështeste shpinën. Me njërën dorë i mbajti pasqyrën, ndërsa me dorën tjetër e ndihmoi të krihej dhe të bënte buzët me të kuq. Por buzëkuqi mezi i shkiste, i pengohej në thatësirën e buzëve të saj.

-Këtë buzëkuq ma dhurove në pesëdhjetepesë vjetor,- i tha Sofia.

Ai luajti kryet në shenjë pohimi. Sofia u lodh, krahu iu var dhe gati sa nuk i tha të shoqit më puth, por i bëri me shenjë ti hiqte jastëkët e tepërta dhe i shtri në shtrat duke marrë frymë me vështirësi.

– Të kam dashur dhe të dua Akile..,- foli ultas Sofia, por u lodh shumë shpejt. Iu duk sikur i tha shumë pak, për sa kishte menduar. I bëhej sikur qepallat i po i rëndoheshin prej një peshe të huaj. Sytë iu mbyllën vetiu.

-Edhe unë të kam dashur dhe të dua fort,-i foli zë dredhur Akili. Sa e rëndësishme dhe e pazëvendësueshme është gruaja në jetën thyer te një burri.

Sofia nuk po i përgjigjej. Ajo qëndronte symbyllur, po bënte të pamundurën të ndalte rëndesën e brengën e madhe, që i ishin grumbulluar në kraharor dhe po ngjiteshin me shpejtësi drejt syve për tu shndërruar në lot. Nuk mundi. Diku në vatërzat e syve ndjeu lagështirën përvëluese:

– Më dëgjon Sofi?-e pyeti i shqetësuar Akile.

-Të dëgjoj. Vallë a mjafton një jetë për tu dashur? – i pëshpëriti Sofia. I hapi sytë me ngadalë dhe vështroi nga i shoqi. Sa i rëndonin qepallat e syve: -Të lutem Akile, të drejtën më thuaj, a është mjaft një jetë?

-Jo shpirti im, jo. Kurrë nuk mjafton një jetë për tu dashur,- mërmëriti, gati në ngashërim Akile.

Atij iu drodh trupi, u zgjat dhe e puthi me majat e buzëve në ballë. Ajo lëvizi kryet ngadalë, kërkoi buzët e tij. Ai e puthi lehtë. Buzët e gruas ishin të thara dhe digjeshin. Ai u tërhoq ngadalë dhe mori me vete nxehtësinë dhe thatësirën e puthjes së lodhur. Ata ndenjën një copë herë pa folur duke vështruar njëri tjetrin  në sy.

-Të lutem, mos qaj- iu përgjërua Akili.

-Lotët janë prej temperaturës së brendshme,- u justifikua Sofia. Akile u zgjat, ia hoqi syzet i fshiu sytë e më pas syzet.

-Të faleminderit Akile, tani shko. Djemtë të presin,- i foli Sofia zë ulët dhe e vështroi me dashuri. Do më pëlqente të qëndronim së bashku edhe pak, gati sa nuk i tha. Në buzë ndjente akoma lagështirën e njohur të buzëve të tij. Sa mirë është kur të pret dikush, mendoi. Akilen e presin djemtë, diku pas derës. Ndërsa atë shpejt a vonë e prisnin të tjerët, të largëtit…

Akile luajti kryet i bindur. I përkëdheli butë edhe një herë dorën e dobësuar, të gruas dhe eci me hapa të ngadalta drejt derës. Qëndroi, u kthye nga shoqja dhe i tha:

-Shërohu sa më shpejt Sofi. E ndej tmerrësisht mungesën tënde. Nuk mund të fle pa ty, më duket sikur jam me një këmbë, me një dorë, me gjysmë ëndërr, pa flladin e mëngjesit dhe pa ngjyrat e mrekullueshme të ylberit. Je gjysma e trurit tim Sofi, pa ty nuk më punoj e të jetoj si duhet…

-Akile!- ia bëri me përgjërim Sofia.

Ai e përshëndeti me dorë dhe u largua me hapa të kujdesshëm. Shpatullat i dridheshin lehtë.

Sofia mblodhi duart në gjoks dhe me shikim të përlotur ndoqi shpinën pak të kërrusur të njeriut më të dashur, burrit, bashkudhëtarit të jetës, që humbi pas derës. Rënkoi thellë. Akile ishte burrë hijerëndë i fortë dhe i talentuar. Një nga skulptorët më të mirë. Ajo nuk mund ta harronte atë moment, shumë vite më parë, kur pa Akilen elegant, të veshur shik, teksa zbriste me shkathtësi shkallët e prej mermeri të bardhë, të fakultetit.  I thanë që ai student është shqiptar si ty, por ajo nuk guxoi ti afrohej…

III

Kishte kaluar një natë të vështirë dhe ishte përpjekur të mos e jepte veten. Akile dhe djemtë nuk bënë asnjë dremkë gjumë. Megjithëse ia fshinin për të mos e merakosur, ajo e kishte marrë vesh. Vuante prej sëmundje të rëndë, nga një formë kanceri në gjak. Doktorët në heshtje ulnin kryet dhe ngrinin supet, pra nuk kishte shpresë për shpëtim. Thuhej se, diku gjetkë, mund të parandalohej sëmundja dhe ndoshta gjendej shpresa për shërim. Andej, gjendeshin mjete dhe mjekime më të përparuara. Por kjo, ‘andej,’ diku gjetkë, pa përcaktim, ishte përtej kufijve, si të qe botë tjetër. Dhe për ikje dhe kurim jashtë shtetit, as që mund të bëhej fjalë.

Burri së bashku me djemtë ikën. Sofia mbajti vesh një copë herë hapat e tyre të rregullta tek ecnin në korridorin e pavijonit. U lehtësua që dërgoi të dashurit të çlodheshin. Ata po bënin shumë për të. Por njëherësh u ndje e dobët dhe tmerrësisht e vetmuar. Ajo e ndjente shumë më tepër mungesën e tyre dhe e dinte që do tu mungonte përherë. U mblodh kruspull dhe dënesi. Ambienti i spitalit iu duk jashtëzakonisht i ftohtë, sikur e kishin futur në një masiv akulli dhe kockat i ishin bërë akull. Mos u zemëro dhe mos u tremb, i dha zemër vetes.

Sofisë i dhembte i gjithë trupi. Herë pas here fryma i pengohej diku në gjoks. Mori frymë thellë, përsëri e shpoi dhimbja e fortë në gjoks dhe iu përgjigj në shpatullën e majtë, aq sa u përlot. Është vërtet e mrekullueshme të mos kesh dhimbje në trup. Tuboja e oksigjenit e ndihmonte mjaft të mbushej me frymë. Shyqyr që ishte dhe oksigjeni!

Nuk i durohej të hapte sytë dhe të bridhte shikimin përtej dritares, paçka se i digjnin. Aty, jashtë, shkëlqente dielli dhe kish shpërthyer jeshillëku. Sofia e adhuronte natyrën plot dritë dhe kolor. Mrekullohej prej madhështisë së magjisë së papërsëritshme të Nënës natyrë dhe thoshte gjithnjë: nuk ka gjë më të përkryer se ajo. Sa herë ulej pranë telajos së bardhë, të pikturonte. Mbyllte një çast sytë, e riprodhonte vetëtimthi në mendje, pamjen që kishte përpara. Mbushej me frymë dhe pëshpëriste me vete:

Sa do mund të mësoj dhe të marr, të hedh në telajo, bukuritë e kësaj mjeshtre të madhe. E cila të dhuron pa u kursyer të gjitha; ngjyrat, format, linjat dhe intonacionet. Mua më duhet ta bëj timen, të pamundurën, tu lë përherë njerëzve, të dashurve, një vepër, një inicial të vogël, një kujtim…

IV

E paduruar vështroi përjashta dritares. U fërgëllua prej kënaqësisë. Ishte fillim qershori dhe molla e madhe përkarshi ishte mbushur e gjitha me gjethe të gjelbra. Oh zot sa bukur! Çfarë kthjelltësie të qiellit! Çfarë mrekullie! Çfarë ngjyrash të mahnitshme! Oh nëne si përthyhen, dridhen, dhe lëkunden rezet fosforeshente të diellit! Si të jetë një fustan, i madh, i bardhë, gati i tejdukshëm nusërie! Toka ishte veshur me petkun gjelbër, shpërthyes, të fund pranverës. Bari i jeshilët, gjethet dhe pemët dridheshin prej kënaqësisë së ripërtëritjes. Diku në të majtë, tek një dege të njomë, dalloi një lule të vonuar, me petale pakës të fishkura. Por gjithsesi, lulja qëndronte akoma me stoiçishëm në degën e hollë të pemës.

Sofia donte me gjithë shpirt që ajo lule e vonuar, me gjethe pakës të fishkura dhe transparente, të qëndronte sa më gjatë aty, në degën e pemës.

Një fluturzë e vogël, krahëshkruar u ul në degën që ishte më pranë dritares. Sofisë iu ndal zemra, se mos ajo flutur në ulje rrëzonte petalet e lules. Por ulja e fluturës ishte e butë. Përsëri iu duk sikur ndjeu drithërimën e lehtë të kërcellit të njomë dhe bulëza vese nisën të pikonin prej saj. Jeta i ngjan luleve, gjetheve dhe fluturave që ndihmojnë dhe shtyjnë në mënyrë të natyrshme njëra tjetrën. Më pas vijnë vemjet, që gërryejnë gjethet, si dhe insektet e tjera. Vijnë pastaj erërat  e forta, ndërrimi i nxituar i stinëve, ciknat… Në fund, e pamëshirshme, zemërgure dhe kur nuk do ta presësh, vjen vdekja, e cila fshin me kosë gjithçka që do të thotë: Asgjë…

Fatalisht njeriu është tmerrësisht i përkohshëm, mendoi Sofia dhe psherëtiu. Përse të jetë kështu, përse? Kjo përkohshmëri sfilitëse, ç’merituese, përse? Ajo është artiste dhe i përjeton më shumë se të tjerët. I trokiti sëmundja e ligë, pikërisht atëherë kur ishte në valën e krijimit, pjekjes dhe shpërthimit artistik. Kur mund ta gëzonte më shumë jetën me Akilen, djemtë, me dasmat e tyre dhe me nipërit dhe mbesat.

Një sumbull loti iu rrokullis prej syrit dhe i qëndroi mbi mollëz. Po qaj, vërtet po qaj! Gati sa nuk foli me zë. Po qaj prej dhimbjeve apo prej trishtimit? Jo, nuk duhet të qaj! E fshiu lotin me të shpejtë. Jo, kurrsesi nuk duhet të qaj! Nuk mund të pranoj përfundimin shpartallues: ASGJË. Sepse kam lënë diçka. Jo, kam lënë më shumë se diçka që e injoron asgjënë. Por përsëri është një asgjë?! Sofi, kujdes, i hoqi vërejtje vetvetes. Kuptohet, ne nuk jemi të përhershëm. Ndërkohë, përgjatë jetës, bëjmë diçka, krijojmë jetë dhe vepra dhe i lemë pas. Njëlloj si natyra dhe tek njeriu, krijimi dhe vetëm krijimi, është e përhershëm dhe e patjetërsueshëm. Këto fjalë ia thoshte gjithnjë Vangjeli, babai i saj i mrekullueshëm.

Sofia përshkundi kryet dhe lëshoi një copë herë trupin të prehej. Jo, nuk duhet të mendonte për gjëra të mërzitshme e të trishtuara. Por ç’të bënte, shumë gjëra veprojnë në kundërshtim me atë që do dhe dëshiron. Para që gjithash ishte grua, nënë dhe artiste…

Përpara saj, natyra kishte shpalosur të gjitha ngjyrat, si një qilim të madh. Sofia nuk kish kohë ta mundonte veten për gjëra munduese, pesimiste, sido që ndjente dhembje në trup dhe nuk kish shpresë se mund të jetonte gjatë…

Së pari duhet të kesh shkallë të lartë ndjeshmërie, pastaj mund të jesh artist. Po nuk e ndjeve, e përjetove nuk mund ta realizosh atë që do.

Si tani, një vit më parë, bëri peizazhin e fundit. Shkuan familisht për të bërë plazh diku nga jugu, nga bregdeti. Dita ishte e nxehtë. Qielli ishte i kthjellët, si në pasqyrë. Disa dallgë të lehta vinin ngadalë, duke nanurisur dhe lëpinin shkëmbinjtë e zbardhur si eshtrat e një dinozauri. Ajo nuk u zhvesh të bënte plazh. I hanin duart për punë, bukuria që kish përpara e joshte. U ul në verandë dhe nisi të vështronte horizontin e pafund.

-Mama, eja bëj plazh së bashku me ne,- e ftuan djemtë.

-Sofi, ke nevojë për pushim dhe ujë të kripur deti,- i tha Akile.

Sofia vendosi dorën si strehë mbi ballë dhe u buzëqeshi ngrohtë. I shoqi nga dita në ditë po bëhej më dhembshur dhe i kujdesshëm me të. Ajo ndjente se diçka jo fort e këndshme po ndodhte në trupin e saj, por nuk donte ta bënte veten. I ngjante vetja si një mollë e lartë, që donte të dhuronte gjithnjë lule dhe fruta. Por përrenj idhnakë, të rrëmbyeshëm, nëntokësorë, kishin filluar ti gërryenin rrënjët. Ajo dita ditës ndjente lëkundjen e shkundjen dhe mos mbështetjen ndaj tokës. Kur çdo ditë që shkonte dhe nuk bënte gjë e mundonte, ndjehej bosh.

Prandaj nuk kish kohë të shëllërej pa ndonjë qëllim dhe vlerë nën rezet e ngrohta të diellit. Para së gjithash nuk mund të linte atë mbresë të papërsëritshme që e ngacmonte në shpirt: Natyra kishte një transparencë të mrekullueshme. Valët e vogla, shkumëbardha, vinin gjithë naze, me shushurimë të lehtë, fërkoheshin pas bregut dhe shkonin. Diku më tej, shkëmbinjtë e mëdhenj, të bardhë, të lëmuar prej dallgëve. Kaltërsia e papërsëritshme mbizotëruese, qiell dhe ujë.

Me një nervozizëm të pa kuptuar iu përvesh punës, filloi të përziente ngjyrat dhe ti hidhte në beze. E kaltra ishte theksuar, por që kishte një lëvizje të pandierë, befasuese. U shkri me natyrën, hidhte ngjyrat me vrull. Lart në qiell dalloi një zog të madh, që fluturonte qetë dhe rëndë. Iu duk si shqiponjë. Sa mirë sikur të jetë shqiponjë. E vështroi ngulët atë shpend të bukur, iu lëbyrën sytë.

Dielli si një saç i nxehtë kishte mbetur pezull në qiell dhe nuk lëvizte. Sofisë iu përcëlluan shpatullat dhe qafa nga rrezet e forta të diellit. Ajo ishte në kanotiere. Por kur vuri nënshkrimin dhe përfundoi peizazhin ndjeu kënaqësinë e krijimit, njëkohësisht dhe përcëllimin e lëkurës.

-Po hë moj Sofi, bëj pak kujdes dhe për veten,- u ankua butë Akili. E kuptonte fort mirë të shoqen dhe magjinë e krijimit, artist ishte dhe ai. Pas një copë herë shtoi:-Sofi, ia vlente qëndrimi në diell, bëre vërtet një punë të bukur.

Sofia e falënderoi me një puthje të shpejtë.

Akile i tha Sofisë të shtrihej nën çadër dhe me seriozitet nisi të përkujdesej. Ia mbuloi të djegurat me kos të freskët. I dha një aspirinë të plotë, për ti qetësuar dhembjet.

V

Në dhomë hyri infermierja, duke mërmëritur me mërzi. Ajo la në tavolinë një broke në ujë. Sofia e vështroi në mënyrë pyetëse, përse më le këtë broke me ujë.

-Më duket se ju ma kërkuat, harruat!- ia bëri me zë të grindur infermierja gjoksmadhe.

-Ah po, vërtet,- ia bëri kot Sofia.

Infermierja e vështroi me dyshim dhe doli duke mërmëritur:

– Njëra kërkon ujë dhe harron, ndërsa tjetri, aty matanë, ka gjithë ditën që ankohet, kërkon oksigjen…

Sofisë i dukej sikur buza i thahej, i bëhej trokë, prandaj i kërkoi ujë. Ndoshta për shkak të oksigjenit. Edhe harroi. Ngaqë e magjepsi natyra. Mendoi ti kërkonte të falur. Infermierja iku. Ajo kishte emër të ngatërruar diçka midis Esmeraldinës dhe Enkelajdinës. Për të mos e fyer e thërriste shkurt, Dina. Por fytyra e saj është mjaft interesante, sidomos profili, mollëzat e kërcyera si kubanet, me nishanin e zi nën buzë. Fytyra e saj ishte shumë ekspresive dhe me të vërtet dilte një portet shumë shprehës. Të qe ditë tjetër dhe të ishte diçka më mirë, do ti lutej Dinës ti bënte portretin. Vështroi duart, me damarët blu nën lëkurë. Ato tashmë nuk kishin më gjallërinë e mëparshme, kishin filluar ti rrudhoseshin e ti mpiheshin. Ajo nuk e kërkonte kurrë plogështimin e gishtave. Donte që ato të ishin gjithnjë të shkathëta, energjike.

Iu kujtua kur ishte studente dhe në klasë kishin sjellë për model një plak të çuditshëm, me kominoshe, këmishë të grisur në jakë, të zbardhëllyer. Këpucë të shtrembra dhe të ngrëna në majë. Ai plak ishte leshra gjatë, mjekërgjatë, të gjitha borë të bardha, të kërleshura, të pakrehura. Me hundë të kërcyer, me buzë të trasha dhe sy vezullonjës, protestues, i paqetë, si poetët e lashtë grekë. Në klasë hyri duke u kollitur Vikatos, pedagog kryesor i lëndës së pikturës dhe portretit. Ai mbahej si portretisti më i madh i Greqisë. Vikatos ishte një plak i imët, tullë në çaçkë të kokës, vetëm me pak flokë të bardha anash. Ai ishte rreth të tetëdhjetave. Sa hyri në klasë, fshiu ballin me shami dhe instinktivisht sytë i shkuan dhe iu mbërthyen mbi modelin e plakut. I cili qëndronte ulur në stolin e drunjtë, në pritje, shpatullvarur dhe i menduar.

Piktori i madh qëndroi një hop i befasuar pa ja shqitur sytë modelit. Pastaj, pa e bërë të gjatë u bëri zë studentëve ta ndihmonin si sillnin kavaletën. U tha të shtrydhnin bojërat dhe ju përvesh punës, pa përdorur penelat, por vetën duart dhe gishtat. Përziente, punonte ngjyrat si të ishin brumë, i hidhte në telajo. Filloi të krijonte format, linjat portretit të plakut dhe hijet. Studentëve nuk ju dukej se kishin përpara një plak tetëdhjetëvjeçar, por një djalosh të fuqishëm që punonte, me shkathtësi dhe shpejtësi të mahnitshme, pa ndërprerë mbi telajo. Befas profesori plak u plandos i dërmuar në stol dhe me shpinën e dorës fshiu djersët që i binin çurkë. Studentët e kishin rrethuar përqark dhe ndiqnin gjithë sy e veshë krijimin e profesorit të famshëm. Një moment atyre ju duk sikur përpara kishin vetëm një përzierje ngjyrash të forta, të ndezura të hedhura rrëmujshëm. Profesori u kthye nga studentët dhe ju buzëqeshi me përtesë.

-Kthehuni me shpinë nga punimi dhe ecni disa hapa,- u tha, heshti një hop dhe shtoi,-do tu them unë kur të ndaloni dhe të ktheheni.

Studentët e bindur dhe të hutuar bënë siç ju tha profesori. Ndërkohë piktori plak punoi me shpejtësi mbi portretin, i dha finesën e fundit.

-Ndaloni dhe kthehuni,- dëgjuan studentët zërin e lodhur të profesorit.

Studentët u kthyen dhe klithën të befasuar. Përpara tyre gjendej një portet i mrekullueshëm plaku, sikur ju fliste, gati të kërcente me padurim, të dilte prej telajos dhe të qepej pas tyre. Portreti kishte dritë hije të forta dhe një ekspresivitet të mahnitshëm…

Sofisë i kujtohej një ditë e ftohtë dhjetori, kur u sëmur prej gripit, me temperaturë dhe nuk shkoi në shkollë. Në klasë hyri profesori plak Vikatos dhe vështroi rreth vetes. Priti. Pranë tij nuk u afrua njeri si zakonisht, për ti marrë pallton, bastunin dhe kapelën e zezë republikë. Profesori hodhi vështrimin në auditor dhe pyeti menjëherë:

-Ku është shqiptarka?

Ai ishte mësuar, që vetëm vajza e brishtë me syze, Sofi, kishte të drejtë ti afrohej profesorit plak dhe ti a bënte këtë shërbim. Nga auditori i klasës dëgjoi një zë të ulët dhe të thatë:

-Sofia është e sëmurë, profesor.

Profesor Vikatos u kthye ngadalë. Hodhi me padurim bastunin me kokë të argjend nga një dorë në dorën tjetër. Përfshiu me shikim të shpejtë të gjithë auditorin. Studentët qëndronin të ulur përpara kavaletave, në pritje, me fletët e bardha të vizatimit të fiksuar në to. Profesori plak, u kollit. Ndjeu që po nervozohej dhe tha:

-Shqiptarka, qenka e sëmurë dhe ju qëndroni akoma këtu!

Studentët vështruan njëri tjetrin të hutuar, pastaj lëvizën të shqetësuar nëpër stola pa ditur se çfarë të bënin.

-Sofia është e huaj dhe nuk ka njeri kush ta shikojë, – u tha profesor plak Vikatos dhe e ton të prerë shtoi:- Mendoj të anulohet mësimi për sot dhe të shkojmë bashkërisht në konvikt për ta parë.

Profesori plak Vikatos, kur pa talentin e spikatur të studentes, u përkujdes ti mësonte Sofisë të fshehtat, linjat e kapshme e të fshehta të portretizimit. Kur pedagogu ishte në ditë të mirë e thërriste pranë dhe i thoshte:

-Pa eja këtu ti, shqiptarkë e bukur, na i trego punimet më të fundit.

Ai merrte punimet në duar, ulej në tavolinë. Rëndë -rëndë vinte syzet dhe i kundronte me kënaqësi portretet e freskëta të vajzës së re, duke ia bërë:

-Çëëk…çëëk, çëëk, mirë, mirë. Vetëm vëzhgo, vizato, gjej sekretin, ekspresiven dhe portreti do të flasë vetë.

Sofia u rit me artin, pikturën. E dashuronte me gjithë forcën e shpirtit. Fletoren, lapsnin dhe karbonin i mbante me vete, ngado që shkonte. Ajo realizoi me qindra portrete të punuara me karbon, laps e vaj, me atë përhumbjen e pikëllimin e largët të njerëzve të thjeshtë, që i rrethonin ato në jetën  e përditshme. Natyrat e qeta, herë me një farë melankolie vesore, të tufave të luleve e herë me atë kuisjen e tyre të pasur e të vrullshme. Peizazhet e shumta me ajër të tejdukshëm të ndehur mes pemëve.

VI

Sofia e harroi shpejt ujin dhe infermieren Dina me mollëzat e kërcyera si kubanet. Natyra, e madhërishme, shtrihej përpara saj, e ajo ishte përfshirë në magjinë e ngjyrave. Sa mrekullueshëm! U drithërua. Një moment iu bë të ngrihej me vrull, si dikur. Të flakte teshat e spitalit, të vishte përparësen e punës, të vendoste kanavacën, këtu në dritare, të shtypte tubetet, të punonte ngjyrat. Të ngulej një copë herë si zakonisht, të thithte të gjithën pamjen, pastaj të fillonte të punonte, të pikturonte pa pushim, pa pushim, pa pushim. Oh, të mos kish kurrë pushim dhe fund! Të përfshihej prej misterit të krijimit. Të krijimit të një mundimi të paemër. Të hidhte magjinë e dhuruar në magji të krijuar…

Iu kujtua si në film jeta e saj. Qyteti i vendlindjes në gji të maleve. Rrugicat e njohura, të drejta, me kalldrëm. Shtëpia e vogël, e thjeshtë, me mindere, ngritur në njërën prej rrugicave me kalldrëm. Shtëpia e babait të saj gjithnjë ishte e mbushur me cicërimat e vajzave të vogla, të lindura si kotele njëra pas tjetrës. I kujtohej fort mirë babai i saj, Vangjeli, me dollomanë e gjatë të zbardhëllyer dhe të përlyer gjithnjë nga bojërat. Ajo ashtu e mbante mend të atin, në këmbë, stoik, flokë shpupuritur. Si një sfinks i paarritshëm, me penela nëpër duar, hipte dhe zbriste nëpër skela, vizatonte, krijonte, jepte dhe merrte me shenjtorë e perëndi.

Baba i saj Vangjeli Zengo i përkiste brezit të katërt i traditës së madhe, familjare piktorë-ikonografë, si rrallë të tjerë në atë kohë. Breza me radhë piktorës, prej familjes së tij, brodhën në këmbë dhe në kalë, në çdo stinë të vitit, anë e kënd Ballkanit dhe Evropës. Ata vizatuan e krijuan qindra dhe mijëra ikona dhe mure kishash si rrallë të tjerë në Ballkan e gjetkë. Tradita familjare e piktorëve- ikonografë fillon me mjeshtrin dhe nismëtarin, Nikolla Zengo ( i Vjetri), që jetoi midis gjysmës së dytë të shekullit të 18 dhe gjysmës së parë të shekullit nëntëmbëdhjetë. Vazhdon me Andrea Zengo i biri i Nikollës, i cili shkoi pas të atit qysh kur ishte ende fëmijë.  Më pas vjen Papajani Zengo ( Jani Ndoni Zengo) etj.

Por babai i saj Vangjeli ishte ndoshta më i mirë i më të mirëve, jo vetëm i fisit të tij por i shumë piktorëve të tjerëve. Gjurmët e punës së tij gjenden në dhjetëra kisha e manastire anë e kënd Ballkanit. Vangjeli me durim dhe përkushtim, qysh vajzat ishin të vogla, i mëkoi me dashurinë për artin dhe pikturën.

Fëmijëria e Sofisë ishte vërtet e varfër, mbasi gjithë ekonomia e familjes varej prej penelit të kryetarit të saj. Shumë herë, për muaj të tërë familja hante të njëjtin ushqim; bukë e thatë, që zbutej me verë dhe me pak sheqer për të tre vaktet. Por përsëri harmonia dhe morali ishte i lartë, shtëpia ziente nga zërat fëminore dhe nga këngët që përhapeshin në oborret dhe rrugicat rrethepërqark. Në atë shtëpi nuk dëgjoheshin grindje dhe sherre. Arti asnjëherë nuk të lë kohë të mpakesh.

Një mbrëmje vjeshte një fqinj i tyre, takoi të atin në rrugë. U përshëndoshën, drodhën nga një duhan, pastaj komshiu i tha:

-Ore Vangjel. Ti je babai shtatë çupave dhe nuk ke djalë, apo jo?

-Po babai i shtatë çupave jam,- i tha.

-Si është e mundur o Vangjel, çdo natë kur kthehem nga puna, unë dëgjoj këngë dhe hare në shtëpinë tënde?

Babai vuri buzët në gaz:

-Dëgjo këtu o mik,- i tha,- unë nuk kam shtatë çupa, por shtatë çifligje.

Komshiu e vështroi me habi, gati me nënqeshje. Nga do ti gjente çifligjet ky zanatçi, zograf, që bridhte si muhaxhir kishë më kishë! Hëm, ka një taborr me çupa dhe nuk di nga ti a mbajë. Hëm, nuk e thonë kot; që kur lind vajzë qajnë edhe strehët e shtëpisë. Jo një, por shtatë! Hej bela! Zografi i shkretë, që na ngjan më shumë me bojaxhi, nuk e mbulon dot diellin me shoshë!

Por i ati i saj, Vangjeli ishte intelektual, që shikonte shumë larg. Ai e njihte mirë madhështinë e pavdekësinë e artit. I mësoi vajzat e tij të mbanin penelin pranë që në vogëli. Me ikonat që i ati dhe paraardhësit e tij pikturonin.

Sofisë i kujtohej mirë fëmijëria. Kur luante në cep të dhomës dhe drita e qiriut luhatej. Nëna ndizte një qiri tjetër dhe ia vendonte babit në tavolinë. I dukej i magjishëm ai kënd ku punonte i ati. Braktiste lodrat dhe ngujohej me ndrojtje përpara ikonave të përfunduara, që shkëlqenin. E vështronte e mahnitur lëvizjen shkathët të penelit e shkëndijimin e ngjyrave. Krijimin e figurave dhe trishtimin  mahnitës të shenjtorëve. Kërkonte me ngulm të gjente se çfarë fshihej përtej atij sfondi dhe atij trishtimi mahnitës.

-Zoçka ime, dëshiron të mësosh të luash me magjinë e penelit dhe të ngjyrave?- e pyeti i ati.

Ajo luajti kryet dhe i afrohet më pranë të atit, pa i ndarë sytë në ngjyrat e freskëta që vezullonin. Motra e madhe ishte bërë qyshkur piktore dhe çirake e parë e të atit.

-Arti është shumë më i gjerë dhe i madhërishëm se këto ikona,- i tha i ati, pastaj e mori në pëqi dhe nis ti përkëdhelte flokët.

-Fshiji duart kur u prek flokët vajzave, se do tu a bësh si lesh arapi,- i tha nëna.

-Ri rehat, o grua. Çupat duhen të mësohen qysh tani me erën e ngjyrave.

Ato filluan të ushqeheshin dita ditës me dashuri për këtë mjeshtri. Ato ishin pjesëtare të një mjedisi familjar sa të ndjeshëm nga ana e dashurisë për njëri tjetrin, aq dhe të rreptë nga ana e punës, ku orët e ditët kalonin duke përvetësuar mjeshtërinë artistike. Ato bënin çmos me këmbëngulje tu bëheshin krah të atit të tyre në bërjen e ikonave dhe në dekorimin e kishave. Babai u dha profesione vajzave të tij, duke u siguruar atyre mësuesit dhe shkollat më të mira që qenë në atë kohë…

VII

Flutura krahëshkruar fluturoi një copë herë mbi degë pa vendosur se ku të ulej. Sofia po e përgjonte pa i lëvizur qerpiku. Flutura një hop u ul mbi një gjethe të blertë, por siç dukej nuk ishte e kënaqur. U ngrit, rrahu flatrat, qëndroi pezull në ajër. Fluturoi, u fërkua pas gjetheve të blerta dhe si për inat të Sofisë shkoi e u ul mbi lulen e vetme. Asaj iu mbajt fryma. Mos, gati sa nuk thirri. Përse u ule aty, po sikur lulja e vetme të shkërmoqet dhe të rrëzohet prej rëndesës tënde të pakujdesshme? Shko, fluturo kudo, por jo aty.

Flutura, si për inat të saj, rrahu disa herë flatrat delikate. Kujdes, moj flutur, mirë që u ule mbi lule, por të lutem, mos u tund dhe u shkund, pëshpëriti Sofia gjithë ankth. Flutura gjithë indiferentizëm u ngrit prej lules. Pa u kushtuar rëndësi merakut të hapur, të gruas së sëmurë që e vështronte me shqetësim, përtej dritares së spitalit. Fatmirësisht asgjë nuk ndodhi, fletët e lules u drithëruan por nuk ranë dhe Sofia mori frymë e lehtësuar. Zemra e fluturës është e brishtë si zemra ime.

Përse iu fiksua pritja e ankthuar e rrëzimit të natyrshëm të lules? Përnjëherësh iu kujtuar motra e vogël Antoneta, më e bukura ndër vajzat, që vdiq nga skarlatina në moshën tetë vjeç. Motrat e më të rritura e thërrisnin lule dhe ëngjëllushe. Qysh atëherë iu krijua bindja, që lulet janë delikate si e motra, Antoneta. Dhe fluturat janë gjithashtu delikate. Kanë rrjedhur shumë e shumë vite dhe motra e vogël është lart në qiell pranë babait dhe nënës. Sa shpejt ikën njeriu, si era, sikur nuk ka qenë kurrë! E ajo, Sofia ishte bërë më delikate se delikatet…

Por nuk dua të jem e tillë, a do mund?!

Sofisë iu kujtua se sa me emocion priti ditën kur shkoi të studionte  në Akademinë e Arteve të Bukura të Athinës. Në vendin, e Fidias dhe të Praksitelit. Në antikitet u zhvilluan në shkallë të lartë artet e bukura dhe kultura. Babai i kish parë së afërmi. Tani i erdhi radha asaj ti shihte dhe ti prekte. Ajo pa nga afër Akropolin dhe kryeveprat e artit klasik, teatrot ku e luajtën tragjeditë e famshme të Eskilit, Sofokliut, Euripidit, etj. Motra e saj Androniqi, e cila sapo ishte diplomuar, bëri një vit studime në skulpturë, me qëllim ti qëndronte afër motrës më të vogël. Ato të zëna krah për krah ngjitnin shkallët e ngurta të Akropolit. Dhe ajo kështu filloi të ngjiste shkallët e artit të madh, pikturës.

Iu duk sikur kish djersirë. Një hop bëri çudi, në dhomë nuk ish dhe aq vapë sa të djersinte. Me cepin e çarçafit fshiu qafën që i ish holluar…

I erdhi nëpër mend viti i fundit i shkollës së lartë, provimi i fundit për marrjen e diplomës. Në vendlindje, në Shqipëri sapo ishte ndehur terri i rëndë i pushtimit dhe në kufij po bëheshin provokime për një luftë më të zgjeruar, botërore. I bëri kërkesë drejtorisë që provimet përfundimtare ti bënte në muajt e pushimeve të verës. Dita e provimit i ra ta bënte së bashku me një student vendas por që e kishte vitin e gjashtë. Ai mundohej të merrte diplomën  dhe nuk arrinte dot. Sofia e kish ndeshur shpesh herë atë student shtatshkurtër dhe kokëmadh nëpër korridoret e fakultetit por nuk i kish kushtuar rëndësi. Të dy, të ulur në pozicione të ndryshme po bënin vizatimin e një gjysmë trupi. Fytyra e studentit ishte zbehtë, shumë e trishtuar, njëlloj si ikonat që pikturonte i ati. Flokët kaçurrela i vareshin ankueshëm në fytyrë. Vizatonte e fshinte me nervozizëm dhe mërmëriste nëpër dhembë me vete:

-Kush e dëgjon çukullisjet e tim eti, në qofte se më shkon huq dhe këtë radhë. Më mirë të vras veten.

Sofia e dëgjoi. U zgjat me kujdes dhe vështroi nga punimi i tjetrit. Përnjëherësh konstatoi që vizatimi i tij kishte përmasa më të mëdha se masat natyrale që kërkoheshin nga komisioni.

-Shko merr në tjetër letër me vulë,- i pëshpëriti ajo.

-Çfarë! – ia bëri ai i hutuar dhe kapsalliti qerpikët.

-Të thashë. Shko shpejt merr një letër tjetër me vulë, sa komisioni nuk e ka mendjen,- i foli me të shpejtë ajo, e shtoi,- dhe grise  të parin.

Shoku i kursit e mblodhi menjëherë mendjen. U ngrit prej stolit si vetëtima. Tërhoqi me shpejtësi një letër tjetër, me vulë dhe ia dha Sofisë.  Ajo me zhdërvjelltësi dhe përpikëri e vizatoi modelin në përmasat natyrale. Sytë e tij e vështronin me mirënjohje.

Kur dolën rezultatet fituan të dy. Shoku i kursit sa nuk fluturonte nga gëzimi.

-Oh, nuk di si të falënderoj. Nuk do dëgjoj më gjëmimin çmendurak të tim ati. Ai është një njeri i pasur dhe do që unë të bëhem pa tjetër piktor. Të them të drejtën nuk jam dhe aq i prerë për tu bërë piktor i mirë.

Ai nxori një çek nga xhepi dhe i tha Sofisë:

-Për ndihmesën që më dhe, do ta shpërblej. Hap gojën, thuaj një shumë, sa të duash dhe unë do ta firmos menjëherë.

Sofisë iu qesh. Nuk e kish menduar që të ndihmonte dikë me para. Ajo tashmë e kishte fituar një byzylyk të artë. Të tjerat nuk i hynin në sy..

-Mua më mjafton një faleminderit,- i tha dhe i zgjati dorën ta përshëndeste.

Tjetri ngeli gojë hapur. Hapi krahët si ti thoshte, si të duash dhe iku.

Sofia me rezultate të larta në universitet mori rrugën e kthimit për në atdhe. Makina tundej dhe shkundej në rrugë e dëmtuar. Qielli ishte i vrenjtur me re. E shoqëronte nga pas një ankth dhe peizazh i zymtë. I rënduar me lëvizjen e nëndheshme, gjëmimet dhe lufta e përgjakshme.

Kur Sofia mbërriti në shtëpi, nuk e gjeti të atin. Babai i saj i mrekullueshëm, Vangjeli, i cili si rrallë tjetër prindër. Punoi me penel natë e ditë. I morri përdore të gjitha vajza e tij. I ndihmoi me të gjitha mundësitë. I mësoi të ishin të guximshme. I dërgoi nëpër shkollat më të mira. U hapi dritare të rëndësishme në jetë. Kishte vdekur disa javë më parë. Trupi i tij i lodhur prehej midis dy qiparisave. Asaj i mbeti peng që nuk mundi ta takonte.

Ajo ishte plot vrull e jetë dhe çdo mbrëmje kur nuk realizonte atë që donte, thoshte me vete: Iku dhe një ditë, çfarë bëra unë, asgjë. Pas dy vjet pritjeje filloi nga puna, por përkushtimin ndaj pasionit të pikturës asnjëherë nuk e braktisi. Ditë pas dite javë pas jave dhe vit pas viti. Pyetja: çfarë bëra unë sot? Analiza e vetvetes, për një ditë në qoftë se ishte pa fryt, e shoqëronte në çdo hap të jetës së saj.

VIII

Sofia u mbështet në bërryla dhe me vështirësi u ngrit pak ndenjur. Rregulloi jastëkun në shpinë. I dhembnin të ndenjurat, i gjithë trupi i shponte prej qëndrimit shtrirë. Por atë e kishin përfshirë kujtimet e shkuara, të bukura. Ajo ish përpjekur ta vlerësonte e ta përjetonte të bukurën  dhe ta jetonte jetën…

Iu qesh, kur iu kujtua vajzëria e veshur me pantallona dhe hipur në biçikleta. Nëna rrahu pëqinjtë dhe bëri kundërshtim të butë, mbasi i besonte babait.

-Ç’ është kjo hata o burrë, të më dalin çupat me pantallona, kur shoqet e tyre nuk guxojnë të kapërcejnë pragun e shtëpisë!

-Ja që është, o grua e dashur. Vajzat e mia janë ndryshe, nuk janë si të tjerat, – ia pat babai duke qeshur, por vështrimin e kish të menduar. Kish merak si do pritej nga bashkëqytetarët e tij. Por tashmë vendimi ishte marrë.

Sofia kishte dëgjuar për Xhorxh Sandin, shkrimtaren franceze që vishej si burrë, e cila me kurajë sfidoi kohën  dhe mendësinë. Babai i  saj mund të mos kishte dëgjuar për atë grua shkrimtare dhe ajo nuk e pyeti kurrë. Por arti të zbulon ca shtigje, dhe të hapën ca rrugë, që të tjerët nuk mund ti gjejnë…

Ato ishin të parat vajza që filluan të ecnin me siguri në fushën e artit të madh, pikturës. Gjithashtu, ato ishin të parat vajza që mësuan të ngisnin biçikleta nëpër rrugët dhe rrugicat e qytetit. Përplasej ndonjë dritare nxitimthi pas tyre hidhej në ajër ndonjë sharje dhe pëshpërimë pezmatimi. Qyteti tinëzisht përgjonte, i përgojonte, mërmëriste, por dhe priste. Çfarë po ndodh me këto çupa të zografit, mos janë të shkrehura, të pacipa, që guxojnë e bredhin me pantallona dhe u hipin biçikletave!? Ç’po ndodhte vallë, mos u prish bota!

Por ato vajza ishin shembulli i përkushtimit dhe sakrificës. Me biçikleta shkonin në punë dhe me to shëtisnin nëpër rrugët e qytetit. Për më tepër, hipnin si djemtë majë skelave në kishat e reja, për të pikturuar basoriliefë, shenjtorë dhe perëndi. Të udhëhequra nga babai i tyre i qetë dhe pa fjalë.

Veprimet e saj dhe të motrave ishin krejtësisht të pazakonshme për kohën dhe mundësinë. Ato nuk e bënin prej qejfit, por prej nevojës, të fitonin kohën dhe bukën e gojës. Qytetarët shqyen sytë të befasuar me surprizën e zografit, dhe të  çupave të tij të veshura si burrat. Ndërkohë ato vazhdonin të kacavirreshin nëpër skela dhe pikturonin në praninë e vazhdueshme të kalimtarëve të qytetit, ku të gjithë e njihnin njëri tjetrin. Një qejfli ngriti sakaq këngën:

Nuk ka si bukuroshet tona,

Janë si drita,

Të veshura me peliçeta,

Hipin në skela dhe biçikleta.

Babai i saj qe i ndërgjegjshëm për hapin delikat por të vendosur që hidhnin në jetë vajzat e tij. Ai e dinte mirë se nuk ishte një fjalë goje të nxirrje çupat nëpër rrugët e qytetit veshur me pantallona. Të kacavirreshin nëpër skela, të pikturonin mes kalimtarëve të shumtë. Babai i saj përgjatë gjithë jetës së tij e kish përballuar me guxim dhe vendosmëri. Ai ishte artist, piktor dhe ndryshe nga të tjerët. Prandaj dhe ato duhej të mësoheshin me të njëjtën ndjenjë, përgjegjësi dhe civilizim. Me ndjenjë krenarie çka  bënin dhe përgjegjësi qytetarie çka vepronin. Babai në vite u dhuroi bashkëqytetarëve ikona mjeshtërore, u pikturoi kisha, ku shkonin faleshin dhe shpreheshin. Të gjitha këto përbënin fillesën e rëndësishme të mirësisë. Dhënies çka mund të japësh të tjerëve. Sepse do vijë një ditë, do të kuptojnë dhe vlerësojnë. Përgjegjësia personale dhe familjare u përkiste atyre, për të krijuar vepra të bukura emancipuese shoqërore.

Gjithsesi. E gjithë veprimtaria e fisit të saj, në breza, por dhe e familjes, motrave, ishte një sfidë dhe përballim, që kishte në thelb një farë sakrifikimi. Një dashuri të vështirë e të ndërlikuar me karakter emancipues ndaj vetes dhe bashkëqytetarëve.

Kur qyteti dremiste, nën petkun e muzgut. Hamejtë dhe tellalli thërrisnin që në pikë të mëngjesit dhe vendi hiqej mos e këput. Ajo dhe motrat e saj bënë hapa të madha, si rrallë të tjerë. Nga muret e kishave e të manastireve që pikturonin, shkuan me dinjitet me veprat e tyre në muret e galerive të artit. Në muret e shtëpisë së saj dhe nëpër galeritë artit anë e kënd vendit varen me dinjitet pikturat, portret dhe peizazhet. Ajo mendonte se me pikturat e  saj kishte vënë një tullë modeste në godinën e madhe të artit dhe të kulturës. Ndërsa dikush me çiltërsi i kishte thënë:

-Sofi, duhet ta dish mirë, pikturat e tua janë një kolonë e rëndësishme në godinën e artit.

Ajo kishte buzëqeshur me modesti. Ajo, të motrat dhe familja e saj ishin munduar të bënin më të mirën, në shërbim të vendit të artit dhe të kulturës…

I kujtohej kur bëri kompozimin e demonstratës së parë dhe në qendër, vendosi njeriun që u vra. Që hëngri plumbin e parë. Dikush me indiferentizëm i tha:

‘Sofi, mendoj të vësh në qendër të kompozimit tënd figura që sot janë të rëndësishme e në pushtet, po të duash të fitosh pikë. Ky i gjorë ish veçse një shakaxhi. Doli të shiste sheqerka, e rrëmbeu turma dhe plumbi e mori rastësisht, e vrau.

Sofia e vështroi me dashamirësi dhe i tha:

-Vetë historia është grumbull rastësish në dukje të rëndomta. Prandaj dhe i vrari është një pjesë e rastësisë që quhet histori…

IX

Sofia largoi me vështirësi jastëkun që kishte nën shpinë dhe e vendosi poshtë nën kresë. Ndjehej tmerrësisht e lodhur por shpirtërisht e çlodhur. Dielli shkëlqente dhe natyra dukej sikur këndonte. Lulja ishte në degë dhe era e lëkundte lehtë.

-Uh, ç’ ditë e vështirë sot për mua. Më shastisi kokën pacienti i dhomës përballë,- hyri në dhomë duke u grindur Dina, infermierja gjoksmadhe, vetulltrashë, me nishan të zi, shtoi:- Ka gjithë ditën që ankohet, bërtet, kërkon oksigjen. Ku ta gjej unë oksigjenin kur vetëm një bombol me be është në gjithë pavijonin.

-Vetëm një oksigjen paska në gjithë këtë pavijon? – e pyeti si fajtore Sofia. Me vete shtoi, dhe këtë tub me oksigjen e paskam privilegj ta kem vetëm unë!

Infermierja luajti kryet në shenjë pohimi. U vërtit si kot një copë herë nëpër dhomë. Qëndroi përpara dritares dhe vendosi duart në gjoks.

-Ua, paska një lule atje në degë! Nuk e kisha vënë re,- ia bëri e habitur, pastaj shtoi:- Të them të vërtetën ai pacient është shumë rëndë.

-Jepi oksigjenin tim,- i foli ultas Sofia.

Dina, infermierja u kthye dhe fërkoi nishanin e zi. Qëndroi pranë shtratit të saj dhe e vështroi gjithë habi.

-Po ti si do bësh pa oksigjen?- E pyeti.

-Më duket sikur ndjehem më mirë,- foli ultas Sofia dhe mbylli sytë.

-Sofi, je e sigurt çka thua?! – e pyeti përsëri Dina, infermierja. Dhe lëvizi shpatullat me indiferentizëm.

-Po.

Sofisë i dukej sikur vërtet ndjehej më mirë, por ndërkohë i bëhej sikur trupi po i shkrihej. Dina, infermierja iku së bashku me tubon e oksigjenit. Dhoma dhe korridori i spitalit dergjeshin në qetësi. Zëri i lartë, ankues i burrit të sëmurë në dhomën përballë ishte fashitur. Asaj iu bë sikur me qindra piktura i lëviznin përpara syve, portretet që i donte aq shumë: ‘Portret gruaje me shall’, ‘Portret plaku’ ‘ Autoportret’ etj, të tjera.

Hapi sytë dhe vështroi tavanin e bardhë, diku në qoshe të dhomës dalloi një pezhishkë dhe merimangën që po kacavirrej me nxitim nëpër fillin e saj. Nuk donte të kthehej nga dritarja. Le të mbante në memorie imazhin e lules në degë dhe të fluturës krahëshkruar mbi të. Merimanga mbërriti në rrjetën  e saj. Befas u lëshua poshtë mbajtur pas një filli. Sofia largoi sytë prej aty. Sytë i digjnin në cepa. Bëra mirë që i dhashë atij njeriu të panjohur bombolën me oksigjen, mërmëriti.

Megjithatë, Sofia me ngadalë ktheu kryet majtas dhe vështroi përtej dritares. Më në fund lulja dhe fletët e saj ishin shkërmoqur, kishin rënë prej degës. Ato ishin përzierë me gjelbërimin e tokës. Dega e njomë, e brymtë, lëkundej lehtë, si fajtore dhe gjethet e gjelbra fërfërinin.

Sofia u çudit, si nuk e pat ndjerë erën që kishte fryrë përjashta, kur koha ishte aq e kthjellët. Vërtet të ketë fryrë erë përjashta, apo i kishte ardhur koha që petalet e lules të shkundeshin dhe të binin?

Dhe jeta e artistit, njeriut, është si ajo lulja delikate, në degë, ia bëri Sofia me vete. Qepallat po i rëndoheshin gjithnjë e më tepër, derisa iu mbyllën. Në vatërzat e syve lagështia përvëluese po bëhej e padurueshme. Por sytë nuk mund ti hapte…Lulja dhe jeta. Jeta dhe lulja, përsëriti si në jerm..

Fare pranë ndjeu zëra. Me siguri duhej të kishin ardhur të dashurit e saj, burri Akile dhe djemtë; Jani dhe Vangjushi. Kur shkuan në shtëpi dhe erdhën? A mundën të flinin? Djemtë janë të rinj dhe gjumi i çlodh u bën mirë…

Ata po i flisnin, i fshinin ballin, i fërkonin duart, një tjetër i ledhatonte flokët. Dukeshin të shqetësuar. Përse shqetësoheshin, ajo ishte mirë, shumë mirë. Nuk ndjente asnjë dhembje në trup! Sofia bëri të lëvizte qepallat, të hapte sytë. Ç’ishte kjo peshë e rëndë, e pamëshirshme mbi qepalla?! Hiqu tutje, më lër të shoh.

Sofia u përpoq tu buzëqeshte, por lëkura i dukej sikur qe e tendosur. Ajo lëvizi buzët për tu thonë, se i donte shumë dhe të mos bëheshin merak. Gjithçka do të kalojë, jam më mirë. Me të vërtet jam shumë mirë. Dikush e puthi lehte në buzë, ndjeu lagështinë e njohur. Me siguri duhej të ishte Akili, i shoqi. U fërgëllua. Kishin kaluar së bashku një jetë të mrekullueshme, artistësh. I dashur, për mua ke qenë gjithçka dhe të dua fort, fort. Nuk mjafton një jetë për të jetuar së bashku. Vallë e dëgjoi Akile. Sigurisht që duhet ta ketë dëgjuar, sepse i foli shpirti. Sa zhurmë që ka përreth. Iu duk sikur e kthyen në brinjë dhe i bënë gjilpërë. Por ajo nuk ndjeu gjë. Të dashurit e saj vazhdonin të fërkonin duart, ti fshinin ballin dhe ti ledhatonin flokët…

Donte ti falënderonte. Nuk pati kohë. Rreth e përqark shihte ngutje. Përse vrapon kjo kohë aq shpejt! Iu bë sikur po e thërrisnin prindërit, babai Vangjeli, si gjithnjë i përlyer fund e krye  me bojëra, në këmbë, si një sfinks dhe motra e vogël Antoneta…

Iu bë sikur përsëri mbi qerpikë iu ndeh një perde e gjelbër, me ngjyra fosforeshente. Shelgje të vjetra, lotues pranë një lumi të turbullt dhe ca re të mëdha si gjirafa, qafëgjata, me kokat e vogla, në të verdhë të fortë, iknin me vrap drejt një shtegu të ngushtë, humbëtirë. Perdja transparente lëkundej prej erës dhe ishulli magjik lundrues po humbiste mes shelgjeve të thyera, të sakatuara, të shkaktuara prej rëndesës së shiut të akullt… Më pas ndjeu një dritë të fortë, vezulluese dhe më pas mijëra shkëndijime shumëngjyrëshe që përhapeshin ngado. Disa duart po e ngrinin ngadalë, butë. Gjendej krahëhapur. Ndjehej shumë e lehtë, si pupël. Iku ngadalë, u ngrit mes vezullimeve…

Pas dy orësh në dhomën  përballë, vdiq dhe ai burri me tubon e oksigjenit në gojë…

*Novelë  Kushtuar piktores Sofia Zengo Papadhimitri/

Share

Share

Tregim nga Memisha Gjonzeneli/

Aparati dha sinjalin me ndezjen e dritës se kuqe. E sëmura kishte vështirësi në frymëmarrje. Menjëherë erdhi mjeku dhe kryeinfermierja.

-Të lutemi, largohu pak prej andej, -iu drejtuan Myzaferit.

Ai u ngrit si pa qejf dhe u largua disa hapa me tej, pa e hequr shikimin nga Sara. Ajo hapi sytë dhe me shqetësim pa nga Myzaferi, i cili i buzëqeshi lehtë dhe ia bëri me dorë që ta qetësonte. Sara mbylli prapë sytë dhe ra në kllapi. Doktori vështroi edhe një herë aparatet, tundi kokën i mërzitur dhe u largua pa folur asnjë fjalë. Nuk i hodhi sytë nga Myzaferi, por ai e kapi lehtë për krahu dhe e pyeti tërë shqetësim:

-Doktor, të lutem, si është Sara?

-Keq, me shumë se keq,-mori si përgjigje.

-Edhe sa mund të rri me të?

Doktori u mendua për disa çaste, qëndroi përballë tij dhe i tha:

-Ndofta njëzet e katër orë…jo më shumë.

-Vërtet thua, doktor?! –pyeti tërë dhembje.

Mori karrigen dhe e vuri pranë kokës së saj. Ajo sikur e ndjeu, hapi sytë me vështirësi dhe i buzëqeshi lehtë. Pas pak i mbylli sytë dhe ra në gjumë. Myzaferit i gjëmonin në vesh fjalët që i tha doktori: “Ndofta njëzetekatër ore…jo me shumë”.

-Po tani, si do të jetoj pa Sarën?-pyeti veten dhe u mbështet më mirë në karrige. Kishte tri net që nuk kishte fjetur dhe prapë nuk i vinte gjumë. I kapi dorën Sars dhe ia fërkoi ngadalë, nuk donte që ta zgjonte. Ashtu i mbështetur në karrige ra në kujtime.                                                                        …..

Në Ambasadën Amerikane u paraqit disa orë para takimit. S’e mbante vendi sa të merrte vizën dhe të bashkohej me djalin në Feniks. Kishte dhjetë vjet që ishte ndarë prej tij dhe e gërryente malli për të, veçmas për nipin e vogël, sidomos kur kishte mbetur vetëm, pasi e shoqja ishte ndarë nga jeta para disa vitesh. Dhjetë ditë pasi siguroi vizën u nis për udhëtim. Ishte një udhëtim i gjate, i lodhshëm,  s’ kishte udhëtuar kurrë me avion. Në mbrëmje vonë avioni mbërriti ne Feniks. Agroni kishte dalë për ta pritur në aeroport. Me vete kishte marrë edhe të birin, Gjonin. Sapo kaloi pikën e kontrollit, Myzaferi pa që drejt tij po vraponte i nipi, të cilin e drejtonte drejt tij Agroni. Në dorë mbante një tufë me lule. Sapo njohu  gjyshin, u shkëput prej të atit dhe iu hodh në qafë. Agroni u vonua pak, qëllimisht për të kënaqur të birin. Më pas u hodh edhe ai në krahët e të atit duke e përqafuar me mall. Myzaferit iu kujtua e shoqja dhe mendoi: “Sa gjë e bukur do të ishte  sikur të ishte edhe ajo me ne”, por nuk mundi të mendojë më gjatë, pasi ndjeu ta  tërheqin pas krahu:

-Baba, hajde shkojmë në shtëpi, -dëgjoi fjalët e të birit dhe e mblodhi veten. Agroni futi valixhen në makinë, kurse Gjoni nuk ia lëshonte krahun. Në shtëpi i priste nusja e djalit, e cila  kishte rregulluar shume bukur: tavolina ishte mbushur plot me ushqime, pije dhe fruta. Në mes të saj binte në sy një shishe e bukur shampanje.

-Je lodhur shumë sot, -i tha Agroni. -Qetësohu një herë dhe më pas mund të besh edhe nj dush që të mbledhësh kockat.

U ulen të katër rreth tavolinës. Agroni mori shishen e shampanjës dhe e hapi me zhurmë, mbushi së pari gotën e të atit e më pas me radhë të tjerat.

-Baba, merre ti gotën i pari dhe na uro. Sot e kemi shtëpinë plot, ka ardhur shtylla e saj.

Myzaferi mori gotën, u ngrit në këmbë, i puthi të tre me radhë dhe përmes lotësh që nuk i përmbajti dot, uroi:

-Gëzuar fëmijët e mijë të dashur e të shtrenjtë! Në radhë të parë falënderoj Zotin për këtë mirësi kaq të madhe që na bëri, po i lutem prapë që të na japë shëndet dhe lumturi. Gëzuar!… Prapë gëzuar!

…

…Një dorë që i ra papritur mbi supe e shkëputi nga kujtimet Myzaferin. Ishte kryeinfermierja.

-Të lutem, më fal, -i tha ajo, -më duhet të punoj pak.

-Jo, -ia ktheu ai, -ju duhet të më falni mua.

Sara hapi sytë kur Myzaferi i lëshoi dorën.

-Jam këtu, shpirt, nuk largohem.

Kryeinfermierja buzëqeshi, nxitoi që të përfundonte më shpejt punën dhe, pasi hodhi një vështrim keqardhjes në drejtim të Myzaferit, i cili po e shikonte në sy, u largua duke tundur kokën. Myzaferi u ul në karrige, kapi dorën e Sarës dhe filloi ta përkëdhel. Kaloi një farë kohe në heshtje dhe ra serish në kujtime.

…

…Gjatë viteve te burgut kishte mësuar të lexonte anglisht dhe italisht, kështu që Agroni tërhiqte nga libraria kryesisht libra në gjuhën angleze dhe Myzaferi gjente kënaqësinë duke lexuar. Në Shqipëri ishte diagnostikuar dhe kurohej si nga diabeti i sheqerit, ashtu dhe nga tensioni nervor, veç shpesh e shqetësonte edhe zemra. Dhembja e kokës ishte shoqëruese e përditshme. Të gjitha këto i vuri re nipi, Gjoni, kur ai shkonte çdo ditë për ta çuar apo marrë nga shkolla dhe i thotë të atit se gjyshi ishte i sëmurë. Një ditë Agroni i tha Myzaferit që të mos e shoqëronte Gjonin në shkollë, se do të shkonin tek doktori.

-Ah, mor bir, kemi vajtur plot herë dhe unë jam po prapë njësoj. Nuk ka shërim sëmundja ime.

Të nesërmen në mëngjes shkuan tek mjeku. Kur po e vizitonte erdhi edhe një mjek tjetër. E vizituan me shumë kujdes dhe në përfundim i dhanë një sasi të konsiderueshme ilaçesh. Në të ikur mjeku që e vizitoi i tha Agronit:

-Është mirë ta dërgosh babanë në nersin hom, atje ia bëjnë të gjitha shërbimet që i nevojiten. Ti nuk i shërben dot, prandaj është më mirë atje.

-Okej! -ia ktheu Agroni. -Do të mendohemi.

Gjatë rrugës së kthimit për në shtëpi at e bir po mendonin për nersin hom-et.

-Nesër do të më çosh të shoh si janë këto nersin hom-et, -theu heshtjen Myzaferi.

-Jo, baba, -ia ktheu Agroni, -më vjen rëndë nga bota.

Dhe sytë iu rimbushën me lot.

Të nesërmen shkuan në farmaci dhe morën ilaçet e rekomanduara. Rrugës vizituan edhe një nersin hom, që ndodhej pranë një pylli të virgjër. Përpara kishte një lulishte shumë të bukur të mbushur në çdo qoshe me lule. Përgjatë gjithë lulishtes ishin vendosur stola te punuar me shije artistike. Takuan një punonjëse e cila u shpjegoi çdo detaj të funksionimit të nersin home -es.

Myzaferi mbeti i kënaqur nga çfarë pa e dëgjoi, ndaj kur po ktheheshin në shtëpi,  i tha të birit:

-Fillo që nesër të përgatisësh dokumentet.

-Baba, po me vjen turp nga bota.

Myzaferi qeshi:

-Jo, bir, bota nuk ka menduar asnjëherë për ne, ne pse të mendojmë se ç’ thotë ajo. Ndaj bëj kështu si them unë, shpirt i babit.

Agroni përgatiti dokumentet. Kur çdo gjë ishte gati, ai shkoi  dhe i dorëzoi në zyrën përkatëse. Nëpunësja që punonte atje i tha:

-Pas një jave do të marrësh përgjigje.

Nuk vonoi dhe në krye te javës erdhi përgjigja. At e bir u paraqiten tek zyra. Përpara u doli një grua e veshur krejt me të bardha.

-Po u prisnim, mirëserdhët! -i përshëndeti dhe i shoqëroi në katin e dytë të godinës. Pasi ecën disa hapa në korridor, u gjendën para derës së hapur të dhomës që ishte përgatitur enkas për të. Ishte e rregulluar për bukuri. Në mes të saj ndodhej një vazo me lule të freskëta, shtrati i vendosur pranë murit, kurse televizori ishte vendosur në mur. Tek koka e shtratit ndodhej një komodine, mbi të cilën ishin vendosur telekomanda e televizorit dhe disa butona të tjerë, që shërbenin për të komunikuar me personelin për çdo nevojë që mund të kishe. Afër derës ndodhej frigoriferi. Nuk mungonte pothuaj asgjë.

-Tani çdo gjë është në rregull. Ti mund të ikësh në shtëpi, -iu drejtua Agronit.

-Na lejoni të shkojmë të dy në shtëpi, të marrim çfarë na duhet dhe të kthehemi. Për dy orë jemi këtu, -i kërkuan leje gruas me të bardha. Ajo nuk u ktheu përgjigje në moment, shkoi tek një zyrë aty afër, u vonua për disa çaste dhe, kur u kthye, u tha:

-Mirë, shkoni dhe ne po ju presim. Këtu jemi. Dhomën tani e dini.

Të dy dolën jashtë godinës. Agronit iu mbushen sytë me lot. Myzaferi e kapi për qafe dhe e puthi.

-Bir, -i tha, -jemi shumë afër njeri-tjetrit, kur të duam takohemi.

Por në vetvete mendoi: “Myzafer, kjo është rruga e fundit për ty. Kjo rruge s’ka kthim mbrapa”. Mbylli për pak kohë sytë si të donte të kyçte lotët që po tentonin të derdheshin jashtë. “Ç’ bën kështu, Myzo, -i tha vetes, -mbahu, mos u ligështo!”.

Shkuan në shtëpi. Myzaferi vendosi në valixhe gjithë çfarë i duhej, duke u kujdesur veçanërisht  për librat. “Kjo qenka ndarja, -tha me vete. -qenka shumë e thjeshtë”. Puthi fort Gjonin e vogël, nxori nga xhepi e i dha njëqind dollarë. Qafoi edhe nusen e djalit dhe u ndanë. Po ktheheshin për tek “shtëpia” e re e Myzaferit. Ai po e shikonte rrugën me trishtim. Hodhi sytë nga pasqyra e makinës. I biri po e shikonte me vërejtje. E mblodhi veten dhe, si për ta qetësuar të birin, tha:

-Është vend i bukur, bir, do të jem mirë atje. Të faleminderit.

Në nersin hom po i prisnin. At e bir u qafuan për një kohë të gjatë dhe më pas u ndanë. Agroni u kthye serish nga i ati dhe i tha:

-Baba, të lutem, po u mërzite, më njofto, dhe do të vij të të marr menjëherë.

Myzaferi qeshi.

-Po, bir, -i tha, -patjetër.

Myzaferi shkoi ne dhome dhe rregulloi të gjitha plaçkat. Agroni u nis me kokën mbrapa. “Ah, babi-babi! Çfarë fati”!

…U ngrit herët në mëngjes, mori një libër dhe doli jashtë në lulishte. Ajri i freskët e  shoqëroi deri tek stoli mes lulesh, ku u ul dhe filloi te lexonte. I përqendruar në lexim, nuk e vuri re kalimin e kohës.

-Oh, -tha, -qenka vonë, duhet të ngrihem se po kalon orari i ngrënies së mëngjesit.

Tek dera po e priste gruaja e veshur me te bardha.

-Mirëmëngjesi, zotëri, -i thotë ajo.

-Mirëmëngjesi, -ia ktheu Myzaferi.

-Mund të më shoqërosh, dua të të rrëfej disa gjera të domosdoshme, -dhe i kërkoi ta ndiqte pas për ne dhomën ku ndodhej Rregullorja e Shtëpisë. -Këtu ke informacion për çdo gjë. Tani shko në dhomë, rregullohu dhe eja të hash mëngjes, se me duket nuk ke ngrënë fare. Çdo ditë ushqimi do të ofrohet këtu sipas orarit. Tani më fal, je i lirë. Për çdo nevojë mund të flasësh me mua, unë do të jem tek zyra në fund të korridorit, mos kij turp, ne për këtë punë jemi, t’ju shërbejmë juve.

Të nesërmen u ngrit serish herët. Pasi bëri tualetin e mëngjesit, mori librin  dhe shkoi përsëri tek stoli ku kishte qëndruar një ditë më parë. Kur vajti ora, hëngri mëngjesin dhe u kthye tek vendi i leximit, ku kishte gjetur qetësinë, ajrin dhe pastërtinë e dëshiruar. Ne lulishten e nersin hom kishte edhe ambiente ku mund te luaje, por atij i pëlqente të lexonte. Një dite dëgjoi cicërimën e një zogu të veçante dhe ngriti kokën lart. “Sa zë të bukur që paska”! -tha me vete. Teksa po mendonte për zogun, sytë i shkuan tek stoli qe ndodhej rreth dhjete metra me tej, ku një grua po lexonte. Ajo kishte ngritur kokën lart, ndoshta edhe atë e kishte tërhequr cicërima e zogut apo prania e tij në stolin tjetër, dhe sytë e tyre u takuan. Edhe Myzaferi e shikoi me ngulm, duke e detyruar që të ulte serish kokën disi e turpëruar dhe të vijonte leximin. Ditët kalonin. “Gruaja e stolit tjetër”, siç filloi ta quaje ai, gjendej vazhdimisht aty, duke lexuar. Kur moti ishte i mirë, Myzaferi dilte edhe pasditeve, “Gruaja e stolit tjetër” po ashtu.

Një mëngjes moti u ftoh. Teksa ishte duke lexuar, afër tij u ndje një kollë e thatë. Pas pak po e njëjta kolle, por këtë here me e zgjatur. U ngrit dhe shkoi drejt gruas qe po kollitej, hoqi nga trupi xhaketën dhe ia hodhi krahëve. Ajo u gjend e papërgatitur, por nuk e refuzoi ndihmën. Myzaferi e ngriti nga stoli, dhe, duke e kapur për dore, e shoqëroi për në dhomën e saj.

…..

…Kujtimet e kishin shkëputur nga Sara. Ajo kishte hapur sytë dhe buzëqeshte me dashuri. Myzaferi i vendosi dorën në ballë dhe i buzëqeshi edhe ai. Mori peshqirin, e lagu me pak ujë të ftohtë dhe ia vuri mbi ballin që i digjej. Sara u qetësua. I fshiu pak sytë dhe në fund qafën. Ajo vazhdonte të buzëqeshte gjithë dashuri, pa ia ndarë shikimin. Pas pak i mbylli sytë. Nuk po ngopej me ajër. Dëgjohej një gërhitje. Më pas e zuri gjumi.  Myzaferi nuk lëvizte dot nga vendi, edhe  dorën nuk ia lëshonte, kishte frikë se mos e zgjonte. U mbështet serish në karrige, ku iu rikthyen kujtimet.

… Sara hapi sytë. Myzaferi u afrua, mori peshqirin e lagur dhe i fërkoi me të ballin e skuqur nga temperatura e lartë. Ajo i mbylli prapë sytë. Myzaferi u përkul dhe e puthi lehtë në ballë, pastaj në faqe…në buzë. Sara mezi lëvizi buzët, si të donte t’ia kthente të puthurën. Hapi sytë dhe vështroi sërish Myzaferin. Po e shihte si nëpër mjegull. Shtrëngoi fare pak buzët, nga sytë i rrëshqitën dy pika loti. U stërmundua që t’i dhuronte një buzëqeshje, ndoshta të fundit. Më pas u drodh dhe nuk lëvizi më. “Sara, të lutem, mos ik”! -foli me dhembje. Ndoshta ajo kishte shume kohë që priste të ndodhte ajo puthje, që do të ishte puthja e fundit e dashurisë, njëherit puthja e lamtumirës.

Aparatet tregonin ndërprerjen e aktivitetit jetësor. Buzët kishin ngrirë ashtu, duke qeshur. Myzaferi u ngrit në këmbë, u zmbraps  dy hapa pa i hequr sytë nga Sara. Në dhomë u futën mjeku dhe kryeinfermierja, te cilët konfirmuan vdekjen. Doktori ngriti kokën dhe pa nga Myzaferi.

-Ishe gjithë kohën këtu? -e pyeti.

-Po.

-Me fal që të pyeta, -tha doktori, -ajo duket. Dhe pa nga Sara.

-Të lutem, doktor, e lajmëruat vajzën? -pyeti Myzaferi.

-Po, -tha doktori, -vajza po vjen.

Pa mbaruar fjalën Myzaferi, Elena hyri ne dhome, u hodh mbi trupin e pajete të së ëmës dhe përmes të qarave me ngashërime, filloi t’i thoshte:

-Më fal, mama, të lutem, më fal!

Për një çast ngriti kokën lart dhe hodhi vështrimin drejt Myzaferit, që qëndronte kokëvarur. Sytë e mbushur me lot dëshmonin për dhembjen e madhe që kishte.

-Na la mami! -tha si të gjente ngushëllimin aq të nevojshëm në ato çaste.

-Jo, kurrë! Ajo është gjithmonë me ne! -ia ktheu Myzaferi, doli jashtë nga dhoma dhe u ul në stolin e parë që gjeti. Ishte hera e parë që humbiste kontrollin në jetë.

-Kaloni ne zyrë që të merrni sendet personale të mamasë, -i tha kryeinfermierja Elenës.

Ne zyre po e priste një grua, e cila, pasi e ngushëlloi për të ëmën, i dorëzoi një zarf të madh me ngjyrë të verdhë. Brenda zarfit të verdhë ndodhej një tjetër zarf i mbyllur, me ngjyrë të bardhë. Me zarfin në dorë u nis për tek dhoma e pritjes, ku nuk ndodhej njeri. E hapi me kujdes dhe brenda gjeti letrën ku ishte shkruar  amaneti i fundit i Sarës:

…Bije e dashur. Kur të lexosh këtë letër, unë nuk do të jem më. Te lutem,  unazën e lidhur me fjongo të kuqe që ndodhet brenda zarfit t’ia japësh Myzaferit. Atë unazë ma ka dhëne nëna ime së bashku me porosinë që t’ia jepja njeriut që do të më bënte të lumtur. Myzaferi më dha deri në fund gjithë lumturinë e kësaj bote…dhe ti e di mirë këtë…

…Ndërsa ajo vijonte të lexonte letrën e së ëmës, Myzaferi u ngrit nga stoli. Këmbët e çuan drejt e tek dhoma e Sarës. Nuk po e kuptonte se sa kohe kishte kaluar nga ndarja me të. Dhoma ishte e rregulluar, shtrati me Sarën nuk ndodheshin aty. Një infermiere po e vështronte me keqardhje. Dhoma dukej e heshtur, sikur nuk kishte ndodhur asgjë…dikush tjetër do të bëhej banor i saj dhe do të shtrihej në shtratin e Sarës. U bë dyllë i verdhë në fytyrë. Uli koke dhe doli nga dhoma. Elena vijonte t lexonte letrën e së ëmës:

…Bije e dashur, te lutem të mos qash as ti dhe as dikush tjetër, unë po iki e lumtur nga kjo botë. Dije, bije, se Zoti u tregua shumë bujar me mua. Ne hapat e fundit të jetës me fali gjënë më të bukur, atë që e ka emrin DASHURI! Që ditën që erdha këtu, mora librin dhe dola në park. U ula në stol dhe nisa të lexoja. Ngrita sytë për një çast dhe pashë se në stolin përballë je burrë, qe s’ishte i moshe sime, po lexonte ne biber të trashë. Nuk di si të them, por menjëherë konstatova se diçka më tërhoqi tek ai njeri. Vazhdova leximin, por nuk përqendrohesha dot, yste më çonin tek stoli përballë. Fillova ta shoh me shpesh: i veshur me sqime, folke të rrallë e të zbardhur dhe vetulla të zeza, krejt i rregullt. Me trup mesatar, ishte  njeri  fare  i  zakonshëm,veç mua mu duk i jashtëzakonshëm. U ngrit para meje dhe iu drejtua sallës së ngrënies. Më pëlqeu ta ndiqja pas. Burri ishte ulur i vetëm në tryezë, me sa duket i pëlqente vetmia… Kishin kaluar disa dite. Burrin e shihja vazhdimisht në të njëjtin vend, ku ai vinte ne po atë orë. Edhe vendi ku ai qëndronte po më dukej më i bukur. Diçka e pakuptueshme po ndodhte ne shpirtin tim.

…Në njërën prej këtyre ditëve ai mbylli librin dhe u drejtua për nga stoli ku qëndroja unë. Trupi mu mbush me mornica dhe fytyra më tradhtoi. “Ua, ç’ është kjo që po më ndodh tani në këtë moshë”? -pyeta veten. Ai më përshëndeti me një buzëqeshje që kurrë nuk e  harrova.

-Dëshiron të njihemi? -pyeti me një ton lutës. Unë u ngrita si me sustë, i dhashë dorën dhe u prezantova:

-Sara.

-Myzafer, -ma ktheu ai.

Që nga ajo ditë ne nuk u ndamë më, kudo bashkë. E kuptonim njeri-tjetrin pa folur, vetëm me shikim. Ishte diçka shumë e bukur. Nuk e di sa kohe vazhduam, por as më duhet ta di. Tek Myzaferi gjeta personin që i kalonte edhe ëndrrat e mia, i jepnim njeri-tjetrit energji pa limit. Kjo energji na mbante gjithmonë të lumtur. Nuk besoj se ishte dashuri, ishte diçka më shumë…shumë më shumë se dashuri. Mund të ketë emër, por unë nuk e di, as me duhet ta di. Nuk gjeja fjalë si të falënderoja Zotin që në fund të jetës na dhuroi gjithë këtë lumturi. Ndodhte shpesh që njerëz të njohur zhdukeshin, nuk i shihnim më. Ishim të ndërgjegjshëm se çfarë ndodhte me ta, po kurrë nuk i zinim në gojë. Kryesorja për ne ishte që të ishim të lumtur dhe të ndaheshim të lumtur me këtë botë. Nuk i luteshim kurrë Zotit që të na i zgjaste apo të na i shkurtonte ditët e lumtura, ishim të bindur se Ai e dinte vete se ç’bënte, pasi ishte Ai që na e dhuroi këtë lumturi.

Edhe një porosi nga nena jote: ndihmoji Agronin dhe Gjonin e vogël. Unë të kam lenë plot pare, ti ke edhe vete, ndihmoji ata, ti tani je motra e madhe e Agronit, ai është djalë i mrekullueshëm, i ngjan shumë të atit. Kur ta njohësh edhe më mirë, do të më falënderosh.

Te puth, mamaja jote, Sara! Lamtumire, shpirt!

P.S.: Të kujtoj edhe një herë se asnjeri nuk duhet të qajë për mua, veçanërisht ti…

Elena doli nga dhoma e pritjes duke parë orën. Kishte kaluar afro tri orë aty. Filloi të  ecte  nëpër  korridor. Pyeti  për  Myzaferin, të cilin e gjeti në dhomën e tij, ulur ne karrige, me vështrimin në dysheme. Elena hyri brenda. Myzaferi u ngrit menjëherë në këmbë dhe iu afrua si ta kishte bijën e vet. Ajo iu hodh në kraharor dhe e qafoi fort duke thëne: “Te faleminderit”!

-Të rroni vete! -e ngushëlloi Myzaferi duke u shkëputur prej krahëve  të saj.

Për herë të parë Elena po e shikonte ndryshe, ndoshta vijonte të ishte nën efektin e letrës që sapo kishte lexuar. Por nuk ishte vetëm kjo, Myzaferi te impononte vërtet respekt. Nëna e saj nuk mund te gabonte. E mori Myzaferin për dore dhe dole së bashku në park. U drejtua për tek stoli ku shpesh i gjente bashkë, por Myzaferi e ndali. Nga thellësia e shpirtit i dolën fjalët: “Kurrë më atje”!

Së bashku u ulën në stolin më të afërt. Elena nxori unazën dhe ia drejtoi Myzaferit duke i thëne:

-Mamaja ka lëne porosi që këtë unazë të ta jap ty, le te mbetet ne familjen tuaj këtej e tutje si simbol i dashurisë suaj…Më ka lenë edhe këtë letër, të cilën unë dëshiroj ta lexosh edhe ti.

-Jo, bije, -ia ktheu duke buzëqeshur. -Të faleminderit, po ajo letër është vetëm për ty. Unë e kam këtu,… në zemër. Tani ik në shtëpi, ajo nuk ka me nevoje për ne. Kaq ishte. Te gjitha punët i bëjnë këta…

Elena u ngrit dhe përmes lotësh e qafoi fort me sy të përlotur.

-Jo, -e qortoi Myzaferi. -Te lutem, jo kështu. Mamaja do të mërzitej po të shihte. Ne po e mbyllim shumë të lumtur dhe kështu do të jemi deri në fund.

Elena fshiu lotët me turp.

-Po, -tha me një buzëqeshje të lehtë, -ma ka thëne mami, e ka përsëritur edhe në letër, lexoje. Lamtumire, Zotëria im! – Dhe i  futi letrën ne xhepin e xhaketës.

U largua me hapa te shpejte se mos e tradhtonin serish sytë.

…Myzaferi u shtri ne shtrat, as dritën nuk e ndezi. Që kur u sëmur Sara, edhe ilaçet nuk i merrte rregullisht. Kishte dhembje koke dhe i merreshin mendtë. Edhe netëve flinte shume pak, ndaj e zuri gjumi sapo u shtri. U zgjua rreth mesnate: “Sara”! -thirri, po nuk mori përgjigje. Mbylli sytë fort dhe ra serish në gjumë. Ne mëngjes e zgjoi infermierja.

-Mirëmëngjesi, zotëri, -e përshëndeti. -Te lutem, hajde të hash mëngjes, ti duhet të qetësohesh, zotëri.

-Po, -iu përgjigj Myzaferi me një buzëqeshje të lehtë, -ju keni shume të drejtë, unë duhet të qetësohem. Shkoni përpara sa të lahem dhe erdha.

Shkoi në tualet, u la dhe u rrua me kujdes. Kur doli tek dera, takoi  infermieren që ishte bërë merak nga vonesa e tij.

-U vonove shumë! -i tha ajo me një ton ku ndihej shqetësimi mos kishte ndodhur ndonjë gjë e keqe.

-E po pleq, ç’ mund të presësh nga ne, -ia ktheu si përherë me të qeshur.

-Do të vish në sallën e ngrënies apo të ta sjell ushqimin në dhomë? -pyeti infermierja.

-Më mirë ma sill në dhomë.

Beri një xhiro në korridor dhe u kthye në dhomë, e cila ishte pastruar komplet, ishin ndërruar edhe çarçafët, këllëfi i jastëkut, peshqirët. E ndjeu veten të këputur dhe u shtri në shtrat. Nuk priti t’i vinte mëngjesi, ra në gjumë te thellë. Kur hyri në dhomë dhe e pa të shtrirë, infermierja nuk e zgjoi, tundi kokën me keqardhje, vendosi ushqimin në frigorifer dhe doli pa u ndjerë.

Myzaferi u zgjua pasdreke. Ndihej fare i këputur. Pasi hëngri pak nga ushqimi qe gjeti në frigorifer, mori një letër, u ul në tavoline dhe nisi të shkruaj:

…I dashur biri im. Ka shumë kohë, aq shumë sa nuk e mbaj mend, që të kam shkruar. Por ja që erdhi dita të të shkruaj letrën e fundit. Më beso, bir, qe po e shkruaj duke mu dridhur dora, pasi është jo vetëm letra e lamtumirës, por edhe mundësia që më jepet të të kërkoj me shpirt të falur. Më fal, bir, të jam bërë barrë gjithë jetën…Më kujtohet si sot, kur më pe të lidhur me pranga në sallën e gjyqit. Ti ishe vetëm pesë vjeç, i ulur në prehrin e nenës. Nuk e kuptoje se ç’po ndodhte, ndaj buzëqeshje, por në të vërtetë ai nuk ishte dënimi im. Unë po të dënoja ty, po te lija pa baba për pesëmbëdhjete vjet rresht, me damkën si bir i “armikut te popullit”. Më kujtohet se si, kur u lirova nga burgu, me tregoje për peripecitë që kishe kaluar, peripeci që i përjetonin vetëm fëmijët e të ashtuquajturve  “armiq te popullit”. Më tregove se si e kishe për zemër lëndën e letërsisë  dhe  shkoje  në shkollë gjithmonë i përgatitur dhe kurrë  s’e ngrije dorën për diçka qe nuk e dije. “Çohu ti Agron, na fol për Viktor Hygon”, -të kishte thëne mësuesi. Ti ishe përgjigjur shkëlqyeshëm edhe jashtë pyetjes. Profesori, qe deri atëherë nuk ta kishte dëgjuar zërin, të tha: “Bravo! Ku e ke mësuar kaq mirë?”. Ti nuk pate mundësi t’i përgjigjeshe, pasi njeri nga nxënësit tha:

-Atë e ka mësuar i ati që është ne burg si “armik i popullit”.

Ti, bir, ishe ulur në bangë kokulur.

…Biri im, unë punëtor isha edhe para se të hyja në burg, punëtor në burg, punëtor mbeta edhe pasi u lirova nga burgu, ndërsa ty të mërziten jetën. As unë nuk e dija se ç’ faj kisha bërë. Me quajtën fajtor pasi i thashë një bashkëqytetari se kisha tre muaj që nuk po merrja dot mish. Me quajtën fajtor se bashkëqytetari im më kishte thëne që donte të arratisej dhe unë nuk e denoncova tek Sigurimi i Shtetit. I mblodhën bashke këto dy “krime” dhe me dënuan pesëmbëdhjete vjet. Kur u lirova pas katërmbëdhjetë vjetësh, ty të gjeta ushtar. Edhe pse kalova një jetë shume të vështirë, kurrë nuk hoqa dorë nga këshillat për ty, si kur isha ne burg, edhe kur dola prej andej, u mundova të të qëndroja pranë. Tani jam shumë krenar për djalin tim. Shumë gjera nuk më lejuan t’i jetoja. Dashurinë, që është gjeja më e mrekullueshme e jetës, unë nuk pata fatin ta përjetoja në Shqipëri, prindërit me martuan me  nenën tënde, të cilën unë nuk e njihja më parë…

Në hapat e fundit të jetës Zoti më dha mundësinë të provoja një dashuri të madhe. Këtu në nestri hom u njoha me Saren, gruan që ti e njohe se ta pata prezantuar. Ajo i dha kuptim tjetër jetës sime. Ne i dhamë njeri-tjetrit një lumturi të pakufishme, pa e kuptuar as vete se nga buronte gjithë ajo lumturi. Morëm prej njeri-tjetrit çdo gjë të bukur e të pastër. Nuk e di si është Parajsa, por kam dëgjuar e lexuar për të. Tani besoj se e kam njohur Parajsën: ishte jeta që kalova me Saren time të paharruar. Tani e ndjej se jeta  pa Saren nuk ka kuptim, ndaj i lutem Zotit ta përjetësojë lumturinë , duke më çuar së shpejti tek Sara, ku të vazhdojmë jetën në Parajsën tonë të transferuar nga Toka në Qiell.

…Biri im, po te le porosite e fundit:

Së pari, në zarf po të le unazën që Sara e la si kujtim për familjen tone. Mbaje në gisht dhe trashëgoje tek Gjoni. Sa here ta shikosh të kujtosh dy njerëz të lumtur, babanë tënd dhe Saren, e të thuash: -Sa e bukur qenka dashuria!

Se dyti, Sara ka një vajzë të mrekullueshme, Elenen. Ajo është më e madhe se ti dhe nuk ka vëlla, ndaj të kërkoj që t’i bëhesh vëlla dhe ta konsiderosh si motër. Edhe Sara para se të ndërronte jetë i ka lëne të njëjtën porosi, të të konsiderojë vëllain e saj të vogël. Këtë porosi të ma plotësosh patjetër.

Lamtumirë, biri im. Dije se ju kam dashur shumë.

Të puth fort, babai yt, Myzaferi!

…..Me të mbaruar letrën, e vendosi në zarf se bashku me letrën e Sarës dhe e ndjeu veten më të lehtësuar, sikur të ishte çliruar nga një barrë e rëndë. U shtri ne shtrat dhe e zuri gjumi menjëherë. U zgjua pas katër orësh. Ndjeu dhembje koke e marrje mëndësh. U përpoq të ngrihej në këmbë, por nuk mundi. Po i rrotullohej gjithë dhoma. U ul serish ne shtrat, por përsëri  sendet rrotulloheshin. Kështu vazhdoi deri në mëngjes. Myzaferi po e ndjente veten gjithnjë e me keq, por nuk donte të thërriste mjekun. Rreth drekës erdhi infermierja, që e gjeti me temperature të lartë e ballin të mbuluar me djersë. Thirri menjëherë doktorin, që mbërriti në çast.

-Sa kohe ka kështu ky? -pyeti doktori.

-Nuk e di, në mëngjes ishte mire, -iu përgjigj infermierja.

-Nuk ka mundësi. Ky duhet të ketë ditë i sëmurë, -tha doktori.

Pas rreth një ore Myzaferi filloi të flasë përçart. Erdhi dhe një mjek tjetër për konsulte. I ndërruan mjekimin. Afër mëngjesit u duk sikur u qetësua. I vendosen një aparat dhe serum. Myzaferi me buzëqeshje i thotë infermieres:

-Mund të më besh një nder?

-Me gjithë qejf, -i përgjigjet ajo.

-Ju lutem, njoftoni Elenën te vije të më takojë.

Infermierja doli nga dhoma dhe iu drejtua zyrës në fund të korridorit. Pas pak doli prej andej, iu afrua Myzaferit dhe i foli ngadalë:

-Elena është duke ardhur.

I kërkoi ta çlironte nga aparatet qe te mos e gjente Elena në atë gjendje. Infermierja i tha se për këtë duhej te bisedonte me eproret.

…Ne dhome hyri Elena. Myzaferi u gëzua që mbërriti në kohë, ai ishte ende në gjendje të komunikonte me të. Ajo kishte takuar në korridor doktorin, që i kishte thënë se Myzaferi nuk i kishte punët mirë. Iu hodh ne kraharor dhe e qafoi fort.

-Erdhi vajza ime e mirë dhe e bukur, -foli duke buzëqeshur me mundim. -E dashur Elene, dëshiroja qe te takoja për herë të fundit. Tek ti janë qëndisur tiparet më të bukura të nënës tende dhe mua me kishte marre malli për to. Të faleminderit që erdhe. Kaq desha, tani, te lutem, ik.

Bëri të gjitha përpjekjet që të ngrihej, por nuk mundi; e kapi për qafe, po nuk kishte fuqi ta shtrëngonte. Elena u ngrit me sy te përlotur. Ai i buzëqeshi. Ishte më shumë një ngërdheshje se sa buzëqeshje. Nuk kishte më fuqi, ato po e linin tërësisht. Mbylli sytë.

-Baba, të lutem, mos ik, -zëri i vajzës i erdhi nga një botë tjetër.

Mjekët shënuan në kartelë: Pacienti ndërroi jetë në orën 10, të datës 21 janar 2016. Diagnoza:..

Share

Share

Nga Enver Lepenica*/

Pas tre librave shumë vlerësh, me dokumenta autentike për pranverën e përgjakur të vitit 1997 dhe një libër publiçistik mbi problemet e ditëve tona për krahinën e çamërisë,  Gëzim Zilja tashmë autoritet edhe në fushën publiçistike, na shfaqet jo pa sukses edhe si tregimtar me librat “Drejt perëndimit”, “Ismaili një histori shqiptare”, “çështje familjare” dhe tani së fundmi me 8 tregime në librin  “Njerëz pa fat”.

*        *      *

“Njerëz pa fat”, i tejkalon librat e parë dhe nuk është i pa pritur për ata që kanë ndjekur krijimtarinë e Gëzim Ziles, pra ndryshe nga librat e parë, autori na vjen me tregime cilësore, më i pjekur artistikisht, më autoritar dhe me pretendime për të lënë emrin e tij edhe si tregimtar i njohur i ditëve tona.

Temat e tregimive lidhen fort me fate njerëzish dhe jo njerëz imagjinar por ata që i takojmë

edhe sot e kësaj dite në rrugët e lagjes Skelë të Vlorës, buzë detit duke gjuajtuar apo shëtitur,

një fat që i ndjek apo i udhëheq në jetë.

Kur lexon tregimin “Shokë fëmijërie”, të duket sikur lexon një nga autorët e Amerikës Latine të rrymës së realizmit magjik. Njerës sakat, që kanë humbur njerën dorë, apo të dy duart, njerës që jetojne në mjerim, por autori nuk na thotë se përse mbetën sakat, kush i shtyu drejt aksidentit fatal? Por lexuesi e ka të thjeshtë të kuptojë se është lufta e përditshme për bukën e gojës në atë sistem mizor totalitar, ku ata, të varfërit rrezikonin burgun dhe jetën duke gjuajtur me dinamit. E një ditë Ristua, një nga shokët e fëmijërisë së autorit që  “kishte lindur pranë detit, dashuronte bregun me valët e bardha, pafundësinë e tij, deri te algat e gjelbëra, pikëzat e ujit të kripur e kokrizat e rërës…”, bie në burg. Ai porosit shokun e tij, që i bën vizit në burg: kur të shkosh në Vlorë t’i bësh të fala detit, dhe shoku e mban fjalën, ai i drejtohet detit:

“-Ke të fala nga Ristua! – i foli me zë të lartë detit. Është sërish në burg se ka shkelur ligjet e

shtetit”.

Fati tragjik në kohën kur po binte regjimi komunist , jeta e thjeshtë plot mundime dhe halle , por një jetë e madhe për të cilën njerëzit duhet të luftojnë e triumfojnë mbi dallgët e detit dhe të jetës, ja kjo ëshstë tema e pothuaj të gjithë tregimeve të këtij libri.

Tregimet kanë diçka njerëzore, emocinale dhe të japin atë emocin që i duhet jetës.Personazhet autori i  gjen buzë detit duke gjuajtur, në punë apo në burg.Gëzim Zilja ka lindur dhe është rritur, buzë detit të cilin e ka në shpirt dhe në mëndje. Ai epërshkruan detin të bukur, me nje bukuri të rrallë e magjepse, por edhe si një humnerë kuhumbasin njerëzit, e me gjith atë, thotë autori, deti mbetet i bukur. Dikush ka thënë se asgjë nuk i ngjan njeriut më shumë se deti.

Tregimet, shprehin përgjithësisht dashurinë për vendlindjen, lagjen Skelë dhe detin, ku autori    ka jetuar e është burrëruar, ata “Ishin të varfër, por kopshtet, kodrinat dhe lëndinat përreth dhe deti ishin pronë e tyre… Në fuhsën e madhe të sportit vraponin e luanin me top duke harruar gjithëçka. Por në det ishte ndryshe. Aty liria merrte kuptim të vërtetë. Nuk kishte gardhe, gropa, baltë, ferra e gjëmbaçë… Buzë detit harroheshin plotësisht: qeshnin, bërtisnin, shanin me zë të lartë, rrokeshin, kridhnin njeri-tejrin në ujë, bënin gara noti pa kufi kohor, ku i pari dilte ai që nuk dorëzohej së notuari. Më von kuptuan se aq liri ishte shumë pak. Njeriu mund të jetojë e të ndjehet mirë edhe në varfëri, por mungesa e lirisë është sikur të vdesësh çdo ditë”. (“Shokë fëmijërie”)

Brenga të veçanta të lë tregimi “Orjana”, nëpërmjet të cilit autori synon të na drejtojë te ajo ndjenja e madhe njerëzore, dashuria, se vetëm me dashuri njeriu mund të mbetet njeri: “E  ka dashur deri në fund, domethënë ajo balada për gruan që shëroi burrin duke i shprehur çdo ditë dashurinë ishte e vërtetë…”.

Orjana na bën thirrje që nuk duhet të mposhtemi para vështirësive e fatkeqësive të jetës.Duhet të luftojmë deri në fund deri sa të marrim frymë, shembull që autori na e ka dhënë edhe me jetën e tij.

“Para Orjanës shtrihej një oqean i pafund pengesash dhe të panjohurash, por tashmë ajo e kishte nisur rrugëtimin”.  Hapsira e rrethuar me tela me gjemba, ku ne jetuam, i shtyu shqiptarët drejt aksidenteve të Jetës ku mbeteshin të gjymtuar , ose humbisnin jetën. Temë e dhimbshme të cilën autori e trajton në tregimin “Skafistët”, i cili mund të lexohet edhe si terapi shpirtërore për familjarët e atyre që humbën në dallgët e detit, duke udhëtuar drejt perëndimet për kafshatën e bukës së gojës.

Ikje kuturu që përfundojnë në fund të detit. Përballë dallgëve të detit dhe të  jetës do të ishte një titull më i mirë i asaj kohe që përshkruan autori.

Në morinë e levizjeve të jetës autori arrin të dallojë dhe paraqes në tregimet e tij atë që është kryesorja, duke e ngritur në art.

Mbresa të veçanta të lë tregimi “Nëse do të jem gjallë nesër…”. Personazhi këtij tregimi, ka menduar gjithë jetën që të shlyej borxhin e “madh” ndaj mësuesit të tij, që i kishte dhuruar atij një palë pantallona të shkurtëra, për t’u paraqitur në konkurs. Adresën e mësuesit të tij e gjen vetëm pas vitit 1990, kur mësuesi sapo ishte liruar nga burgu. Por mësuesi nuk e pranon dhuratën. At’here autori bie në mendime dhe arrin në përfundimin se në atë kohë:  “Me heshtjen tonë ishim bërë pa dashje bashkëpunëtorë, që ajo murtajë të zgjaste me dekada. Brezi jonë nuk ka pse të krenohet…”

Në tregimin “Prefekti”, autori godet një nga plagët e shoqërisë sonë, në të cilën arrinë të dalin në krye njerëz pa moral, që të kujtojnë atë përfundimin gjenial të Stefan Cvajgut se revolucionin nuk e trashëgojnë ata që e nisin, herojtë, sepse ata gjatë rugës lodhen dhe në krye dalin ata të bërrylave ata që lëpihën, siç është edhe rasti prefektit, një fytyrë brejtësi si të lepurit, krahasim që autori ka harruar të bëjë, dhe autori trishtohet kur arrin në përfundmin se “Tani ata janë bërë një armatë e tërë”, fakt që e shohim në jetën e përditëshme.

E njëjta temë trajtohet me dhimbje nga autori edhe në tregimin “Qebësirat”, ku ai përshkruan një drejtor arsimi i zhytyr në mitmarrje dhe kurvëri dhe që pushohet nga puna me ndërhyrejn e Kryeministrit, por pas pak kohësh rimerret në punë nga ministri arsimit, si duket pasi ministri ka marrë pjesën e tij, me arsyetimin se kishim nevoj për të! Autori e përfundon këtë tregim me një klithmë  dëshpëruese: “Kuptova përfundimisht që administrata kishte marrë rrokullimin”.

*     *     *

Të tetë tregimet e këtij libri janë nje simfoni jetësore personazhes që shpalosin jetën e një Brezi të tërë. Autori na bën të mendojmë, të reflektojmë dhe të rishikojmë të shkuarën në mënyrë kritike.

Personazhet janë njerëz që autori i ka njohur në udhën e jetës dhe përjetësuar në tregime duke i kthyer në personazhe të njohur përgjithësues.

Edhe pse personazhet e këtij libri ecin në të njëjtën udhë të fatit, ata paraqiten si vetvetja, individualisht, shembull është te tregimi “Skafistët”, ku Paparja paraqitet si një skafist që beson vetëm te paraja dhe njerëzit që trasporton i quan “mall”, ndërsa Gazi, shoku tij, në të njëjtin pozicion, që e shoqëron në këtë ndërmarrje të rrezikshme,  paraqet të riun qytetar që ende nuk ka mundur të gjej udhën e jetës.

Personazhet e tregimeve janë njerëz të varfër, ose pa fat siç i quan autori, por buzë detit Adriatik ata shijojnë lirinë dhe sillen e flasin atë gjuhë sipas goditjeve që kanë marrë nga jeta.

*Rreth librit të Gëzim Ziles “Njerëz pa fat”, Infobotues, Tiranë 2016

Share

Share

Tregim nga Vjollca Pasku/

Eva ishte duke vijuar vitin e tretë të gjimnazit. Në pamjen e saj, hyjnesha natyrë kish derdhur gjithë reflektimet e bukurisë, gjithë shkëlqimin e argjenduar të tretur në faqe, kuqëlimin e horizontit në buzë , dhe gjithë tejdukshmërinë e smeraldit në sytë. Ajo ishte si një zanë mali, që dallohej menjëherë mes shoqeve të saj. Kudo ku hidhte vështrimin, sytë e saj digjnin zemra. Imazhi i saj kishte medaljonin e diellit dhe përhapte kudo rreze bukurie, ndërsa natën brenda gjysmëhënës së argjendtë, ajo mbante ëndrra shprese. Sytë e saj të mëdhenj thithnin çdo lloj vështrimi përqark mjedisit, ndërsa puthjet ajrore të tyre. Ajo i rrëzonte përtokë me indiferencë. 

Aureolën e bukurisë së saj e lakmonin shumë nga shokët e klasës, por Ardiani ishte më i hedhuri dhe më çapkëni. Atij i dukej sikur duhej të kapërcente të gjitha nuancat e ngjyrave të detit për të arritur një buzëqeshje të Evës. Ndërkohë, si me erën e gjelbër që vallëzonte përreth syve të saj, dukej sikur i pëshpëriste ”Shpirtrat tanë kombinojnë së bashku, në intelekt, në dëshira , madje edhe në ëndrra njësoj. Lejomë të jap një puthje diellore që më ka ngelur peng në buzët e tua lyer me mjaltë blete”. Të gjitha këto fjalë, ishin si valë elektromagnetike që synonin të hynin brenda zemrës së saj. Por ajo sikur mundohej t’i shuante një nga një…Dhe kur ndiente atë magnetizim që përhapej në gjithë kraharorin e saj, prushërohej nga faqet, largohej, duke i thënë: “Dua t’u përkushtohem mësimeve, s’dua të mendoj asgjë tjetër”. Më pas ndiqte me bisht të syrit dëshpërimin e Ardianit. 

Arsyeja kryesore ishte se, ajo kishte vath në vesh porosinë e nënës:  ”Më jep fjalën se nuk do të pranosh asnjë propozim nga meshkujt. Je shumë e zgjuar dhe e bukur. Ti je e prerë për lartë”. Këto fjalë të përsëritura shpesh kishin zënë vend në trurin e saj dhe po të vepronte ndryshe, ishte si të kundërshtonte ligjet e rrepta të shkruara brenda trurit të familjes. Megjithatë, emri Ardian kishte hedhur rrënjë thella brenda shpirtit të saj. Ajo kishte nevojë për ujitjen e këtyre rrënjëve me vesën e vështrimeve të tij. 

Ardiani ngushëllohej me mendimin se “kalaja e mbretëreshës nuk pushtohej lehtë, sepse të hapeshin portat, duhej të merrte formë çelësi i ndjenjave të saj.” Sa e çuditshme është ndonjëherë, vetëm dy fjalë mbanin pezull një botë. Ishin vitet shtatë dhjetë e shtatë dhe të dashuroje, duhej forcë dhe guxim. Opinioni vriste këdo që guxonte, të prishte imazhin, duke u shfaqur në mjedis gjithmonë me një djalë. 

Kështu kalonin ditë dhe gjimnazit i erdhi fundi. Ardianit doli e drejta e studimit për inxhinieri mekanike, ndërsa Evës për shkenca shoqërore. Në auditor, një pedagog nuk po ia ndante sytë që ditën e parë. Ajo ndjeu se i kishte pëlqyer. Vetvetiu i vajti mendja tek Ardiani. Ishte gati ta përqafonte dhe fjala që kishte mbetur pezull të bëhej një “Po” e madhe.

Një ditë, teksa kthehej në konvikt, filloi një shi i rrëmbyer. Ajo nisi të vraponte, por me hijen e syrit vërejti se dikush po vraponte pas saj. Ishte Ardiani. 

-Shpejt futemi tek kjo ndërtesa e re…sa të pushoj shiu!- i tha ai duke dihatur fort nga nxitimi. 

Eva hezitoi për një moment, pastaj vrapoi me të. Askush s’e kuptoi si u bashkuan dy duar, derisa ata u futën në ndërtesë. Aty nuk pipëtinte njeri. 

-Shyqyr që u futëm këtu, se shiu s’ka ndërmend të pushojë!- vazhdoi Ardiani

Ajo dukej e trazuar dhe nuk u përgjigj… 

-Eva, kam kohë që të pres. Nëse nuk më do, atëherë unë do shkëputem nga jeta jote. Unë jam bërë si pelegrin… Ti je e shenjtë për mua, prandaj gjendem gjithmonë atje ku je ti. Më thuaj një fjalë!… 

Zemra e Evës shpejtoi goditjet. Do të donte t’i thoshte se edhe ajo… por ai sakaq e pushtoi me të dy krahët e mëdhenj. Logjika e vetëmbrojtjes bëri të sprapsej, por ndjenjat e përshkuara në gjithë trupin e ndalën. Një flakë e kuqe u ndez në sytë e tyre. Buzët e tij rrëshqisnin drejtë dy kodrave me gonxhe të kuqe… Pjesa tjetër e trupit vibronte drejtë parajsës së virgjër për ta bërë të tijën. Eva ndjeu një therje zemre të ëmbël, njësoj sikur të prekte yjet që edhe pse lumturohesh nga prania e tyre, përsëri të djegin. Harruar në çmendurinë e çasteve shpirtrat e tyre harruan botën, njerëzit…dhe vetëm disa zhurma të çuditshme i sollën në vete.

Vetëm atëherë Eva kuptoi prekjen e atij territori që ajo mbronte me fanatizëm…U zgjua nga ajo gjendje mes reales dhe ireales… njollat e kuqe në pantallona dëshmonin për këtë… Ndihej e lumtur, por kishte shkelur premtimin e nënës së saj.  

-Eva dhe Adami krijuan botën, – i tha ai në kulmin e ngazëllimit – Eva dhe Ardiani do krijojnë botën më të lumtur ndër njerëz. Tani jam i bindur që më do Eva ime… Po pres të ma thash edhe me gojën tënde!…. 

-Ikim Ardian, se po fillon prapë shiu…

-Edhe një fjalë! -u rrek Ardiani.

-Mos u bëj kalama ikim!…

Në ditët që pasuan, Eva filloi ti shmangej Adrianit. Mendonte fjalët e botës dhe nënën… Nga ana tjetër pedagog Artani filloi të afrohej gjithnjë e më shumë. Ajo ndiente t’i flakëronte fytyra nga mendimet dhe bënte sikur nuk e vinte re. Pëshpërimat i shkuan në vesh edhe Ardianit. 

Një ditë ai e takoi Evën para universitetit dhe i tha: 

– Kemi lënë një fjalë gjysmë, do ta vazhdojmë , si thua ?… 

Ndërkohë vjen Sofika shoqja e dhomës dhe i tha: 

-Të kërkon pedagog Artani! 

-Erdha! – ia ktheu Eva. -Bisedën tonë e vazhdojmë më vonë Ardian!…

-Kur?…Më thuaj!… Jam mërzitur me heshtjen tënde. Nëse do të shkosh drejt tij, rrugën e ke të hapur. Dashuria ime për ty ka qenë gjithmonë pezull. Tani ajo sapo ra dhe u bë copa. Unë e di, gjithmonë kam qenë brenda zemrës tënde, dhe prisja një përgjigje pozitive nga ty, por ti hesht.. Tani të kërkon pedagogu. Me siguri ka përgatitur një togfjalësh emocionues për të shprehur dashurinë. Hë, ti do e pranosh burrin pesëdhjetë vjeçar?… Do jetosh si zonjë në kamje, por shpirti yt do jetë më i varfër se gjithë të varfrit. Atëherë kur ti do e thërrasësh dashurinë, atëherë do jesh më bosh se kurrë, njësoj sikur të jesh e mallkuar… 

-Unë s’të kam premtuar asgjë – i tha Eva, 

-Por nuk refuzove asgjë ama…

-Ajo që ndodhi ishte një gabim…- ia ktheu Eva. 

– Atëherë qofsh e lumtur Eva, – i tha Ardiani dhe iku. 

Ajo s’kishte guxim ta thërriste. Zemra iu ftoh dhe ndjeu një ndrydhje. Njësoj sikur një zinxhir mbyllte dy porta të kuqe, të diktuara nga profecia e orakullit. Këmbët e çuan drejtë pedagogut të saj. Aty si për çudi dëgjoi një fjalim dashurie të bukur të zjarrtë, njësoj sikur të ishte leksion i shpjeguar me pasion. Për momentin iu duk sikur ai u zvogëlua dhe trokiste para portave të zemrës së saj. Ato nuk hapeshin dhe ai ishte i destinuar të qëndronte jashtë . Artani ndjeu përhumbjen e saj dhe iu afrua. E puthi gjatë, duke shijuar atë kënaqësi që dhuron dëshira. Asaj iu bë sikur një tog eshtrash, pllaquriteshin në buzë t e saj. Fjalët e zgjedhura të Artanit ishin si copa drush të njomura që nuk ndiznin asgjë në zemrën e saj. ”Nuk mundem “ mendoi, dhe iu drejtua t’i fliste me një vendim mohues. Por Artani sikur lexoi në sytë e saj. 

-Eva , mos u nxito, ke kohë të mendohesh, gjatë kësaj kohe mund të dalim dhe të njihemi më mirë… 

Ajo nuk i tha asgjë . Gjatë ditëve në vazhdim mundohej t’i shmangej. Ajo mendonte “se Artani ishte njeri i mirë, i respektuar, pedagog i zoti, por zemra e saj ishte si një gjethe akulli për të. Një vështrim i dikurshëm i Ardianit, ndizte llambat e botës së saj, ndërsa me Artanin ndihej bosh… Lufta që zhvillohej brenda shpirtit ishte e tmerrshme. ”Përse e dëbove Ardianin, kishe kaq kohë që e ëndërroje… S’kisha guxim… Artanin nuk e dashuron, përse e lë të shpresojë ..Ndoshta dashuria vjen më vonë… Ti e di, Ardiani s’kishte asgjë… Artani ka një ekonomi që as në ëndërr se kam parë… Interesaxhije, o paratë, o dashurinë… E pse jo të dyja?… Sepse në këtë rast janë të ndara… Mjaft… 

Artani e kuptonte shumë mirë mëdyshjen e Evës. Tridhjetë vjet diferencë, nuk janë pak. Një mbrëmje ai e ftoi Evën të dilnin së bashku. Ishte një natë dimërore e butë . Ecën drejtë bulevardit dhe ndaluan para një vile dykatëshe. Krejtësisht e veçantë për nga arkitektura, bukuria. Pemët që e rrethonin, lulet shumëngjyrëshe, ku megjithëse dimri kishte hyrë ato qëndronin të çelura pa e përfillur të ftohtin. 

-Kjo është shtëpia ime , nëse dëshiron mund ta shohim nga brenda –tha Artani, çdo gjë e kam sjellë nga jashtë . Njeriu duhet të krijojë mundësi për të pasur një komoditet të vogël, sepse jeta një herë jetohet. Dora e Artanit u hap në kurrizin e Evës, si për t’i dhënë drejtimin e duhur, të kapërcente pragun e shtëpisë. Eva kapërceu mekanikisht pragun pa refuzuar. Drita të vogla të vendosura nëpër lule jepnin pamjen e një kopshti magjik. Ajo befasua nga ajo pamje e luleyjeve të ndezura. Derën e shtëpisë e hapi një mesogrua me uniformë të thjeshtë. 

-Kjo është Irena, gatuan, pastron, mirëmban rregullin e shtëpisë… 

Eva u skuq. Asnjëherë nuk kishte menduar diçka të tillë, një shërbyese si nëpër filma. Përpara saj u hapën portat si “sezam hapu”. Salloni i punuar me tulla dekorative dhe një oxhak i madh me një zjarr bubulak, që me kërcitjet e tij, dukej sikur i thoshte me gjuhën e zjarrtë “eja pranë meje”.Kolltukët dhe divanet të punuara aq bukur, sa asnjëherë s’ia kishin zënë sytë të tillë. Vitrina e pasur me gota kristali, filxhanë, miniatura të vogla dhe një shumëllojshmëri të madhe pijesh e futën në një botë krejtësisht ndryshe nga bota reale… Iu kujtua shtëpia e saj. Ishte tepër e thjeshtë, një bufe e madhe , dy divane dhe një tavolinë mesi… Kjo që shihte para syve, ishte një ëndërr përtej imagjinatës. 

-Nëse do pranosh të jesh bashkëshortja ime, në këtë Eden të vogël do të rrisim fëmijët tanë- u dëgjua zëri Artanit, ndërkohë që mori nga bufeja një shishe verë të kuqe dhe dy gota. 

Trapezaria u shtua si me fjalën e profetit me gjithë të mirat. 

-Ndihem e mrekulluar në Parajsën tënde! – tha Eva më në fund.

Artani i entuziazmuar nxori nga xhepi i brendshëm i kostumit një unazë diamanti. Drita e saj reflektonte, si refleksi i një agimi. 

-Gëzuar Eva, për të ardhmen tonë! -dhe një bromp gotash lëshoi një tringëllime të zgjatur. Ai i kaloi unazën në gishtin e bukur të Evës dhe e puthi. -Puthje dhe verë, kjo është sonata e mbrëmjes së sotme!- tha Artani duke vënë muzikë. 

Ata filluan të kërcenin . Ai e shtrëngonte gjithnjë e më shumë pas vetes, si një lule që do t’i thithte aromën deri në brendësi të qenies. Përkëdheli, prekje verë. Ajo përpiqej të ishte e këndshme, e dashur, e mirë, njësoj sikur përpiqej të thërriste dashurinë. Por dashuria asnjëherë nuk vjen e sforcuar dhe as me thirrje. Nuk vjen as atëherë, kur hapen portat e pasurisë, sepse truri asnjëherë nuk bie në kompromis me zemrën emocionalisht. Zemra po nuk pati farën e hedhur, të shpërthejë dhe të rritë bistakun, ndihet e vetme dhe mbulohet me zhul. Fillon të vuaj, preket shpejtë dhe krijon botën e mistershme të saj. 

Të ardhur në qejf nga vera, ata ngjitën shkallët e punuara me dru dhe u futën në dhomën luksoze të gjumit. Ai shijoi tërësisht atë trup të bukur, që herë pas here rënkonte nga dhimbja. Çarçafët e bardhë u dukën sikur u mbushën me gjethe të zbehta vjeshte që rënkuan fundin e tyre… Në mëngjes ajo u zgjua pranë fatit që zgjodhi. Pranë saj shtrihej ai me titujt e tij. Ajo frymonte me vështirësi, thuajse e tërhiqte ajrin deri në mushkëritë e saj dhe e nxirrte menjëherë. Frymëmarrje të thellë jep dashuria, ndërsa me ndërprerje, ftohtësia e shpirtit. Vërtet buzët e saj mund të pinin qumësht dallëndyshe, por jo një puthje me pasion. Tingulli i dashurisë u harrua. Zemra lahej me vajrat aromatik të shtrenjtë, por nuk lahej mjalti ngjitës që e prodhojnë vet ndjenjat… Sikur të kishte në dorë të kthente kohën prapa, nuk bënte të njëjtin gabim. Sa vajza apo gra të martuara do të dëshironin diçka të tillë… Donte t’i tregonte gjithçka Artanit për dashurinë e saj… Por ai asnjëherë nuk e dëgjoi, duke i quajtur lodra fëmijësh…Tek e fundit ajo ishte vetëm e tij… Kurrë nuk do ta lejonte të punonte… 

Pas disa muajve u martuan dhe ajo u mbyll në kullën e fildishtë të fatit që zgjodhi. Luksi që zgjodhi ia merrte frymën pak nga pak. Ngushëllimi i saj u bë shtatzënia, lindja e vajzës. U betua në vetvete se do bënte gjithçka që vajza e saj të martohej me atë që do i donte zemra. Por fatkeqësisht, jeta po i rridhte si një lumë nëntokësor, ku drita ishte me hope. Burgun e artë, kështu filloi të quante shtëpinë, sepse i shoqi nuk e linte të punonte, do të donte ta këmbente me një ëndërr, qoftë të varfër… Ajo dënoi veten e saj me zjarrin e vuajtjes… 

Mes përpëlitjeve të këtyre mendimeve dhe shtirjes së saj si e lumtur, u rrit vajza e saj Erisa. Ajo ia kaloi bukurisë së të ëmës. Mes luksit ndihej një mbretëreshë e vërtet. Eva e la të lirë dhe i gëzohej zemra kur e shihte me moshatarët e saj tek dilte mbrëmjeve. Artani vdiq kur mbushi të tetëdhjetat. E gjithë mirëqenia që rridhte nga ai ra ngadalë… Për herë të parë ajo filloi punë. Iu duk sikur porta e kafazit që e mbante mbyllur u shqye. Sa e lehtë paskish qenë. Askush nuk e di, se vetëm një shtytje të bën të ndihesh mirë… Po Ardiani ç’bëhet… Nuk kishte natë të mos mendonte për të… 

Një mbrëmje Erisa i tha së ëmës: 

-Sot do të prezantoj me njeriun që do martohem!… 

-Si kështu, -ti nuk më ke folur për të?! – i tha Eva e mahnitur. 

-E kam lënë të jetë surprizë për ty! -vazhdoi Erisa e ngazëllyer. 

Në mbrëmje Eva vuri re nga dritatarja Erisën tek puthej me një biznesmen, fytyrë e njohur, kur dolën nga një benz mercedes. Ai ishte moshatar i saj  pesëdhjetëvjeçar dhe kërkonte të bijën për grua. Fati i orës së trishtuar po përsëritej…

Vjollca Tiku Pasku

Share

Share

TOKA E DARDHAVE NË MUZG/

Nga: Sinan KAMBERAJ/
_________

Sapo të kesh arritur në Tokën e Dardhave/
Mbyll sytë për një çast dhe mbaj frymën:/
Do të dëgjosh një trokëllimë të pafundme/
Dhe një hingëllimë të çartur që çan qiejt …/

Janë kuajt e harlisur nga magjia e zezē/
Që shkelin gjithçka që u del përpara:/
bjeshkë, njerëz, varre, lumenj, ara …/

Hapi pakëz sytë dhe shih jelët e tyre/
Gërsheta të shthurura lulezezash –
Tek fshikullojnë horizontin e vrarë reje
Që s’dihet ndan a bashkon tokë e qiell.

Sa shumë lulezezat paskan çelë
Cep e m’cep Tokēs së Dardhave!
Farmaku u rrjedh trungut deri në rrenjë …

Këtu ende bie duhmë e qiellit të përglasur
Nga mullenjat që ikën në një buzmuzg ballkanik –
Dhe, hingëllimë e hamshorëve
Që mbyt zërin e engjujve të therur nga barbarët –
Në gji të nënave të dhunuara …

Sa vuajtje shkaktoka dergja e harresës –
Tokë e përgjakur e Dardhave!
___________
Prishtine,
20 gusht 2016

Share

Share

Nga Reshat  Kripa*/

Një mbrëmje, Hektori mori fletoren me poezitë dhe shkoi në shtëpinë e Petritit. E gjeti me penel në dorë.  E vetmja gjë e mirë që kishte bërë, pasi ishte liruar nga burgu, ishte se ishte martuar  me një vajzë të shtresës së tij. Kishin një djalë dy vjeç. Banonin në një shtëpi private, së bashku me dy prindërit, punëtorë në ndërmarrjen bujqësore. Kishte filluar punë si murator në ndërmarrjen e ndërtimit. Profesionin e kishte fituar qysh në burg.

– Çfarë po pikturon? – e pyeti Hektori.

– Jetën time, – u përgjigj dhe i tregoi konturet e një pikture që ende nuk ishte mbaruar.

Hektori e vështroi.  Ishte portreti i një personi që i drejtohej dikujt me duart përpjetë. Shprehja e fytyrës së tij dukej sikur lutej. Piktura kishte nënshkrimin; “Mëshirë për atë që rrëzohet!”

            – Çdo të thotë kjo?

– Nuk e kupton?

– Më duket si ndjesa që kërkon ndonjë që ka  kryer ndonjë faj.

– Unë do ta quaja krim.

– Krim, përse?

– Sepse faji mund të shlyhet me disa vite burg ndërsa, nëse ke kryer ndonjë krim, atëherë ndërgjegja të bluan zemrën dhe shpirtin. Ndjenja e përgjegjësisë të bren vazhdimisht.

Petriti fliste me një zë të tillë, thuajse ishte ai që e kishte kryer atë krim. Ishte hera e parë, pas kaq vitesh, që Hektori dëgjonte mikun e tij të fliste në këtë mënyrë.

– A të ka takuar rasti të njohësh ndonjë kriminel që ka vrarë dikë? – vazhdoi Petriti. –  Unë kam njohur një të tillë në burg, një që ishte penduar për atë që kishte bërë por që nuk mund ta kthente më prapsht. E kishte ndërgjegjen të copëtuar. Ajo e gryente vazhdimisht. Nuk gjente qetësi as natën. Ngrihej nga shtrati dhe thërriste: –“Falmë, falmë!”- por asnjë nuk i përgjigjej. Atëherë dergjej përsëri në shtrat duke qarë me ngashërim. Portretin e këtij njeriu kam dashur të paraqes në këtë pikturë.

Hektori filloi ta vëzhgojë portretin me një vëmendje akoma më të madhe. Për një çast iu duk se tiparet e saj i ngjanin fytyrës së një të njohuri. Po vriste mendjen se kujt. Së fundi e gjeti. Tiparet e fytyrës në pikturë  ishin të njëjta me ato të Petritit. Këtë dyshim e shprehu.

– Doja një fytyrë për këtë portret, – u përgjigj Petriti. –  Fytyrën e të njohurit tim nuk mund ta pikturoja. Kjo do të thoshte ta dënoja atë edhe një herë. Mund të sajoja një fytyrë çfardo, por më dukej se kjo nuk do  të ishte e plotë. Ndaj i dhashë tiparet e mia portretit.

– Je piktor i madh, miku im. Portreti yt është  një kryevepër në pikturë. Ky portret mund të konkurojë në çfardo lloj ekspozite në botë.

– Për mua, ato dyer do të qëndrojnë vazhdimisht të mbyllura. Si shkruante Migjeni? –“Vetëm unë  me  ju  po knaqem si fëmija”- Edhe ne jemi të detyruar të kënaqemi vetëm ne me veprat tona. A nuk po të  ndodh edhe ty me poezitë kështu?

Hektorit iu kujtua poezia që ia kishte dërguar gazetës “Letrari i ri”, e cila nuk denjoi as t’i kthente përgjigje. Këtë ia tha edhe bashkëbiseduesit. Ai e dëgjoi dhe i tha:

– Sidoqoftë  të   mos  na  mposhtë  pesimizmi. Unë kam bindjen se më në fund e vërteta do të triumfojë. Për këtë duhet të kemi besim. Do të vijë dita kur veprat tona do të publikohen botërisht.

Fjalët e mikut të tij e ngrohën Hektorin. Kishte nevojë për fjalë të tilla. I tregoi fletoren me poezi.

– Lexoi! – i tha.

Petriti  mori  fletoren  dhe  filloi  ta  lexojë. Ishte një   tufë   me   njëzetepesë  poezi.  I

kushtoheshin atdheut, dashurisë, familjes, shoqërisë. Ato ishin shkruar me ndjenjë. Në mënyrë të veçantë aty ku shprehej dëshira për liri.

– Të lumtë, miku im! – i tha. – Dëgjoje këtë strofë: Në këtë kaos, këtë vend të nxirrë,/ Nga këta “bandillë” këta “xhevahirë”,/ Zërat tanë të fortë, zërat tanë të mirë,/ Zërat tanë të lirë, Zë në shkretëtirë! A nuk të duket e goditur?

            Fjalët i pasoi  një heshtje. Secili sillte në mendje  vargjet e kësaj poezie. Së fundi Hektori foli:

– Si thua?

– Një medalion për shumë gjëra. Një medalion për kohën, politikën, njerëzit dhe tërë  sfumimin e njeriut. Poezia ka stil, patos, lirizëm, por edhe një lidhje  historike mes fjalës dhe kohës që përcillet. Mesazhi i kësaj poezie është se, edhe pse je “zë në shkretëtirë” e ke thënë fjalën tënde jashtë kësaj shkretëtire. Muzikaliteti i kësaj poezie, nuk vjen vetëm nga rima, por nga fuqia e fjalës dhe nga mesazhi metaforik që ajo përcjell. Ata që kanë vesh dhe ata që kanë sy e ndiejnë me tërë kompleksitetin e shqisave fuqinë dhe moralin e fabulës. Ju keni përjetimin e një zëri “luanor” në këtë “shkretëtirë”, ku forca e zërit u premton më shumë se sa pakësia njerëzve të mavijosur nga dhjami politik. Në këtë mesazh janë ëndrra të ardhura në mes trazimesh, por janë edhe trysni që flaken dhe çlirohen mjeshtërisht nga “brumbulli” i karshillëkut dhe shpërdredhjes njerëzore, që gjen përshtatjen në hapësirën e mjerë dhe të shkretë të politikës zhargone. Një poemë prekëse, tema e së cilës i përshtatet çdo situate tjetër që njeriu me vullnet e synime të qarta i përballon. Urime, miku im.

Petriti heshti. Një kritik i vërtetë letrar nuk mund të fliste më mirë.

– A e dini se jeni një analist i vërtetë letrar? –  i tha Hektori. Ju falënderoj së tepërmi. Por, më thoni, a nuk janë një zë në shkretëtirë pikturat e  tua të mrekullueshme?

– Po, jetojmë në një epokë të gabuar, në një epokë kur do të mësosh dhe nuk të lejojnë, do të punosh dhe nuk të lejojnë, do të jetosh dhe nuk të lejojnë edhe për të jetuar.

– Megjithatë ne duhet të vazhdojmë të krijojmë. Të krijojmë deri sa të vijë dita jonë, dita e demokracisë së vërtetë. Atëherë t’i nxjerrim në dritë  për të shpërthyer.

Ky ishte si një betim i dytë që bënin për të qëndruar në ballë të rezistencës aktive kundër përbindëshit që kishte zaptuar atdheun. Pas kaq kohësh e ndienin veten të lirë ashtu si “Herkuli” i pikturës që i kishte dhuruar Petriti, ditwn qw u lirua nga burgu, që shpërtheu zinxhirët me të cilat e kishin lidhur.

U përqafuan me njëri-tjetrin ashtu si nuk ishin përqafuar kurrë.

***

      Një   trokitje   në   portë   e   zgjoi   Hektorin   nga ëndërrimet ku ishte zhytur. U ngrit dhe e hapi. Para tij qëndronte Bledari.

– Ç’kërkoni? – e pyeti me një ton mospërfillës

– Dua të bisedojmë.

– Ju kam thënë, ndërmjet nesh ka mbaruar gjithçka.

– Ju lutem, vetëm pak minuta dua të më kushtoni.

Hektori u mendua për disa çaste, pastaj u tërhoq mënjanë për t’i hapur rrugën.  Bledari hyri në dhomë.

– Flisni! – foli Hektori pasi zunë vendet.

– E di  që  nuk  do  të  më  besoni.  E  di  që  do  të mendoni se më kanë futur për t’ju spiunuar dhe keni të drejtë. Megjithatë dua, për herë të parë në jetë, të jem i sinqertë me ju. Unë  kam nënshkruar deklaratën e bashkëpunimit me Sigurimin e Shtetit para një jave. Nuk munda të rezistoja më. Kështu jam gatuar. Detyra që më kanë ngarkuar është pikërisht vëzhgimi juaj. Por kam një brengë. Më bren ndërgjegjja për fajin e kryer ndaj jush para shumë viteve.

– E pastaj? – e ndërpreu Hektori.

– Pastaj? E di që nuk do të më besoni, por unë e ndiej për detyrë t’ju lajmëroj: Ruhuni! Jeni vënë në shënjestër. Tani do të iki, por e di që dikush tjetër më ndjek nga prapa. Ndaj kur të dalim do të më shtysh që të besojnë se ti nuk më pranove.

U ngrit dhe u drejtua nga porta. Hektori e ndoqi.

– Hap portën dhe më shty me forcë, –  tha Bledari.

Hektori hapi portën dhe i dha një të shtyrë të fort që e rrëzoi për tokë.

– Shporru dhe mos të të shoh më! – thirri me zë të lartë.

Bledari u ngrit dhe u largua. Një hije lëvizi pas tij. Hektori mbylli portën dhe u kthye në dhomë. Ndodhia i kishte ardhur  papritur. Të ishin vërtetë të sinqerta fjalët e tij apo  vazhdonte ende lojën? Nuk ishte në gjendje t’i jepte përgjigje kësaj pyetjeje. Kishte nevojë të këshillohej me ndonjë. Po me cilin? Përveç Petritit ai nuk kishte shok tjetër. Të shkonte tani atje druhesh se mos e survejonin. Tashmë nata e kishte mbuluar qytetin. Ishin orët e vona të saj. Në atë kohë nuk kishte ku të shkonte. Vendosi ta linte për të nesërmen. Por edhe të nesërmen nuk bëri gjë. Përvoja e kishte mësuar që të ishte shumë i kujdesshëm.

Te Petriti shkoi pas një jave. E gjeti vetëm. Gruaja me djalin kishin shkuar për një vizitë. Sa u ulën i tregoi ngjarjen me Bledarin.  Ai e dëgjoi me vëmendje dhe nuk fliste. Nuk i ndërhyri në asnjë frazë.

– Po ti, pse nuk flet? – e pyeti Hektori.

– Të flas? E çfarë të flas?

– Petrit, ku e ke mendjen? – pyeti Hektori duke kuptuar se miku i tij kishte fluturuar diku larg.

Petriti u ngrit dhe doli nga dhoma. Pas pak u kthye. Në duar mbante disa nga pikturat e tij. Ishin pikërisht ato, për të cilat Hektori mendonte se kishin një kuptim alegorik. Tema kryesore e tyre ishte brejtja e ndërgjegjes. Kjo kuptohej edhe nga titujt që kishte zgjedhur autori.

– I shikon këto, – foli më në fund Petriti. –  A mund të më thuash se çfarë shprehin?

Hektori qëndronte i habitur para tyre. Çfarë lidhje kishin këto piktura me ngjarjen në fjalë? Këtë nuk e shpjegonte dot.

            Petriti  e  vështronte.  Një  psherëtimë  i  doli  nga gjoksi i tij.

– Përse? – pyeti më në fund Hektori.

– Plagë zemre, – u përgjigj Petriti.

Hektori kuptoi që miku i  tij fshihte  diçka.  Patjetër kjo duhej të ishte mjaft e rëndë, të cilën ai  nuk guxonte ta shprehte.

– Petrit,  –   iu   drejtua   mikut   të   tij,  –  Çfarë  të mundon? Fol dhe do të shohësh se do të lehtësohesh.

– Të flas? Edhe unë dua të flas por  a  mund  të  tregohet  dobësia  e karakterit?

– Patjetër.

Fjalët e Hektorit  ngrohën zemrën  e  Petritit. Filloi të fliste. Në fillim pak i  drojtur  dhe  me  një  zë  që  mezi dëgjohej. Me kalimin e kohës sikur u çlirua nga ankthi dhe fjalët i shqiptonte më rrjedhshëm. Çuditërisht, kur përfundoi, e ndjente veten krejt të çliruar. Kishte hequr nga zemra një brengë të madhe.

Petriti kishte lindur në vitin e fundit të luftës, njësoj si Hektori. Ishte djalë i vetëm. Zoti nuk u kishte falur prindërve  fëmijë të tjerë. Në përgjithësi familja e tij nuk ishte përzierë në mosmarrëveshjet e kohës së luftës, por biografinë ua “prishte” një kushëri  i babajt, pjesëtar i çetave nacionaliste që, me mbarimin e luftës, ishte arratisur jashtë  shtetit me shumë të tjerë. Kjo gjë bënte që peshorja, kur vinte puna për ndonjë vlerësim, të anonte nga i arratisuri. Megjithëse rridhte nga një familje e ndershme, që nuk i ishte dëgjuar zëri ndonjëherë për keq, ata  shikoheshin pak shtrembër nga qeveritarët dhe kjo vetëm për faj të atij kushëririt.

            Me gjithë këto, i ati bëri  si  bëri,  duke  ndërhyrë sa te njëri aq dhe te tjetri, mundi t’i nxirrte të birit të drejtën e studimit në fakultetin e pikturës. Para Petritit ishin hapur rrugë të reja. Ishte një nga   studentët   më  të  shkëlqyer  të  fakultetit,  një  as  i vërtetë që i kishte mbaruar  studimet  me   rezultatet   më  të larta. Bënte pjesë në dy apo tre studentët më  të  mirë  të universitetit dhe kishte të drejtë të krenohej.

            Si i ri që ishte kishte plot ëndrra. Mendonte se do të emërohej në ndonjë vend me rëndësi në kryeqytet. Ndoshta mund ta mbanin edhe si pedagog në universitet. Këtë mendim ia kishin shprehur edhe nja dy pedagogë që ia njihnin aftësitë. E ëndërronte veten ndoshta edhe në postin e ndonjë drejtori drejtorie ose edhe atë të ndonjë zëvendësministri.  Ishte në moshën e rinisë, në moshën e iluzioneve.

            Por hija e zezë e  kushëririt të largët e ndiqte hap pas hapi.  Ajo  hije  çuditërisht  afrohej aq shumë dhe zmadhohej pambarimisht, sa e tmerronte kur mendonte pasojat. I duhej patjetër të gjente mënyrën për të shpëtuar prej  saj

Dikush i kishte thënë se paskësh dëgjuar diku se do të emërohej mësues në një shkollë fshati të largët, diku në veriun e vendit. U mendua dhe u mendua gjatë për këtë çështje. Vendosi të kërkonte ndihmën e kryetarit të degës së Punëve të Brendëshme të  qytetit. Kishin qenë  shokë bange në shkollën shtatëvjeçare. Kur Petriti kishte filluar gjimnazin, shoku i tij kishte kaluar në shkollën  e Sigurimit të Shtetit. Megjithatë shoqërinë e kishin ruajtur. Në pushimet e verës shoqëroheshin vazhdimisht.

            Shkoi.  Do  të  bisedonte  hapur. Besonte se do ta  kuptonte.  Ai  i  kishte  të  gjitha mundësitë  për  ta  ndihmuar.

            Kryetari sa mori vesh kush e kërkonte, urdhëroi  ta fusnin brenda.

            – Ç’ e mirë të solli sot këtu? – e pyeti.

            Petriti i shpjegoi  hollësisht  hallin  e  tij. I  tha  se për shkak të  kushëririt të largët, me të cilin nuk kishin pasur lidhje fare, rrezikohej të emërohej në një fshat të largët, në një kohë që kishte përfunduar studimet me rezultate të shkëlqyera. I tregoi edhe diplomën me notat . I  foli,  gjithashtu, edhe për ëndërrimet e tij për poste më të larta.

            Kryetari e dëgjonte me vëmendje dhe e la të fliste pa e ndërprerë. Hera-herës vinte buzën në gaz, sidomos kur pa diplomën. Kur mbaroi, i tha me një zë të qetë:

            – Ik tani dhe do të  lajmëroj unë!

            Petriti u largua me shpresë se  puna  do të  rregullohej.  Këtë ia tha edhe të atit. Ai e shikoi ndër sy dhe i tha        

– A e mendove mirë?

            Nuk e kuptoi se  çfarë  donte  të  thoshte  i ati  me këto fjalë. Megjithatë nuk e zgjati.

            Pas dy javësh një polic u paraqit në shtëpi.

            – Ju kërkon kryetari në turizmin e qytetit, – i tha.

            U  nis. Sapo mbërriti atje gjeti shokun e tij, i cili e shpuri  në një  dhomë  të veçantë. Kryetari porositi dy  dopio konjak. Nuk  kishin filluar ende të pinin kur ai  i tha:

            – Dëgjo Petrit, e bisedova çështjen tënde me shokët dhe ata janë dakord. Do të emërohesh drejtor në një shkollë të rëndësishme  në  qytet. Pas disa  vitesh  mund  të  shkosh  edhe  më  lart. Varet nga puna jote.

            Fantazia e Petritit  filloi të fluturonte. Ëndrra e tij po realizohej. Po i hapeshin horizonte të pafund ku do të shpërthente talenti i tij.

            – Falemnderit, – i tha me zërin që i dridhej nga emocioni. – Nuk e di në se do të  më  jepet mundësia t’jua shpërblej.

            – Ajo varet nga ju, – vazhdoi kryetari.

– Në ç’mënyrë?- pyeti pa vetëdije Petriti.

– Të bashkëpunosh me ne.      

            Një mjegull e mbuloi. Sytë filluan t’i errësohen.  Veshët   t’i  buçasin. Shoku  i  kishte kërkuar të  bëhej  bashkëpunëtor  i  Sigurimit   të   Shtetit. I dukej sikur  e  kishte goditur rrufeja.

            – Po unë jam mësues, – mundi  t’i  thoshte

            – Kjo s’do të thotë gjë, – iu përgjigj ai. – Ju mund të punoni në profesionin  tuaj dhe kjo nuk  ju  pengon  që të kontribuoni edhe për partinë dhe pushtetin popullor. Kjo është detyra kryesore e çdo shqiptari. Shpejt do t’ia shihni hairin kësaj pune.

            Petriti nuk dinte çfarë  t’i  përgjigjej. Kryetari  e vuri re një gjë të tillë dhe  nuk  e  zgjati  më  tej,  por  iu drejtua:

– Mirë, për sot  e  lemë   me   kaq. Do   të   takohemi   përsëri. Mendohuni   për   çfarë   ju propozova dhe… – Zëri i tij u rëndua – mos  bëni  gabim  ta  bisedoni  me  njeri, as  edhe me  prindërit tuaj.

U ndanë.

Kaluan dy javë. Një korrier e lajmëroi se duhej të paraqitej në të njëjtin vend të nesërmen në orën 22.00. Shkoi. E priste një fytyrë e panjohur që iu prezantua me emrin Filip. Në dhomën e barit ishin edhe dy operativë sigurimi të tjerë. Kësaj here nuk kishte më biseda midis miqsh. Zotëronte gjuha e kërcënimeve. Emërim në ndonjë  zonë   të   humbur   të   vendit, internim   e  ndoshta  edhe burgim.

Para  syve  i  qëndronte  një  letër  e  shkruar  me makinë  shkrimi.   Sytë  i  ishin  veshur.  Nuk  lexonte  dot.  Truri i rrihte  si  çekan. Megjithatë, me vështirësi,  mundi  të  dallojë  një fjalë, në krye të letrës, të shkruar me shkronja të mëdha:  DEKLARATË

            E kuptoi se çfarë ishte ajo letër. Ishte ndëshkimi i tij në këmbim të karrierës. Kërcënuesit ndërroheshin me njëri-tjetrin. Dilnin, futeshin në bar, pinin ndonjë konjak ose fërnet dhe ktheheshin më shumë të egërsuar. Ai ishte i detyruar të qëndronte më këmbë dhe të dëgjonte ligjëratat e tyre. Nuk e linin të ulej. Pëshpërimat e tyre ogurzeza gjëmonin në veshët e tij.

            Po   agonte.  Petriti   ishte   i   kapitur.  Filipi    i  zgjati letrën.

            – Nënshkruaje!  –  i pëshpëriti.           

            Operativi    këmbëngulte.   Ai   nguronte. Por ngurimi i atij njeriu pati një fund. Nuk mundi më të rezistonte. Vetëdija kishte fluturuar. Me duart që i dridheshin, mori penën dhe nënshkroi. Ishte nënshkrimi i parë i turpit të tij.

            Filipi mori shkresën, e futi në çantë dhe i tha:

            – Tani shkoni qetësohuni në shtëpi!

            U nis. Rrugën e përshkoi si  një  i  dehur  ose   më saktë si një sonambul. Të njohurit e përshëndesnin,  por ai as që i shikonte.

Së fundi arriti në shtëpi. Familjarët ishin alarmuar.

            – Isha te  një  miku  im, –  u  tha  dhe  u  mbyll  në dhomën e tij.

            E ëma  e pyeti se çfarë kishte ndodhur por  ai  nuk iu përgjigj

            – Lereni  të qetë, – tha i ati që  kishte  kuptuar  se diçka duhej të  kishte ndodhur.

            Petriti u shtri në shtrat dhe filloi të qante. Qante me dënesë, por pa nxjerrë zë. Nuk donte ta dëgjonin. Mbuloi kokën me jorgan.  Çfarë t’u thoshte? Që kishte nënshkruar atë deklaratë të turpshme? Pasi kaloi vala e parë   e  zuri  gjumi,  një  gjumë  i  rëndë  i  mbushur   me  ëndrra  të llahtarshme.

            Pas një jave erdhi emërimi. E kishin caktuar drejtor në njërën nga shkollat  e  mesme  të  qytetit.  Por atij   tashmë   nuk   i   hynte  në  sy  asgjë.  Ëndërrimet  e dikurshme kishin perënduar një herë e mirë.

Gjatë   gjithë   kohës   që   Petriti  tregonte,  Hektori qëndronte në heshtje. Rasti i tij i kujtoi  edhe drama të  tjera  të ndodhura në atë kohë. Një rast i ngjashëm  me të i dukej edhe ai  i Bledarit. Ishin një nga metodat kryesore që përdorte Sigurimi  i  Shtetit  për  të  rekrutuar

agjentët e tij.

– Po pastaj? – pyeti Hektori.

– Pastaj? – vazhdoi  Petriti. –   Mendoja  si  do  ta  kaloja këtë pengesë. Duheshin përdorur dredhira të ndryshme. Mendoja të rrija i veçuar. Po të më pyesnin, do t’u  thoja se me mua nuk bisedonte njeri, pasi druheshin nga detyra që kisha. Por, a do të  kisha  sukses  me  këtë mënyrë? Nuk e dija.

Pasi nxori një psherëtimë vazhdoi:

– Në  shkollë  vinte   vazhdimisht   Filipi.  Ai  ishte caktuar   operativ   i   sigurimit   për  shkollën.  Lidhjet  i mbante me sekretarin e  rinisë  por,  kur  kalonte  pranë meje, më pyeste gjoja me mospërfillje:

– E, ç’na thua, a kemi ndonjë gjë të re?

Unë bëja sikur nuk e kuptoja ku e hidhte  fjalën dhe i thosha:

– Çfarë do të kemi veç punës së përditshme.

Një   ditë   arrestuan  tre  djem  të  rinj,  Rolandin, Shezaiun dhe Nikollën.  Ishin maturantë. U akuzuan për krijimin e një grupi antipushtet që bënte agjitacion dhe propagandë. Arrestimi i tyre bëri  bujë të madhe në të gjithë qytetin.

Kishin    kaluar   disa   muaj   qysh   atëherë.   Të arrestuarit mbaheshin në degën e  Punëve  të Brendshme. Nuk ishin dënuar ende. Një ditë, rastësisht, takova   kryetarin   e   degës.  Ai   më  përqafoi  me  një buzëqeshje, që m’u duk e shtirur.

– Nesër,  nga  dreka,  dil   nga  zyra  ime.  Dua  të bisedojmë diçka të rëndësishme, – më tha.

Qetësia   ishte   prishur  përsëri.  E  dija  që vajtja ime atje, me siguri, do të kishte pasoja të tjera. Ai vend     ishte    foleja     e     prapaskenave.   Çfarë    kishte  përgatitur  që donte të më fuste edhe mua në këtë valle?

Megjithatë nuk kisha  nga  t’ia  mbaja. U  detyrova të shkoj. Më futën drejt e në zyrën e tij.  Ai  nuk e  zgjati shumë me përshëndetjen, por u fut drejt e në temë.

– Kemi një denoncim të disa mësuesve  për  ata nxënësit e arrestuar. Lexojeni dhe është e mira ta nënshkruani edhe juve.  Emrin  tënd  do  ta  mbajmë  të fshehtë.

Më zgjati një letër të shtypur. E lexova. Më erdhi të pështirë. Ata mësues që deri në atë çast, i kisha konsideruar si njerës  të ndershëm,  kishin rënë aq poshtë sa  të  nënshkruanin  një  gjë  të  tillë  kaq  të  ulët, aspak dinjitoze për një intelektual.

– Hë, çfarë po mendohe? – pyeti kryetari.

– Unë nuk di asgjë nga ato që kanë deklaruar ata, – iu përgjigja.

–  I marrë  qenke! Se mos ata kanë dëgjuar me të vërtetë? Hajde tani, shkruaj poshtë nënshkrimeve të tyre: “Vërtetoj deklaratën e kolegëve të mi” dhe nënshkruaje.

Më zgjati penën. Mua më dridheshin duart. Nuk guxoja.

– Ju kam premtuar, së shpejti  ju  pret  kryeqyteti, lavdia. Mos e shkelmoni!

Në  sytë e tij dallova një  shenjë  kërcënimi. Prapa atyre premtimeve të bukura fshihej burgu. U theva. Mora penën, shkrova ato që më  diktoi   dhe  nënshkrova. Ishte nënshkrimi i dytë i  turpit tim.

Pas dy muajsh  mora vesh  një  lajm  të  kobshëm. Rolandi kishte ndërruar jetë. Në  çfarë  rrethana?  Asgjë nuk dihej. Qarkullonte vetëm një lajm, i përhapur me siguri nga Sigurimi i Shtetit, Rolandi na paskësh vdekur gjoja nga një hemoragji cerebrale.  Kurse unë kisha bindjen se atë e kishin mbytur në tortura.

U trondita së tepërmi. Ndjeva vetëdijen të më padiste. Kisha qenë edhe unë një nga shkaktarët e asaj vdekjeje. Ai nënshkrimi im i mallkuar e kishte shpënë atë djalë të ri  në  qiell.  Po,  po  në  qiell,  sepse  në  tokë  nuk kishte më vend për njerëz si ai.

Tronditja shpejt u kthye  në  revoltë.  Brenda  meje ziente një vullkan që, deri atëherë, kishte qenë i fshehur. Mendova t’ia përplas në fytyrë shokut të fëminisë sime. Ishte më e pakta çka që mund të bëja.

U drejtova për në degën e Punëve të  Brendëshme,  ku  kërkova  kryetarin. Meqënëse  më kishin parë edhe herë të tjera të takohesha me të, më përcollën në  zyrën  e tij. Nuk prita të fliste. Fola unë:

– Përse i morët jetën?

Më shikoi i habitur se ku e kisha gjetur guximin të flisja ashtu para tij. Nuk i kishte ndodhur  kurrë  më  parë një rast i tillë. U përgjigj me një zë të akullt:

– Ia mora unë apo ju? Haruat deklaratën tuaj?

– Atë   deklaratë   ma  nxorrët  ju   me   kërcënimet tuaja. Ju e dinit që nuk kishte asnjë të vërtetë në të.

Një e qeshur histerike mbuloi dhomën. Unë ngriva. Si ishte e mundur të qeshte para një ngjarje të tillë? Fillova të vjell prej goje shprehje të tilla që në asnjë çast tjetër nuk do të guxoja. E kisha humbur arsyen. Kujtoja se kisha para meje një shok të shkollës. Harova se ai ishte kryetari i degës, njeriu më  i   fuqishëm  i  qytetit. Kur e pa se kalova çdo kufi, thërriti dy policë, të cilët  më  kapën  për  krahu  dhe  më  flakën përjashta.

Të nesërmen i drejtova një letër Seksionit të Arsimit në Komitetin Ekzekutiv të Rrethit, ku i komunikoja dorëheqjen time nga detyra e drejtorit dhe nga  arsimi.  Nuk  isha  i  denjë  të  punoja  në  atë sektor.

Fillova   punë   si   punëtor   në    ndërmarrjen    e ndërtimit.  Nuk  kaloi  më  shumë  se  një  muaj  dhe  më arrestuan. Më dënuan për agjitacion dhe propagandë.

Përse përfundova në këtë gjendje? Edhe ti e përfundove shkollën me rezultate të shkëlqyera, por nuk re në grackën që rashë unë. Kërkoja lavdinë. Por për të arritur këtë duhej të paguaje një çmim. Ky është kushti i Sigurimit të Shtetit. Ai e ka si parim gjurmimin e atyre që kërkojnë të arrijnë majat. Në mënyrë të veçantë të atyre që kanë ndonjë “kleçkë” në biografi. Një nga këta jam dhe unë. Një gjë të tillë e pagova shumë shtrenjtë. Po ty a të ka ndodhur kjo?

Hektori u mendua para se të përgjigjej. Asnjëherë në jetën e tij nuk e kishin thirrur për ta bërë bashkëpuntorë. Ai i ishte nënshtruar fatit. E dinte gjendjen e tij dhe nuk kishte kërkuar kurrë të ngrihej më lart se një punëtor i thjeshtë.

– Jo! – iu përgjigj mikut të tij, – asnjëherë!

– E shikon, të thashë? Sigurimi ndiqte gjithmonë ata që kërkonin të ngjisnin shkallët e karrierës.

Heshti. E kishte  përfunduar  historinë e  tij.  Edhe  Hektori  nuk  fliste.  Historia  e  Petritit e kishte tronditur, sepse sinqeriteti me të cilin e kishte treguar ai  e kishte befasuar. Ishte hera e parë që dëgjonte një reflektim të tillë të ndërgjegjes. Në atë kohë ishte e modës që njerëzit të hiqeshin të gjithë heronj, të viheshin në garë se kush mund të tregonte më shumë “heroizmat” që kishte kryer në  kohën  e  luftës apo periudhës së ndërtimit të socializmit.

*Fragment nga romani “Ëndrrat e thyera”

Share

Share

… Lumi i Anton Gojçajt e ka gjetur shtratin e vet, një shtrat ku ai si mjeshtër, do të vazhdojë të përpëlitet natë e ditë në një shqetësim të pagjumë për fjalën e zgjedhur dhe magjinë e poezisë./

Nga KOLEC TRABOINI/

Anton Gojçaj, jo vetëm që është një poet e prozator që nuk le motiv pa e thurur mjeshtërisht e fjalë që i buron nga shpirti pa e gdhendur me pasion, por ka edhe një përmasë tjetër që nuk bie aspak më poshtë dy të parave. Është tepër njerëzor, i komunikueshëm, e ka dëshirën e mirë të kërkojë e të zbulojë vlera tek krijuesit shqiptarë të letërsisë së sotme në gjithë përfshirje, them kombëtare sepse kam parasysh hapësirën Kosovë, Shqipëri, Maqedoni, Mali i Zi dhe Diasporë, sa mund të thuash pa e tepruar se janë të paktë  ata që mund ta mbërrijnë me iu afruar në atë cak të atyre tre dimensioneve që e karakterizojnë Anton Gojçajn. Ai është gjurmues i palodhur e këmbëngulës, ndjekës hap pas hapi i letërsisë së mirë. Zbulues i vlerave ndër shkrimtarë të tjerë, kërkon libra, e në mes të librave, vazhdon si të ishte një gjahtar perlash që flenë në fundin e deteve e veç presin daljen në dritë. E sikur u thotë lexuesve shih sa bukur e bëjnë përthyerjen e rrezeve të diellit. Kjo është bukuria e jetës, e reflektimit të saj nëpërmjet artit. Anton Gojçaj do të mund të mbetej në dy  dimensionet e tij  si poet e eseist.  E nisi udhën e krijimtarisë me vëllimin poetik “Poezi” (Illyricum, Tuz 2001) dhe duke kërkuar një shtrat më të gjerë, vërshimi i lumit të tij kaloi në prozë: “Qengji i harruar në mal”, tregime, (“Shpresa”, Prishtinë 2003).  Pas kësaj në rend vjen i treti libër me ese në kërkimin e Anton Gojçajt që nuk ndalet: “Tema e heroit nacional në Letërsi”, (AIKD, Prishtinë 2004). Erdhi dhe “Passio” Buzuku 2004 Prishtinë, si një rrëke malore me ujëra të kthjellëta për të mbushur shtratin e vet krijues si për të na thënë se të gjithë lumenjtë rrjedhin në vendlindje. Një roman ky model për dramën e njeriut larg atdheut, mishëruar në kthimin e piktorit të famshëm në Amerikë Jozef Montanaro si një Odise i përhumbur në botën shqiptare,  ku kish harruar edhe emrin e vet.  Ky kthim në trojet e veta, tek fëmijëria, tek emri i tij Zef Gjoni,  ishte rrugëtimi i fundit për ta mbyllur jetën në qetësi e në paqe. Thirrja e tokës e kushtrimi i të parëve qenka një tundim i madh për njeriun. Ky subjekt që punon në 90 faqe libër thotë më shumë se ca prej romaneve që janë në modë prej trashësisë, por që  nisin e kurrë nuk mbarojnë me shkakun e thjeshtë se lexuesi i lodhur skajshëm i lë për gjysmë. Anton Gojçaj parapëlqen fjalën e saktë, të shkurtër, figurative, si e folura e pleqve të Malësisë,  të cilët urtia i bën më të kursyer, sikur fjalën ta nxirrnin nga pusi. Jo më kot në një prej eseve të tij për letërsinë, në librin “Fakticiteti në letërsi” (Buzuku, Prishtinë 2007), Anton Gojçaj shkruan plot pasion për prozën letrare të Pater Anton Arapit, i cili në kryeveprën e vet “Andrra e Pretashit”  trajton jetën e malësorëve të një shekulli më parë, por aty gjen aq dritë sa për të ndriçuar e parë jo vetëm të shkuarën por edhe të ardhmen. Ëndërrimet për jetë nuk kanë të shuar në këto troje malësorësh me karakter të fortë, ku, sa shuhet një ëndërr ndizet një tjetër si pishtar i pashuar brezash. Anton Gojçaj, ky autor në një  rrjedhë që nuk ka as kohë e as dëshirë të ndalet, vjen me “Shijen e librit” (AIKD, Prishtinë 2009), një vëllim me recensione, interpretime dhe ese. Edhe në këtë libër Anton Gojçaj vazhdon zbuluesen e vet në krijimtarinë letrare pa u kufizuar, në hapësirën ballkanike e gjithkund ku letërsia shqipe kultivohet, por me vështrime edhe në letërsinë botërore. Kështu krahas shumë emrave të krijuesve shqiptarë që nga Ismail Kadare, Nikollë Berishaj, Alfred Çapaliku, Gjek Marinaj, Xhevdet Bajraj, Ndue Ukaj, Anton N. Berisha, Fran Camaj, Nik Ukgjini, Lumnije Hoxha, Nail Draga, Ibrahim Berjashi, Basri Çapriqi e tjerë gjen vështrime dhe ese për veprat e botuara në shqip të Platonit, Charles Bukowskit, Ezra Poundit, Gynter Grasit, Italo Zvevos, si dhe mbi pikëpamjet estetike të Shën Tomë Akuinit, estet i dritës diellore e tjerë. Pavarësisht se Anton Gojçaj, një autor si kalliri me shumë bukë që e mban kokën ulur, shprehet modestish për krijimtarinë e vet në librin “Shija e Librit” ku shkruan:  “T’i shkruaj  dhe t’i botoj përshtypjet e mia për librat kam filluar gjatë studimeve. Si duket, unë qysh atëherë e kam pasur të qartë se në letërsinë artistike s’do jem i suksesshëm”, por me çfarë tregon në vazhdimësinë e tij krijuese koha nuk i dha të drejtë.  Talenti para se të jetë vepër është një shfaqje. E atë shfaqje Anton Gojçaj e kishte pasur që në librin e parë. Ndaj prurja e veprave të reja cilësore  nga ky autor, për  lexuesit apo kolegët shkrimtarë nuk është e papritur. Madje edhe ribotimi i romanit “Passio” në Podgoricë në vitin 2015 dhe interesi i lexuesve që u shfaq për të,  vërteton saktësinë e mendimit të studiuesit dr. Anton Berishaj: “Passio paraqet një kryevepër “të vogël”  të mirëfilltë  të letërsisë bashkëkohore shqiptare”. Po do të ishte i mangët vlerësimi për autorin pa këqyrjen e ashtit të poezisë së tij, që edhe ajo është e vogël në volum por origjinale, me individualitet e ndjesi të thellë. Autori Anton Gojçaj siç shfaqet mjeshtër i fjalës së zgjedhur e ndërtimit të subjekteve e karaktereve në prozë, ndjehet po aq mrekullisht në poezi. Tek poezia e Anton Gojçajt gjen motive hapësinore deri përtej oqeanesh, nuk ka kufizim në këndvështrimin e tij,  por poezia e tij gjithherë shfaqet atje ku ndjehet më mirë, në shkëmbinjtë e malit të Hotit, ku dëgjohet kënga e fëllanxave të malit e ku autori lëshon thirrjen e tij dashunore:  “Vrapo e dashura ime”: buka e bardhë përngjasim vetëtime me shpejt se yjet e hëna vrapo e dashura ime shirat në ty lahen flakërojnë vegime dhelpër është klepsidra vrapo e dashura ime pritjen zjet thellimi ngutuni gëzime herët bëhet vonë vrapo e dashura ime Që nga koha kur botoi vëllimin e parë poetik e deri tek “Dëgjohet një violinë, në suferinë…” poezi, (Enti botues “Gjergj Fishta” Lezhë 2011), kishte kaluar plot një dekadë, por poezitë e Anton Gojçajt vijnë po aq emocionuese, të thella nga mendimi, puhizë në ndjesi, që para se të shkojnë e kërkojnë  motive larg në kohë e hapësirë, më së shumti ngulmojnë në zbulimin e vetvetes, në përjetime që gjithçka e kalojnë në filtrin e shpirtit. Le të sjellim poezinë e cila është përzgjedhur si  titull libri “Dëgjohet një violinë, në suferinë…” Qielli është një portë e mbyllur. Pas portës gjithmonë ka diçka. Qielli është bordel i pafund Miliarda yje si miliarda gra të zhveshura e joshin udhëtarin e lodhur të shtrihet mbi ta. Dëgjohet një violinë… Fryn Një suferinë. Qielli shkundet. Yjet bien një e nga një. Si gjethet. Si mbretër të posarrëzuar prej fronit. Si mbeturina të sofrës parajsore. Qielli është dritare e hapur kudo. Më kot autori Anton Gojçaj e paragjykonte prozën e artin e tij poetik siç e cituam më lart. Ato vërtetë nuk flasin zhurmshëm, nuk buçasin, nuk thërrasin t’u bësh eho, siç u bëjnë ca autorë krijimeve të tyre, por janë si ato lulet e vogla apo fijet e barit që me qetësinë e brishtësinë e vet, pak e nga pak, bëjnë shteg e lulëzojnë në shkëmb. Dhe jo pak herë lulet e shkëmbit janë po aq të bukura, madje shpesh edhe më të bukura se ato që rriten në lëndina të buta e ku qëllon të shkelen me këmbë. Kush ka shëtitur në mal, ku të duket gjithkah thatësirë gri, ka vënë re një aromë të magjishme të cilën askund tjetër nuk e ndjen. Janë aromat e luleve te malit. Vargjet e tij rrjedhin natyrshëm, zbresin si petale që rrëzon era në pranverë, herë-herë të bëhen si fluturzat e borës që shkrijnë në buzët e nxehta të vajzave. Të asaj që i jep titullin një prej poezive të tij më të bukura, një perlë dashurie e denjë për çdo antologji lirike të poezisë kombëtare por edhe ndërkombëtare:  “Vajza që ecën me ombrellë nëpër borë”: sa shumë që duheshim atë mbrëmje me borë si s’ta bëra me dorë si s’ma bërë me dorë kur luanim qiellorë me djallëzoren ironi si s’ma bëre me sy si s’ta bëra me sy do të duhemi përsëri netëve pa orë do të vishemi me florë do të shkrihemi në bore Aq e mbyllur është kjo poezi, po dhe të tjera si kjo në krijimtarinë e Anton Gojçajt, sa të duket si një perlë me të cilën të dashurohen sytë, aq sa autori nuk ia ka ndjerë nevojën as shenjave të pikësimit sepse ato tre strofa në 12 vargjet përbëjnë një unitet mendimi e fjalësh, konfigurimi estetik, të cilat lexohen me një frymë, madje ajo nëpër eter sikur të sjell edhe tingujt e një muzike në imagjinatën tënde si lexues, e ndoshta ky instrument mund të jetë ajo që autori e thërret në titullin e librit, një violinë në suferinë. Shumë prej poezive mbresëlënëse të Anton Gojçaj lënë poetikisht pa frymë për nga shkalla e lartë e përjetimit emocional. Gjithçka zhvillohet shpejt, aq shpejt sa të përngjan sikur je me vështrim në qiellin mbrëmësor. Sheh një yll që këputet tek lë një vrragë të thellë si prush zjarri, e ani pse ylli është shuar, vazhdon të lërë gjurmë dritë në sytë e tu, në kujtesën tënde. Pikërisht për këtë thonë se poezia ka magji, është dehja e fjalëve, është fryma e shpirtit që të prek edhe atëherë kur mendon se je larg prej botës së emocioneve dhe frymëzimit. Ajo të vjen pa pasur nevojë ta thërrasësh. Ajo vjen tek njeriu në shumë trajta por në rastin më fatlum kemi metamorfimin poetik të fjalës si drithërimë drite Por a është kjo arritje e mjaftueshme për ta konsideruar se autori është në pikën më të lartë të trajektores së vet krijuese, aq më tepër se tashmë  ai është një nga autorët më të veçantë që e pasurojnë letërsinë shqipe. Duke e ditur psikologjinë e Anton Gojçajt, marrëdhëniet e tij me artin, rrethanat e jetës ku formohen prirjet dhe karakteri,  do të thosha se vetë autori do ta konsideronte të pamjaftueshme rrugëtimin e tij të deritashëm letrar. Sepse ja çfarë thotë në  poezinë e tij “Energjia e poezisë”: “Universit i duhet edhe një vers”. Pra çdo përkryerje është një shteg i ri  për të vazhduar udhën e guximshme të artit, një rrugëtim ky që nuk ka fund. Ajo çfarë dimë apo hamendësojmë për krijimtarinë e larmishme të shkrimtarit është se  lumi i Anton Gojçajt e ka gjetur shtratin e vet, një shtrat ku ai si mjeshtër, do të vazhdojë të përpëlitet natë e ditë në një shqetësim të pagjumë për fjalën e zgjedhur dhe magjinë e poezisë.

Share

Share

 – tregime nga Visar  Zhiti me vizatime nga Atjon Zhiti -/….LIBRI SHPERNDAHET SOT, NE DITELINDJEN E ATJONIT, QE SOT DO TE ISHTE 21 VJEC….

“Valixhja e shqyer” është libri më i fundit i shkrimtarit Visar Zhiti, tregime të shoqëruara me vizatime nga Atjon Zhiti, atë e bir së bashku, botim i porsa dalë nga shtëpa botuese “OMSCA-1”.                                                                                                     I veçantë dhe tërheqës për përmbajtjen dhe “historinë” e vet, album bardhë-e-zi ndërkohë, një mpleksje moderne, që përçon ndër të tjera kumtet dhe emocionet e bashkëpunimit dhe të dashurisë mes brezave.                             Gjuha metaforike e Zhiti që shkruan, me gjuhën metaforike të Zhitit junior që vizaton, harmonia e fjalës me linjën, e ritmit me hijen, një risi, një puzzle artistik jete senërtohen begatshëm nën një kopertinë domethënëse dhe të bukur si me shi yjesh.

NË KOPERTINË E PASME lexojmë:

“Valixhja e shqyer” është një libër për të gjithë, i lexuesit pa moshë ose i çdo moshe, pra ka arritur më të vështirën, ndërkaq personazhet e tij më së shumti janë fëmijë e të rinj dhe lexuesi i parë sigurisht janë “ata që rriten”, teksa diçka mbetet e njëjtë e misterioze.

Pikërisht këtë sjell dhe ky libër, ku, ndër të tjera, përziehen fantastikja e reales me lojën, ringjallje statujash e rrëfime gjallesash që nuk flasin, amfiteatro qiellorë me kërshërinë e së përditshmes, modernizime të legjendës shqiptare e origjinalitet i spikatur.

Sinqeriteti dhe humori, poezia dhe trishtimi janë ‘princërore’, aq sa duket se kemi të bëjmë me një libër ‘princ’ si te Oscar Wilde e Antoine de Saint-Exupéry, por të mjediseve tona.

“Valixhja e shqyer” nis me një ese, që ndërpritet, për të vazhduar si mbyllje tronditëse e librit, i cili mbart copëza kohe të një jete, që nga fillesat e saj shkrimore e deri më tani, i shoqëruar me vizatime të djalit të autorit, Atjoni, që është dhe personazh në 19 rrëfimet që përfshihen këtu, aq sa dhe mosha e tij.

Prandaj dhe u rishkrua ky libër për të qenë i tillë, fëminor deri në trill, me urtësinë e të mëdhenjve, magjepsës gjithsesi.

FATI I LIBRIT:

      “Valixhja e shqyer” ka brenda dhe “historinë” e pazakontë të këtij libri, ku gjejmë dhe parathënien-dëshmi të shkrimtarit të njohur, Bashkim Shehu, i cili ndër të tjera rrëfen:“Një ditë, vite e vite më parë, po ky libër, i saposhkruar nga Visari, m’u dha nga shtëpia botuese “Naim Frashëri” për t’u recensuar, siç ishte rregulli asokohe… Por libri nuk u botua, ngaqë Visarin ndërkaq e futën në burg…

Sidoqoftë, një nga kopjet e dorëshkrimit të këtij libri mbeti tek unë. Vazhdova ta ruaja, duke e mbajtur të fshehur diku. E ruajta deri në ditën kur babai im, ndonëse me pozitë të lartë në pushtetin e asaj kohe, u shpall… armik. Meqenëse prisja kontroll nga sigurimi, dorëshkrimin e Visarit e dogja, duke menduar se ruajtja e tij tash e mbrapa do të kishte qenë e rrezikshme për të dy.

Por, ashtu si çdo përrallë, edhe kjo mbaron mirë, për Visarin e për mua, që jetojmë të lirë dhe, gjithashtu për këtë libër, i cili, sidoqoftë, nuk humbi.”  

Vërtet është një libër “që nuk humb”, që e përtërin dhe pasuron arkitekturën e vetvetes, rrëfime të reja dhe imazhe të reja, që krahas aventurës së krijimit, ka dhe aventurën e mbijetesës, tipike kjo për shkrimtarin Visar Zhiti.                                                                                                        Ai në fund të esesë së tij për “Valixhen e shqyer” si fati shpjegon:

“E nisa në Shkodër, student, e vazhdova në Lushnjë, ku banoja, pastaj në fshatrat e Kukësit, ku më çuan mësues, më priti nën tokë, derisa dola nga burgu, e rishkrova në Tiranë, u botua dhe e rishkrova të gjithin edhe një herë në Romë. Është po ai dhe i ri njëkohësisht…. Libër që më ka ndjekur gjithë jetën…”

Vizatimet e freskëta, që mbartin dhe ato “rrëfimin” e tyre të pavarur, duke iu bashkuar tregimeve që “vizatojnë” pjesë jete e kanë fill lidhës mes tyre si krerët e një romani, zbulojmë se dy fëmini e dy adoleshenca japin dhe marrin në mënyrë të ndërsjelltë në dy kohë, në dy gjini arti, ndërkaq duket sikur të shkuarës i është hijezuar e ardhmja, përvojës i është shtuar ngazëllimi, lojës mënçuria, me një horizont fantastik pritjeje dhe dy autorët shkrihen në një, si në përqafimin e tyre babai me djalin.

Një vlerë të re, një ngjarje mes ngjarjeve kulturore do ta quanim librin “Valixhja e shqyer”, të cilin Shtëpia Botuese “OMSCA-1” e shpërndan sot, në ditën kur Atjon Zhiti do të mbushte 21 vjeç, dhuratë që besojmë se do ta gëzojë dhe në Qiell. Ndërkaq kjo është dhe dhurata që i japet lexuesit dhe artdashësve, një trini moderne e atit dhe e birit dhe e shpirtit të tyre në një vepër.

KANË THËNË

për Visarin shkrimtar:

Visar Zhiti është shkrimtari shqiptar, jeta dhe vepra e të cilit mbase pasqyron më mirë historinë e kombit të tij…                                                                                                                                      Robert Elsie

…ai është Shkrimtar nga ata që ka fare pak, nga ata që fjalën e kanë krah, fluturojnë me të në ferr e parajsë, pa u tretur nga flakët, pa u verbuar nga drita.

Marisa Kërbizi

…ka forcën t’ia ndryshojë lexuesit vizionin për botën…

Kevin Higgins

për Atjonin piktor:

Atjoni i vogël e ka kuptuar dhe vizatimi i tij është një “strategji politike” e madhe, shumë më serioze dhe konkrete se ato të udhëhequra me forcën e armëve.

Giampaolo Mattei

Një lojë tensionesh dhe harmonish kromatike befasuese të krijuara me kokëshkrepjen dhe guximin tipik për temperamentet krijues. Këto tablo dhe vizatime të arrira janë dëshmitare të heshtura të energjisë, lirisë dhe dëshirës së natyrshme fëminore për të komunikuar.

Gëzim Qendro

Kapja e universit në të gjitha dimensionet. Kjo është fabula e pikturës së tij. I mbërthyer nga ky detaj artistik… ajo tingëllon përtej moshës dhe me tendenca të dukshme ndaj artit modern, abstraksionit apo minimalizmit… Për të fluturuar drejt së pamundurës, përjetësisë…

Gëzim Tafa

_________________

         Përgatiti “Botuesi”

Share

Share

…

Share

Share

Shënime për librin “Ura e Mbretit Shën Luigj” të Thornton Wilder,përkthyer nga Pirro Dollani/

Nga Teuta Mulaj/ Nevada/

Ditët e fundit doli në qarkullim libri “Ura e Mbretit Shën Luigj” i autorit të shquar amerikan Thornton Wilder, përkthyer nga Pirro Dollani, botim i “Botimet Living.”

Ky roman, botuar më 1927 u prit me shumë interes nga lexuesit dhe kritika në mbarë botën. Në  vitin 1928 romani fiton Çmimin “Pulitzer”, pa përmendur disa çmime të tjera. Në 1998 u rendit i 37 në një listë të 100 librave më të mirë të shekullit XX, të përpiluar nga Amerikan Modern Library. Revista e madhe “Time Magazine” e përfshin në një listë të 100 librave më të mirë të shkruara në gjuhën angleze, prej vitit 1923 deri në 2005.

Ky libër ka mbi 105 edicione, dhe është  ekranizuar dy herë. Është botuar në mbi 40 gjuhë të huaja. Në kohën kur u nderua me Çmimin Pulitzer, më 1928, pra, në më pak se një vit, nga dita e botimit, kishte 17 ribotime dhe ishin shitur rreth 300 mijë kopje, kurse në mars të 1958 libri arriti shifrën 2 milion kopje.

Baza filozofike e këtij romani është inspiruar nga bisedat e autorit me të atin, priftin e devotshëm, dhe mbështetur në Ungjillit të Lukës, 13:4 “. . . ata të tetëmbëdhjetë mbi të cilët ra kulla e Siloamit dhe i vrau, a mendoni se ishin më shumë fajtorë se gjithë të tjerët, banorë të Jeruzalemit?”

Libri fillon me mesditën e së premtes të datës 1714 kur ura që lidhte Limën dhe Kuzkosin, një nga urat më të bukura të Perusë, u shemb dhe të pesë këmbësorët që po ecnin mbi të, përfunduan në humnerë. Atë Xhuniper, prifti i mirënjohur i kishës pranë urës, në çast pyet veten: “Pse u ndodhi atyre të pestëve? Nëse do të kishte një plan në univers a ndonjë element karakteristikë në jetën e njeriut, sigurisht që mund të zbuloheshin brenda atyre jetëve që u shuan aq papritur. Dhe ai filloi hulumtimin në jetën private të atyre pesë njerëzve.

Personazhet janë gdhendur me mjeshtëri. Veprimi i librit, drama, dashuria e intriga, dhe disa nga karakteret më të rëndësishme e kanë origjinën e vetë në njohjen e thellë të letërsisë frënge nga Th. Wilder. Markeza de Montemajor, që zë aq shumë vend në libër, me botën, personalitetin apo letrat e famshme të saj, është modeluar sipas një figure historike dhe pikërisht sipas Madam Sevigne, (Maria de Rabutin-Chantal, 1626-1696, e famshme për letrat e saj).

Aktorja e famshme La Perichole dhe dashuria e saj famëkeqe me Guvernatorin e Perusë, Don Andreas, është mbështetur në një komedi të shkurtër të Prosper Merimesë, “Le Carosse du Saint-Sacrement”.

Lejtmotivi i romanit është dashuria, dashuria e madhe, dashuria për njeriun, dashuria për jetën. Mesazhin e fuqishëm që përcjell “Ura e Mbretit Shën Luigj” e ka bërë më të prekshëm citimi i kryeministrit britanik Toni Blair në një shërbim përkujtimor për viktimat e sulmit në  World Trade Center. “Ka një tokë të të gjallëve dhe një tokë të të vdekurve dhe dashuria është ura, e vetmja mbijetesë, i vetmi kuptim.”

Letërsia e Thornton Wilder është e madhe, e mirënjohur në gjithë botën, dhe e vlerësuar tre herë me Çmimin Pulitzer, American National Book Award dhe çmime të tjera.

Këtë autor dhe libër të madh e sjell në shqip përkthyesi tashmë i mirënjohur, Pirro Dollani. E kam lexuar “Ura e Mbretit Shën Luigj” në original dhe në shqip. Përkthimi është briland. Është ruajtur me një fanatizëm stili i autorit, e njëjta forcë dhe nuancë e mendimit, është qëmtuar dhe përzgjedhur me kujdes fjala e duhur, me tingëllimin më të bukur në shqip. Ky është i njëmbëdhjeti libër përkthyer nga Dollani. Ai e nisi rrugën me përkthimin nga shqipja në anglisht të librit të Kadaresë “Coffeehouse Days”. Përkthyesi spikat me shijen e tij në përzgjedhjen e librave, ka klasë e finese në përkthimin e tij, profesionalizëm dhe elegancë. Ky përkthyes i ka sjellë lexuesit shqiptar libra të korifejve të letërsisë amerikane, shumë pak ose aspak të njohur më parë tek ne, si psh. William Trevor, Alice Munro, Richard Powers, Ann Patchett, etj.

“Ura e Mbretit Shën Luigj” është një nga librat më të preferuar për mua që do t’ua rekomandoja miqve të mi dhe lexuesve të etur për letërsinë e madhe.

Share

Share

• Edicioni XX i Festivalit Ndërkombëtar të Poezisë “Ditët e Naimit”/

   *  Fitues i çmimit të madh “Naim Frashëri” të Edicionit jubilar, të 20-in me rradhë, të Festivalit Ndërkombëtar të Poezisë “Ditët e Naimit” është poeti i famshëm taivanez Lee Kuei-Shien, kandidatë për disa vite për çmimin Nobël. Ky është vendim i Jurisë së Festivalit i përbërë nga studuesi Prof. Dr. Ymer Çiraku (Shqipëri), Ndue Ukaj (Kosovë) dhe Xhelal Zejneli (Maqedoni). Drejtoria e Festivalit, gjithashtu ka shpalle Anëtar Nderi të Festivalit shkrimtarin dhe studuesin e njohur shqiptar, Akademik Rexhep Qosja./

*Festivali Ndërkombëtar i Poezisë “Ditët e Naimit” do të mbahet prej 20 – 24 tetor 2016./

Kjo u bë e njohur në një Konferencë shtypi të mbajtur më 21 shtator në Qendrën kulturore në Tetovë, nga drejtori i FNP “Ditët e Naimit”, Shaip Emërllahu, si dhe anëtarët e Jurisë së Festivalit, Ndue Ukaj dhe Xhelal Zejneli. Laureatë të mëhershëm të këtij festivali janë emrat e njohur, si: Ismail Kadare (Shqipëri), Desmond Egan (Irlandë), Thomas Tidholm (Suedi), Manlio Argueta (Salvador), Ali Podrimja (Kosovë), Fatos Arapi (Shqipëri), Athanase de Thracy (Bullgari), Lionel Ray(Francë), Abdelatif Laabi (Marok), Eva Lipska (Poloni), Tua Forstrom (Finlandë), Craig Czury (SHBA) Sebastiano Grasso (Itali) etj.

Në edicionin e sivjetëm, i cili përkon me 20 vjetorin e Festivalit dhe 170 vjetorit të lindjes së poetit kombëtar, Naim Frashëri, janë ftuar 40 poetë nga vende të ndryshme të botës, si: SHBA, Argjentinë, Meksikë, Taivan, Japoni, Danimarkë, Norvegji, Gjermani, Francë, Avganistan, Itali, Poloni, Lituani, Izrael, Rusi, Turqi, Kroaci, Slloveni, Bullgari, Bosnjë dhe Hercegovinë, dhe poete nga mbarë hapsira shqiptare e nga diaspora.

Në vazhdim konferencës së shtypi, anëtari i Jurisë së Festivalit, Ndue Ukaj, lexoi arsyetimin e Jurisë për dhënien e çimimit letrar “Naim Frashëri”, ku thuhet se ” Kuie shien Lee u lind më vitin 1937, në Taipe. Aty mbaroi arsimin e lartë në Institutin e Teknologjisë.  Më 1976 u bë anëtar i Akademisë Ndërkombëtare të Poezisë në Angli.  Më 1987, iu bashkua PEN-it tajvanez dhe u zgjodh zëvendëskryetar dhe pastaj kryetar i tij. Për një kohë ishte kryetar i Fondacioni Kombëtar për Kulturë dhe Art ne Taivan. Momentalisht është zëvendëskryetari i Lëvizjes Poetët e Botës (Movimiento Poetas del Mundo).

Filloi të shkruaj poezi më vitin 1953. Veprat e tij të botuar përfshijnë “Poezi të përmbledhura” në gjashtë vëllime（2001, “Ese të përmbledhura” në dhjetë vëllime（2002, “Poezi të përkthyera” në tetë vëllime（2003, ”Antologjia e poezisë evropiane” në 25 vëllime（2001-2005）, ”Koleksioni Poezi elite” (në 22 vëllime) dhe të tjera, duke përfshirë “Thesar i artë i poezisë moderne indiane” (2005), që përmban poezitë nga presidenti A.P.J. Abdul Kalam.

Poezitë e tij u përkthyen dhe u botuan në Japoni, Kore, Kanada, Zelandën e Re, Holandë, Rumani, Indi, Greqi, Spanjë, Rusi, Mongoli etj.

U shpërblye me çmime të ndryshmetë rëndësishme si, çmimi “Poet Meritor Aziatik”, Kore（1994）, me çmimin tajvanez të poezisë “Rong-hou”（1997, çmimi “Poeti botëror i vitit 1997”, çmimi “Poeti ndërkombëtarë”, Indi（1998）, çmimin “Poeti i mijëvjeçarit”, i Akademisë Ndërkombëtare e Poetëve , Indi（2000）, çmimin e letërsisë “Lai Ho” dhe çmimin kulturor “Premier”, të dy në Tajvan (2001). Ka marrë edhe çmimin “Michael Madhusudan” nga Akademia “Michael Madhusudan”（2002）, çmimin “Wu San-lien” për letërsi（2004）dhe Medaljen e Poetit nga Fondacioni Mongol i Kulturës（2005）.

Tri herë nominohet kandidat për çmimin Nobel për letërsi nga Akademia Ndërkombëtare e Poetëve, Indi (2002, 2004, 2006).

Ka marrë pjesë në festivale ndërkombëtare poezie në vende të ndryshme të botës, si në SHBA, Japoni, Kore, Indi, Turqi, Mongoli, El Salvador, Nikaragua etj.

Toka, qielli, deti, përbëjnë një trekëndësh metaforik mjaft frekuent tek poezia e këtij poeti tajvanez, ku ndihen pesha e mallit dhe e dramës së vendlindjes – me fluturimet e endërrta të shpresave ngazllyese. Kjo poezi e ka fort të pranishme botëperceptimin filozofik mbi jetën, ku ndërthurren kultura e qytetërime të lashta, të ardhura prej popujve të lindjes së largët. Metafora e vendlindjes shndërrit në poezinë e tij në një pafundësi ndjesish, që nga ato më të brishtat e deri ato më sublimet e më dramatiket. Për të, vendlindja – Taivani, është imazhi i ishullit mitik, të mbështjellë nga dallgët e mëndafshit të bardhë dhe poetit, ia ka ënda ta sodisë nga syri i një zogu në qiell, tërë atë dantellë të endur prej puthje guackash të panumurta. Vendlindja është për të Itaka e paharruar, në sado udhëtime të pafundme që mund të endet njeriu larg saj. Prej kritikës është vlerësuar veçmas tek kjo poezi dikotonimia e ikjes dhe kthimit, ku vatra dhe bota, ndërthurren jo në kundërshti, por funksionojnë në filozofinë e harmonisë dhe bashkëjetesës.

Akordimi i çmimit “Naim Frashëri” të Edicionit të XX, të Festivalit Ndërkombëtar të Poezisë Ditët e Naimit – për poetin e shquar bashkëkohës Lee Kuei-Shien, është vlerësim dhe nderim për magjinë e artit të poezisë, në çdo gjuhë e në çdo shpirt populli që ajo krijohet. Seicila prej tyre, bën pjesë në thesarin e kulturës botërore dhe që përcjellin vlera të humanizmit dhe të bashkëjetesës së ndërsjelltë mes popujve e mes kulturave”.

Në fund, anëtari tjetër i Jurisë, Xhelal Zejneli, lexoi edhe deklaraten qe laureati e dergoi me rastin e marrjes se çmimit “Naim Frashëri”, në të cilën, thotë se,

” Jam thellësisht i nderuar të shpallem laureat i Edicionit të XX të FNP “Ditët e Naimit”. Naim Frashëri është poeti më i madh shqiptar, i cili ka dhënë një kontribut të madh duke ngritur gjuhën shqipe, ruajtur dinjitetin shqiptar dhe duke vepruar për të afirmuar më shumë personalitetin e pavarur dhe autonom ndërkombëtar të popullit shqiptar. Kur lexoj poezitë e Naim Frashërit, jam thellësisht i inkurajuar nga vullneti i pashueshëm i mbushur me entuziazëm, që shprehet në poezinë e tij. Kam përkthyer në kinezisht poezinë e tij përfaqësuese “Fjalët e Qiririt”, ku strofa vijuese

Në shpirt kam dashurinë,
Pa digjem për njerëzinë,…
Me zjarr ta djek mushkërinë
E të tretem për njerinë

tregon qart një ndjenjë madhështore për ta përqafuar botën, nga e përceptoj edhe shpirtin e popullit shqiptar. Procesi i mundimshëm i Shqipërisë ka vlerë si një mësim i vlefshëm nga mund të mësojë populli tajvanez. Fatkeqësisht, prej shumë kohe, për shkak të ndarjes historike dhe gjeografike, populli tajvanez di mjaft pak për shqiptarët, si dhe për Maqedoninë, Shqipërinë dhe Kosovën. Vendosi ta zë lirinë, do të mundohem për të zbatuar komunikimin e poezisë midis Shqipërisë dhe Tajvanit për të promovuar mirëkuptimin e ndërsjelltë dhe miqësinë në bazë të njeriut për njeriun“.

Tetovë, 21 shtator 2016

Share

Share

NË UNIVERSITETIN “FAN NOLI” U PROMOVUAN LIBRAT  “MOSDËNIMI I KRIMIT ËSHTË KRIM I RI”

DHE “SHËN PALI PUNOI DHE NË BRIGJET E ADRIATIKUT” TE PROF. THANAS L. GJIKA/

Nga Viktora V. Vllahu/

Gjatë muajit gusht, profesor Thanas L. Gjika shkoi në atdhe ku mori e shpërndau librin e tij të ri “Mosdënimi i krimit është krim i ri” OMSCA-1 Tiranë 2016, 450 f.

Më 18 shtator, z. Gjika shprehu me shkrim në buletinin e kishës “Fjetja e Shën Marisë”, Worcester MA. mirënjohjen e tij ndaj Shoqërisë Vatra, Kishës së qytetit dhe zotërinjve Olsi Gjinko, Flori Bixho dhe Eduard Postol për ndihmën bujare që i dhanë për sponsorizimin e botimit të këtij libri.

Me inisiativën e profesor Ali Jasharit, rektor i Universitetit “Fan Noli” të Korçës, më 25 gusht ora 12:00-14:00, u organizua në prani të autorit, në sallën e bukur të Senatit Akademik promovimi i dy veprave të fundit të profesor Gjikës. Aty morrën pjesë pedagogë, studentë, qytetarë dhe At Spiro Katundi, i dërguar i Peshkopit Joan Pelushi, Mitropoliti i Korçës.

Në fjalën e hapjes Prof. Jashari theksoi kënaqësinë e tij që ish-punonjësi shkencor i Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë të Akademisë së Shkencave, prof. Thanas Gjika, vijon punën shkencore në ShBA, ku që nga viti 2007 e deri sot ka botuar pesë vepra të rëndësishme në fushën e shkencave albanologjike në plan kombëtar e ndërkombëtar. “Thanas Gjika, tha midis tjerash folësi, nuk e harron qytetin e lindje, Korçën tonë. Ai vjen nga Amerika e largët dhe na sjell librat e tij të njëpasnjëshëm, duke na i pasuruar bibliotekat e qytetit për të ndihmuar në ngritjen kulturore e shkencore të qytetarëve e sidomos të studentëve tanë. Për këtë meriton falenderime nga të gjithë.”

Më tej ai i dha fjalën pedagogut të letësisë shqiptare, Dr. Neli Naço, fjalën e të cilit po e japim të plotë:

“Kur merr në dorë librin e Profesor Thanas Gjikës dhe lexon thënien proverbiale: “mosdënimi i krimit është një krim i ri” ke ndeshur edhe me kredon e cila ka qenë qëllimi kryesor i autorit, shpallja e një lloj humanizmi bashkëkohës që ai e ka për qëllim ta shpallë dhe ta argumentojë përmes shkrimeve të tij. Kjo kredo është një besim i palëkundur i autorit ai e artikulon atë në shkrime të ndryshme, por e ka bindje që kjo kredo është shumë e rëndësishme që atdheu të zhvillohet dhe të përparojë nëpërmjet një procesi pastrimi shoqëror. Fshehja e krimit, sipas tij, quhet krim dhe mungesa e dënimit mundëson që të çojë në përsëritjen e tij. Kjo kredo, ky fill i ndërtimit është filozofia e teksteve të shumllojshme që përbëjnë librin, ato rrëfejnë, analizojnë, krijojnë, momente e situata të ndryshme, krijojnë portrete dhe zbardhin disa të tjera duke na dhënë shpeshherë imazhe të reja, por shpeshherë edhe duke i nxjerrë disa prej tyre nga gjysmerrësira në dritë, duke u fashitur hijet për të nxjerrë më mirë tiparet e tyre të vërteta, që në thelb janë tiparet e vetë qenies njerëzore që duket e përkryer shpeshherë, por nuk është e tillë dhe anasjelltas.

Procesi i njohjes dhe i analizës që Thanas Gjika përdor, është kthjelluar edhe nga një moment tjetër vendimtar. Duke jetuar jashtë atdheut, duke njohur botën dhe mentalitetin perëndimor, sidomos atë amerikan, duke e përdorur atë mentalitet dhe kthjelltësi mendore ai e ka më të lehtë të gjykojë ato procese në të cilat është ngatërruar bota postkomuniste e Europës Lindore, dhe sidomos bota postkomuniste shqiptare. Largësia dhe kuptimi i mentalitetit perëndimor e bën që analiza e tij të jetë e thjeshtë, e kapshme, e drejtpërdrejtë dhe kuptimplote. Ai i sheh problemet shqiptare që nga larg, si astronauti që sheh tokën nga hapësira dhe e kupton realitetin më mirë se vështrimet mendjengushta dhe të pjesshme të protagonistëve. Kjo e ndihmon atë në arritjen e përfundimeve të sakta dhe të artikuluara qartë në pjesët që ndërtojnë librin. Libri synon pra, jo vetëm një analizë letrare (dhe kjo është pjesa kryesore e strukturës së këtyre teksteve letrare), por edhe një mësim humanist të gjerë që do t’i shërbente lexuesve të cilët e marrin nëpërmjet interpretimit të tekstit autorial.

Libri ka në përbërjen e vet artikuj kritiko-letrarë që tregojnë për vlera artistike, kulturore, letrare që janë shpërdoruar nga kritika e socrealizmit dhe larg syrit vëzhgues të socrealizmit që i shihte gjërat vetëm bardhë e zi dhe shquan nuancat e holla që përbëjnë vlera të patjetërsueshme. Nuk gjykon dot për pasurinë e një pylli duke parë vetëm drurët e njëjtë të tij. Duhet të njohësh edhe shkurret, lulet, barërat shumëllojshmërinë që jep delikatja e tij, për të krijuar një ide të saktë mbi realitetin e tij. Edhe letërsia ka gjithashtu drurët e lartë, por edhe ata që janë në hije, ka lulet me aroma të holla e të mezikapshme, por që ndikojnë në atë totalitet e plotëri që figurativisht mund të quhet pylli letrar.

Thanas Gjika me kureshtje dhe pa komplekse i afrohet këtij pylli dhe sheh jo lart ato që shohin të gjithë drurët, por sheh edhe lulet e rralla, barishtet, shkurret dhe çdo gjë tjetër që udhëtarit të rëndomtë i shpëton. Ai sheh shumëllojshmërinë brenda një trualli ku mendohet se ka pak shumëllojshmëri. Edhe ky krahasim, si çdo krahasim çalon, por le të shohim më konkretisht se çfarë përfaqëson ky libër.

Shkrimtarë që kritika letrare i ka trajtuar pak ose aspak të bien në sy për analizat që u bën Prof. Gjika atyre. Një nga shkrimtarët që bie në sy, mbase më i njohuri i kësaj letërsie të heshtur të quajtur letërsia e sirtarit është edhe Visar Zhiti, një shkrimtar që nuk u dorëzua dhe që mbas suksesit si poet, korr sukses edhe në prozën tregimtare dhe romanore si një kapacitet i veçantë. Gjika e analizon me sukses romanin e tij “Ferri i Çalë” sepse kemi të bëjmë me një lloj proze të re të ndryshme nga proza tradicionale që jemi mësuar të lexojmë, sepse Visar Zhiti vjen në prozë si një dukuri e re, i plotë në formatin e poetit ai artikulon midis dy gjinish poezi e prozë bashkë duke të kujtuar shpeshherë edhe fenomenin Camaj. Profesor Gjika e karakterizon kështu Ferrin e ri të përshkruar prej Zhitit duke analizuar dhe përmbledhur: “Këta rreshta tingëllojnë si vargje poetike, ku tipizohet në gjerësi e thellësi jeta shqiptare nën diktaturën komuniste për të burgosurit, me nëntë rrathët e ferrit, por edhe për popullin, i cili jetonte gjithashtu i rrethuar prej disa rrathësh të të njëjtit ferr…” Thanas Gjikës nuk i shpëton madje edhe një karakteristikë e njëmendët e Zhitit, që gjendet njëherazi edhe në letërsinë, edhe në karakterin e tij: ai nuk është i dehumanizuar nga urrejtja dhe krijon një tipologji të ndryshme nga ajo e shqiptarit tipik të ashpër dhe hakmarrës.

Një trajtim mbresëlënës është ai për shkrimtarin Ismail Kadare, ai titullohet “Vepra e Kadaresë e shkruar gjatë diktaturës ka qenë vepër me tipare disidente, maksimalja e mundshme”. Ky shkrim bëhet duke e vlerësuar shkrimtarin e madh në situatat komplekse në të cilat është ndodhur ai gjatë regjimit diktatorial e vlerëson shkrimtarin në dritëhijet e tij. Ai merret me një problem që në këtë rast nuk mund të shmangej, me problemin e disidencës, trajtimin e së cilës e bën në një plan më  të gjerë duke e krahasuar me disidencën si fenomen në Europën Lindore i klasifikon këta disidentë në ata që u dënuan dhe në ata që e zhvilluan disidencën e tyre jashtë atdheut. Zgjerimi i fokusit kritik, gjerësia me të cilin e sheh tablonë profesor Gjika bën që shumë faktorë të ashtuquajtur faktorë jashtëletrarë të merren parasysh në analizën autoriale dhe të saktësojnë shumë momente dhe situata decizive të procesit të vlerësimit. Një përfundim i thjeshtë por i goditur në këtë tekst është ai që ka lidhje edhe me titullin e veprës. Autori shpreh në formë postulateve dhe përmbledhëse: “Vepra më e mirë e Kadaresë e shkruar dhe e botuar gjatë regjimit komunist nuk ishte një vepër disidente në kuptimin klasik të fjalës, por ishte një vepër me tipare disidente.”

Vepra e profesorit të njohur Sami Repishti “Pika Loti” është gjithashtu një vepër që është marrë në shqyrtim dhe vlerësuar lart nën vëzhgimin kritik të Thanas Gjikës, si një vepër e cila merr përsipër të thotë të vërtetën, të zbulojë por edhe të portretizojë njerëz të zakonshëm e të jashtëzakonshëm, nga veçoritë e karakterit e të dijes së tyre, por të gjithë të jashtëzakonshëm nga pikëpamja e fatit të tyre nën diktaturë, nga ajo çka përfaqësuan dhe ajo çka mbrojtën. Fatet e Qemal Draçinit, Hamdi Gjonit dhe Bego Gjonzenelit, Preng Kaçinarit, Qazim Danit dhe Atë Ciprian Nikajt, por edhe njerëzve të tjerë janë vlerësuar si shkrime që sjellin dhimbjen përmes një lirizmi karakteristik e stilit vetanak të Sami Repishtit.

Nën gjykimin e kësaj kritike pozitiviste dhe humaniste janë gjithashtu edhe mendimet për romanet “Rrugëtim me Psherëtima” të Makinsen Bungos dhe veprën autobiografike “Jetë në Diktaturë” të Hasan Kostrecit. Nën këtë gjykim pozitivist është edhe fati i familjes Kulla e dhënë nëpërmjet analizës së veprës historike “Jo të gjithë të vdekurit prehen në paqe” të Pëllumb Kullës. Në analizat e profesor Gjikës zbulimi i një humanizmi që kjo letërsi bart është pjesë e rëndësishme e vlerës së tyre dhe po ashtu humanizues dhe dinjitoz duhet të jetë trajtimi që pjesa tjetër e shkrimtarëve, duhet t’u bëjnë politikës dhe popullatës që ishte fajtore sepse u përpoq me sa mundi të zbulonte të vërtetën apo ta mbronte atë.

Nëpërmjet analizave të këtyre shkrimeve të gjinive të ndryshme letrare, shumica të pabotuara në kohën kur u shkruan, të njohura me emrin “letërsi sirtari”, na krijohet një imazh më i plotë dhe më i saktë për letërsinë shqipe, imazh që deri tani ka munguar për shkak të zbulimit rastësor dhe pjesor të tyre, në kohë dhe vende të ndryshme, nga shtëpi botuese të ndryshme dhe pa një kriter përzgjedhës, fakt që e nënvizon Thanas Gjika në analizat e tij. Disa pyetje të tjera mund të shtrohen për zgjidhje duke marrë shkas nga shkrimet për këta autorë, që kanë të bëjnë drejtpërdrejt me çështje të historisë së letërsisë. A është dinjitoze ta quajmë këtë letërsi thjesht “letërsi sirtari” sikur ajo thjesht të mos ishte e botuar nga harresa apo nga pasiguria e shkrimtarit për vlerat e saj? Si duhet kategorizuar nga pikëpamja kohore kjo letërsi, si letërsi e kohës kur u shkrua, apo e kohës kur u botua? Sepse komunikimi me lexuesin nuk ka qenë normal si për pjesën tjetër të letërsisë. A duhet trajtuar kjo lloj letërsie si një “qark letrar” (po të përdorim një term të Profesor Eqrem Çabejt) duke i dhënë kështu një rëndësi më të madhe trajtimit të saj historiografik letrar si një letërsi më e plotë? A duhet që të mënjanohen shkrimtarë më minorë të kësaj letërsie dhe të trajtohen vetëm shkrimtarë që i përkasin kësaj letërsie, por me vlera të spikatura, siç mund të ishte rasti i dallueshëm i shkrimtarëve Martin Camaj, apo Visar Zhiti? Afërsisht kështu u veprua nga kritika pas viteve nëntëdhjetë e cila ngurron të shkruajë për fenomene të reja, por shkruan për fenomene të sigurta letrare. Edhe një sërë çështjesh të tjera të vlefshme burojnë nga analizat e Thanas Gjikës mbi këtë lloj letërsie.

Një shkrim kritik me një opinion vetanak të autorit është edhe shkrimi vlerësues për romanin “Doktor Gjilpëra…” një nga pjesët më të rëndësishme të veprës së Konicës, po ashtu të letërsisë shqipe në kohën e fillimit të modernizimit të saj. Profesor Gjika e quan që në titull Romani i parë realist i letërsisë shqipe dhe pas një analize kuptimplote e vlerëson kësisoj: “Doktor Gjilpëra… është një roman realist satirik me problematikë shoqërore.”

Në shkrimin tjetër që pason po për këtë figurë të ndritur të letërsisë dhe kulturës shqiptare të titulluar “Roli i Faik Konicës në gazetarinë dhe letërsinë shqiptare” ai shpreh mendimin e patundur se koleksioni i revistës Albania përbën kryeveprën, veprën më monumentale të Faik Konicës. Dhe a nuk fillon aty kritika letrare dhe kritika sociale, gjuhësia dhe gazetaria informative? A nuk fillon aty eseja dhe proza poetike? A nuk fillon aty pluralizmi i ideve dhe kërkesa për një unitarizëm kombëtar thellësisht perëndimor? Këto shkrime me karakter kritik e vlerësues, me gjithë gjerësinë e trajtimit të tyre, pasohen edhe nga dy shkrime për rolin e Fan Nolit në publicistikën shqiptare të titulluar “Për stilin dhe individualitetin publicistik të Fan Nolit” dhe “Mendimet ekumenike të Imzot Nolit janë aktuale edhe sot”. Nga letërsia fare natyrshëm profesor Gjika hidhet në politologjinë dhe kulturologjinë shqiptare, nisur nga mendimet e një dijetari, kulturologu dhe politologu siç është rasti i Imzot Fan Nolit në këtë analizë, të krijojë edhe mendimin e vet mbështetur në truall të shenjtëruar si ai që krijon Noli dhe Konica. Mendimi i cituar prej autorit të librit dhe i artikuluar prej Imzot Nolit është gati një postulat politik e kulturor: “Të mos ndryshojmë gjë prej gjëje: vetëm të krejmë krerë fetarë me ndërgjegje. Kjo është më e mira udhë për të prurë bashkimin, se programi i ndryshimeve të rea në fetë do të jetë prishja jonë e përgjithshme.”

Në tekstet që të zgjojnë interesim mjaft të madh nga ky libër do të veçoja edhe portretet filologjike të disa autorëve të cilët me punën e tyre e kanë zgjeruar spektrin e vlerësimit personal, por edhe spektrin e vlerësimit të botës letrare në përgjithësi puna e vëllimshme e të cilëve duhet vlerësuar pa dyshim. Mbase ndër tekstet më impresionuese të gjithë këtij vëllimi është portreti filologjik, por jo vetëm filologjik, por edhe diplomatik i Fotaq Andreas, një njeri që ka marrë përsipër të shpalosë botën frankofone para lexuesit shqiptar, të zbulojë dhe marrëdhëniet e kësaj bote me botën shqiptare. Profesor Gjika e trajton këtë figurë letrare në disa dimensione, si përkthyes, si diplomat i shtetit shqiptar, si eseist dhe antologjist, si studiues arkivash dhe si një nga Konicologët më të përkushtuar dhe të dalluar. Ka lindur kështu bërthama e një biografie të ardhshme për përkthyesin, studiuesin, antologjistin, hulumtuesin e politikanin Fotaq Andrea. Të tjera vepra të ngjashme, bërthama monografish të ardhshme, janë dhe esetë kushtuar  historianit Ilia Karanxha, analistit Eugjen Merlika, poetit e piktorit të bugjeve Lek Pervizit botues i revistës “Kuq e Zi”, komunistit të zhgënjyer Thanas I. Qeleshi, ish-ballistit Sejfi Protopapa, etj. I. Karanxha ndriçohet si studiues i humanistëve shqiptarë dhe njëheresh pararojës së Rilindjes Shqiptare, si Beçikemi alias Barleti, Tomeu, Vitali, apo Dora D’Istria.

Portrete me penelata të gjera, portrete shumë ekspresive janë edhe ato kushtuar Lek Previzit dhe Eugjen Merlikës që shpalosin një botë intelektuale e cila njihet pak prej lexuesit shqiptar. E zhvilluar kryesisht në mërgim ajo njihet pjesërisht dhe shkakton befasi tek lexuesi, shkakton kërshëri dhe zgjon interesin për të zbuluar më shumë për krijimtarinë e këtyre autorëve të mbetur në hije. Shumë impresionues është edhe portreti filologjik i përkthyesit të “Biblës” Vladimir Dervishi. Një vazhdues i denjë i traditës së Shën Jeronimit të Ilirisë, Gjon Buzukut, Vangjel Meksit dhe Grigor Gjirokastritit, si dhe i traditës jashtzakonisht pikante të Kostandin Kristoforidhit.

Përmes portreteve humane autori analizon fenomene shqiptare të botës së djeshme komuniste dhe botës së sotme tranzicionale dhe kaotike, ku me guxim intelektual ofron zgjidhje ose ide për zgjidhje për të rivendosur hierarkinë e vlerave të munguara qofshin intelektuale, politike apo letrare.

Një vlerë që i jep ngrohtësi librit janë edhe kujtimet për njerëz të njohur të botës shkencore shqiptare. Veçojmë kujtimet për Profesorin e nderuar Eqrem Çabej apo intelektualë të jerm nga Kosova, si Rexhep Qosja, Agim Vinca, Engjëll Sedaj e të tjerë.

Lashë pa përmendur edhe shumë analiza të tjera, kontribute intelektuale, letra të hapura, mendime analitike siç mund të jenë ato politologjike që kanë të bëjnë me botën gjermane dhe nevojën për zhvillim të vendit tonë në po atë shembull e të tjera, apo refleksionet që autori bën, nisur nga disa fakte jetësore, për ata që në kohën e diktaturës ndëshkuan të tjerët dhe nuk e ndjenë e as e ndjejnë si nevojë të ripërtëritjes së shpirtit të tyre, po as si detyrë humane që të kërkojnë falje e të bëjnë një ndjesë publike mbi të shkuarën e tyre të errët. Lashë edhe ndonjë autor pa përmendur sepse trajtimet në këtë libër voluminoz, ku ngërthehet lëndë e tre librave bashkë, janë të shumta. Por do të doja të falënderoja autorin më së shumti për punën e kujdesshme filologjike dhe analizat e mirëfillta që i përkasin botës së letërsisë. Më kujton ndonjëherë ky libër një punë analitike të Mitrush Kutelit të quajtur “Viti letrar 1943”. I keqkuptuar së shumti nuk ju dha asnjëherë vlerësimi si një përpjekje për ta institucionalizuar punën e kritikës letrare, për ta bërë atë një instrument shkencor. Ky libër më zgjon idenë që autori kërkon të ndjekë këtë vazhdë. Si profesionist, si intelektual me një ide të madhe në mes që është padyshim në kërkim të një humanizmi të ri për rigjenerimin e mendësisë së popullit tonë.”

Më tej iu dha fjala pedagogut tjetër të letërsisë të Universitetit “Fan Noli”, poetit e prozatorit Dr. Eris Rusi, i cili u ndal kryesisht në vlerësimin që studiuesi Gjika i ka bërë veprës “Ferri i çarrë” të Visar Zhitit. Për të mos e bërë të mërzitshme e të lodhëshme këtë kronikë, fjalën e Dr. Rusit po e dërgojmë tek gazeta “Illyria”.

U kalua pastaj në promovimin e veprës “Shën Pali punoi dhe në brigjet e Adriatikut”, vepër e cila është vlerësuar dhe prej studiuesish amerikanë si Dr. Norman Wendth, prof. R. Dean Davis, akademikut Jorgo Bulo, etj. Peshkopi Joan Pelushi, Metropolit  i Korçës, në pamundësi që të vinte vetë kishte dërguar At Spiro Katundin, i cili dha përshtypjet shumë të mira të Mertopolitit për biografinë kushtuar Shën Palit.

“Kjo biografi pasuron në mënyrë të ndjeshme jetën dhe veprën e Apostullit Pavël, i cili solli fjalën e Jezu Krishtit, besimin e ri, qytetërimin e ri të krishter në trojet tona, tha At Katundi dhe vijoi, mbas këtij studimi, biografët që do të merren me jetën e këtij shenjtori do t’i referohen këtij studimi si një burim i dorës së parë për veprimtasrinë e tij në trojet ilire.”

Në këtë promovim, kishte ardhur nga Berati mësuesi në pension Çlirim Mukli, një ish-bashkëstudenti i profesor Gjikës në Fakultetin Histori Filologji gjatë viteve 1962-1966. Ai tha se mbasi e kishte lexuar me shumë vëmendje biografinë kushtuar Shën Palit, ishte nxitur të gjente ndonjë gjurmë të kalimit të këtij shenjtori nëpër Berat, mbasi përmendja në këtë vepër e kalimit të tij, nga Durrësi në Backë të Skraparit, në Përmet e pastaj në Butrint, e le të hapur mundësinë e kalimit edhe nëpër Berat, një qytet i lulëzuar në atë kohë, i njohur me merin Antipatrea. Z. Mukli theksoi: “Mitropoliti i Beratit, Anthim Aleksudhi, më 1868, botoi në Korfus “Syntomos istoriki perigrafi tis ieras Mitropolias Belegradhon” (Përshkrim i shkurtër historik i Belegradonit [kupto Beratit]. Ndër të rjera, në faqen 115, ai shkruan: “Në vitin 64 pas Krishtit, Kryemësuesi, i shenjti Pavël dhe shoqëruesit e tij… predikuan çështjen e kishës dhe të Ungjillit të Shenjtë, duke kaluar nga krahinat e Greqisë nëpër të gjithë Ilirinë, pra edhe në Antipatrea”.

Po ashtu në librin “Leksiku i kulturës popullore shqiptare”, botuar nga “Skanderbeg books” 2005, Robert Elsie shkruan për Shën Palin: “. . . E kremtja, bashkë me atë të Shën Pjetrit, i bie më 29 qershor me kalendarin perëndimor dhe më 12 korrik me kalendarin julian ose lindor. Dita e Shën Palit kremtohej në Mirditë, pa dyshim falë

kishës që mban emrin e tij në Blinisht, ku fiset mirditore mblidheshin në kuvend.

Kisha të tjera kushtuar Shën Palit ka pasur në Shupal – domethënë Shën Pal i Tiranës; në

Pult – Shkodër, e vitit 1348; abaci të Shkodrës – Pukë; Peshqesh – Mirditë; Qelzë –

Pukë; dhe Kabash – Pukë.”

Kështu, e mbylli fjalën e tij z. Mukli, mendoj se në të ardhmen kur autori të ketë bërë kërkime të mëtejshme, mund të bëjë një botim të ri të kësaj vepre, ku të saktësojë dhe të përvijojë edhe në hartën e tij vajtjen e Shën Palit në Berat, si dhe në disa fshatra të tjera në Shqipërinë veriore, krahas vendeve që ai ka përmendur.”

Mbas z. Mukli folën edhe disa qytetarë si profesor Ilia Tili, etj. Ky mbasi e përgëzoi autorin e këtyre dy veprave, vuri në dukje disa tipare të ish-gjimnazistit Thanas Gjika, kur e kishte pasur nxënës dhe kishte vënë re se ai shquhej për këmbënguljen për të arritur tek e vërteta, për ndershmërinë dhe dashurinë ndaj shokëve e qytetarëve të ndryshëm.

Në fund u ngrit profesor Gjika, i cili falenderoi rektorin e Universitetit “Fan Noli”, prof. Ali Jasharin për krijimin e kësaj ceremonie të frutshme, e cila për nga niveli shkencor ishte e njëjtë me promovimet që ai kishte bërë në Tiranë për librat e tjerë ”Kur dhe ku u shkrua Dhiata e Re” (2007) dhe “Mihal Grameno jeta dhe vepra” (2012),  në prani të kolegëve të Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë dhe Institutit të Historisë. Ai tha se Universiteti “Fan Noli” me pedagogë të përgatitur kaq mirë, si zotërinjtë Naço dhe Rusi,  ka një të ardhme pedagogjike e shkencore që do ta kenë zili shumë universitete të vendit. Leximi i librit tim voluminoz dhe përgatitja e recensioneve kaq profesionalë prej këtyre dy kolegëve brenda një kohe prej vetëm 10-11 ditësh, tregon se ky kuadër pedagogjik është shumë më i përgatitur nga ana shkencore se sa isdhim ne në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë në vitet 1970-1996, kur punoja unë atje.

Përgëzime dhe ju faleminderit të gjithëve për pjesëmarrjen dhe dëgjimin e vëmendshëm.

Share

Share

*Bujanoc: Amerika dhe Lugina e Preshevës të lidhura përmes kulturës shqiptare/

* Në sallën e madhe të shtëpisë së kulturës së Bujanoc është promovuar monografia për Shoqatën e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë me autor Adnan Mehmeti nga fshati Letovicë i komunës së Bujanocit./

Bujanoc, 5 Gusht 2016- Dashamirë të librit, familjarë, miq të autorit, përfaqësues te jetës kulturore, arsimore dhe politike morën pjesë në këtë manifestim.

Bilall Maliqi, kryetar i Shoqatës së Shkrimtarëve “Feniks” në Preshevë në kuadër të së cilës është bërë ky organizim theksoi se aktivitetet e  këtilla pasurojnë më shumë jetën kulturore dhe se është  një sukses i madh i autorit në këtë drejtim.

Sevdail  Hyseni, publicit e poet foli për librin e autorit dhe vlerësoi lartë veprimtarinë e Adnan Mehmetit në fushën e letrave shqipe.

“Autori i kësaj monografie ka shkruajtur  poezi për Skënderbeun, për heroin Komandant Lleshin, Letovicën e veprimtarë tjerë të kësaj ane. Kritika letrare  e ka vlerësuar lartë krijimtarin e Adnan Mehmetit”, theksoi mes tjerash Hyseni.

Ai shtoi se  duhet të krenohemi se nga ky vend njerëzit që kanë shkruar të punojnë në perëndim kanë mbrojtur gjuhën, kulturën, traditën dhe identitetin kombëtarë.

Kryetari i komunës së Bujanocit, Shaip Kamberi përshëndeti këtë promovim duke i uruar autorit suksese të mëtutjeshme.

“Edhe pse gjenden larg nga vatrat e tyre nuk e harrojnë vendin e tyre. I urojë sukses jo vetëm në krijimtarinë e   tij por që krahas kësaj ta ngrit edhe Luginën e Preshevës e dhe Bujanocin ”, tha Kamberi para të pranishmëve në të këtë manifestim.

Jonuz Musliu, kryetar i Këshillit Kombëtar Shqiptarë theksoi se ky promovimi i librit flet se shqiptarët e Bujanocit, Preshevës dhe Medvegjës kemi një ambasadorë në Amerikë i cili kontribuon në kulturën shqiptare.

Përfaqësues të zyrës për të rinj të Bujanoc kontribuuan në zhvillimin e këtij aktiviteti duke lexuar për vlerësimet e shkrimtarëve të mëdhenj për veprën e autorit, Adnan Mehmetit dhe krijimtarinë  tij letrare e publicitiske.

Autori i librit Monografi për  Shoqatën e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë, Adnan Mehmeti falënderoi të gjithë për pjesëmarrje dhe se është shprehur që sa herë që vjen këtu është i mbushur plotë me emocione.

“Shoqata jonë ka një aktivitet të madh, ne promovojmë letrat shqipe në kontinentin e Amerikës dhe kemi një përgjegjësi të madhe dhe ne mundohemi që të vazhdojmë traditën e letrave shqipe”, tha mes tjerash Mehmeti.

“Shoqata jonë është një bërthamë që sjellë bashkim të gjithë krijuesve nga të gjitha viset dhe në Amerikë ka një pjesë të madh të shqiptarëve të Luginës dhe bëjnë punën më të mirë të që mundë të bëjnë  për këtë vend”, deklaroi Adnan Mehmeti.

Për veprimtarinë e Adnan Mehmetit folën edhe shumë njerëz tjerë te jetës publike nga vendi dhe diaspora, Llukman Halili, Xhemaledin Salihu, Agim Hasani e të tjerë të cilët uruan që autori mos të ndalet ne fushëveprimin e tij dhe të jap kontribute edhe më të mëdha për kombin shqiptarë dhe vendin e tij në përgjithësi./Kortezi: Titulli.com/

Share

Share

NGA KRISTAQ TURTULLI*/

I/

Kur infermierja gjoksmadhe, vetulltrashë, me nishan të zi po dilte prej dhome, dëgjoi që i tha:

-Sofi, dielli shkëlqen përjashta.

-Përjashta..! u përmend Sofia dhe u përpoq të shtynte disa shirita të trasha, të dallgëzuara errësire që i qëndronin të ndera mbi qerpikët e qullur.

-Po, është harlisur jeshillëku.

– Jeshillëku!- mërmëriti Sofia dhe pësoi në trup drithërimë. Iu bë sikur shiritat e errëta nisën të holloheshin, u bënë  të përhime dhe ajo lëvizi kryet për t’i larguar.

-Thuaj shyqyr, na kalbi shiu.

Përjashta?! Jeshillëku! Përsëriti Sofia me vete pa hapur sytë. Iu bë sikur tisi i përhimët u largua e mbi qerpikë iu ndeh një perde e gjelbër, me ngjyra fosforeshente. Shelgje të vjetra, lotues pranë një lumi të turbullt dhe ca re të mëdha si gjirafa, qafëgjata, me kokat e vogla, në të verdhë të fortë, iknin me vrap drejt një shtegu të ngushtë, si humbëtirë, lumi u shndërrua në ujëvarë pastaj zhduk në honin e thellë…

Ajo shtrëngoi sytë fort të ndalonte ikjen e harbuar të gjirafave, lënë jeshillëkun të prehej dhe lumi të mos zhdukej në gropën e vet. I donte muajt prill, maj dhe qershor, me shpërthimin e mrekullueshëm  të luleve dhe jeshillëkun e harbuar mahnitshëm. Oh! Si i doli prej mendjes! Ndoshta ngaqë u mbërthye prej kthetrave të sëmundjes. Hapi sytë ngadalë, iu duk sikur përpara syve iu ndeh një perde transparente që lëkundej prej erës dhe një ishull magjik lundrues mes shelgjeve të thyera. Paska erë dhe, nuk dua që ishulli magjik të ketë shelgje të thyera, të sakatuara, të shkaktuara prej rëndesës së shiut të akullt, mërmëriti dhe bëri të kthehej në brinjë. Menjëherë e preu një dhembje e padurueshme në shpatullën e majtë. Kafshoi buzën për të mos bërtitur dhe i mbajti sytë një copë herë mbyllur sa të merrte veten.

Ishte vetëm në dhomë dhe mund të shprehej hapur. Mund të ankohej, të rënkonte prej dhembjeve të trupit dhe vuajtjeve që ndjente, pse jo, edhe të bërtiste. Ta marrë dreqi. Ngandonjëherë, kur nuk mundesh ti përballosh më dhembjet, e ndjen të nevojshme edhe të bërtasësh. Jo për tu ankuar, ta dëgjojnë të tjerët, të qajnë hallin. Por vetëm për tu çliruar. Si për të bërë një përpjekje të mundimshme, për të shkulur dhe flakur tutje, kthetrën e keqe që të ka mbërthyer trupin. Por ajo, Sofia dhe vetëm ajo do ti duhej ti përballonte të gjitha. Ose ta lëshonte veten, të ligështohej, të qullej, të bërtiste. Infermierja do rrudhte vetullat, do mblidhte buzët pas shpine dhe ti ngulte fët e fët në këllk, një morfinë për ta qetësuar…

II

I shoqi dhe djemtë kanë ditë dhe net që i qëndrojnë pranë dhe përkujdesen për të. Djemtë, të mirët, të bukurit e nënës; Jani dhe Vangjushi i rinë tek koka e shtratit dhe bëjnë kujdes të mos i bjerë tuboja e oksigjenit. I fshijnë djersët, syzet e përmbytura prej avullit. Sytë e tyre janë gjithë merak dhe dashuri, aq sa ajo nuk guxon ti vështrojë drejt e në sy, sepse e di, menjëherë do të përlotet. Por nëna gjithashtu e di mirë, nuk duhet të përlotet. Nuk mund tu a shtojë edhe më tepër merakun të dashurve të zemrës. Ata janë të rritur tashmë, burra, por për nënën mbeten gjithnjë fëmijë të mrekullueshëm…

Ktheu ngadalë vështrimin nga i shoqi, Akile. Iu duk i dobësuar dhe sytë i kishte të buhavitura. Lëvizi pakës buzët e përthara prej sëmundjes, donte ta porosiste, të kishte kujdes veten. Mbase dhe diçka tjetër që nuk ia kishte thënë më parë. Të shtrenjtit e saj, burri dhe djemtë iu dukën shumë të lodhur. Mos ishte një budallaqe e pafajshme që lodhte të mirët e saj! Shtriqi pakës trupin dhe u foli ultas:

-Sot ndjehem më mirë. Do bëni mirë të shkoni në shtëpi të çlodheni një copë herë.

Ata e vështruan njëri tjetrin me dyshim.

-Je e bindur mama, kur na thua të shkojmë? – e pyetën djemtë.

-Po, shkoni,- këmbënguli Sofia dhe shtoi me zë të dridhur:- Paçi uratën bij.

-Djemtë le të shkojnë. Mirë do jetë të qëndrojmë një copë herë së bashku,- iu lut Akile.

Të bijtë vështruan në sy dhe të pavendosur bënë për nga dera. Sytë e tyre ishin të trishtuar, të merakosur dhe të lodhur prej pagjumësisë.

Akile priti sa u mbyll dera. Sofia ndjeu përbrenda një shkundje të fortë dhe iu duk sikur e zuri sakaq malli për të bijtë. Morri frymë thellë me zor, por e nxori ngadalë të mos i binte në sy të shoqit. Me bisht të syrit vështroi nga Akile, i cili lëvizi diçka pjerrtas, duke iu anuar pak shpatulla në anën e majtë. Asaj iu duk sikur i shoqi u lëkund, iu morën mendtë.

-Çfarë ke?- e pyeti Sofia e shqetësuar.

Akile nuk i ktheu përgjigje. U përpoq të buzëqeshte, iu afrua pranë, i mori me kujdes dorën e zbehtë. Ia ledhatoi gishtat e hollë, delikatë, gati transparentë. Në to dalloheshin shkoqur damarët blu dhe disa njolla të vogla në ngjyrë kafe. Ato gishta të gruas së tij, kishin krijuar gjitha ato vepra të mrekullueshme. Një jetë e derdhur në art, në telajo. Qindra piktura, pejsazhe, portrete. Ia ngriti dorën me kujdes, e afroi pranë buzëve, e puthi. Sofia fërgëlloi prej kënaqësisë.

-Jam mirë e dashur, jam shumë mirë. Ndjehem mrekullisht mirë kur të kam ty,- i tha Akile. Ai përkuli pak kryet dhe mbështeti faqen parruar në dorën e ftohtë e delikate të gruas. Iu duk sikur dora e saj u drodh. Akile shau veten, që nuk u tregua pak më i kujdesshëm. E pyeti gjithë merak:- E dashur, mos të shpova me këto qime? Më fal. Të premtoj që kur të vij, do jem i rrojtur, i qethur, i pastër si pëllumb.

Sofia u përpoq të vinte buzët në gaz.

-E më parë më ke shpuar me qime. Të kujtohet dhe çuditërisht ndjehesha mirë.

Akilit i qeshi gjithë fytyra dhe ngriti supet si i zënë në faj.

-E di,- tha:- Na rrëmbente puna krijuese, harroheshin, nuk e shihnim kohën si vraponte, por ndjeheshim vërtet shumë mirë.

Sofia kundroi fytyrën e tij me dashuri:

-Më jep pasqyrën e dorës, të lutem,- i tha të shoqit:- Është në sirtarin e komodinës.

Akile kaloi shpinën e dorës mbi mjekrën e parruar dhe e vështroi me habi.

-Dua të krihem. Të bëj buzët me të kuq. Të jem e bukur. Më duket sikur jam e thinjur e rrëgjuar deri në kockë,- foli ultas Sofia dhe mbajti me vështirësi psherëtimën. Ta marrë e mira jetën e shkurtër që të mplakën e ikën shpjet si hapje mbyllje sysh dhe nuk kthehet më, ia bëri me vete.

-E ëmbla ime, je e bukur si një lule,- i tha Akile.

-E di..!- foli zëmekur Sofia. Asaj i dukej se i shoqi kishte qenë gjithnjë ai që mbante çelësin për të hapur dyert e gëzimeve të jetës.

– Për mua je e mrekullueshme,- i foli me seriozitet Akile.

-Oh Akile, të lutem,-mërmëriti Sofia dhe ju duk sikur buzëqeshja e tij ishte pak e lagësht. Ajo përsëri kish nevojë për atë njomështi burri, për të njomur buzët e zhuritura prej sëmundjes i tha:- Më ndihmo të ngrihem.

Akile e ngriti të shoqen me kujdes, duke e mbajtur nga shpatullat. Vendosi dy jastëkë te koka e shtratit që ajo të mbështeste shpinën. Me njërën dorë i mbajti pasqyrën, ndërsa me dorën tjetër e ndihmoi të krihej dhe të bënte buzët me të kuq. Por buzëkuqi mezi i shkiste, i pengohej në thatësirën e buzëve të saj.

-Këtë buzëkuq ma dhurove në pesëdhjetepesë vjetor,- i tha Sofia.

Ai luajti kryet në shenjë pohimi. Sofia u lodh, krahu iu var dhe gati sa nuk i tha të shoqit më puth, por i bëri me shenjë ti hiqte jastëkët e tepërta dhe i shtri në shtrat duke marrë frymë me vështirësi.

– Të kam dashur dhe të dua Akile..,- foli ultas Sofia, por u lodh shumë shpejt. Iu duk sikur i tha shumë pak, për sa kishte menduar. I bëhej sikur qepallat i po i rëndoheshin prej një peshe të huaj. Sytë iu mbyllën vetiu.

-Edhe unë të kam dashur dhe të dua fort,-i foli zë dredhur Akili. Sa e rëndësishme dhe e pazëvendësueshme është gruaja në jetën thyer te një burri.

Sofia nuk po i përgjigjej. Ajo qëndronte symbyllur, po bënte të pamundurën të ndalte rëndesën e brengën e madhe, që i ishin grumbulluar në kraharor dhe po ngjiteshin me shpejtësi drejt syve për tu shndërruar në lot. Nuk mundi. Diku në vatërzat e syve ndjeu lagështirën përvëluese:

– Më dëgjon Sofi?-e pyeti i shqetësuar Akile.

-Të dëgjoj. Vallë a mjafton një jetë për tu dashur? – i pëshpëriti Sofia. I hapi sytë me ngadalë dhe vështroi nga i shoqi. Sa i rëndonin qepallat e syve: -Të lutem Akile, të drejtën më thuaj, a është mjaft një jetë?

-Jo shpirti im, jo. Kurrë nuk mjafton një jetë për tu dashur,- mërmëriti, gati në ngashërim Akile.

Atij iu drodh trupi, u zgjat dhe e puthi me majat e buzëve në ballë. Ajo lëvizi kryet ngadalë, kërkoi buzët e tij. Ai e puthi lehtë. Buzët e gruas ishin të thara dhe digjeshin. Ai u tërhoq ngadalë dhe mori me vete nxehtësinë dhe thatësirën e puthjes së lodhur. Ata ndenjën një copë herë pa folur duke vështruar njëri tjetrin  në sy.

-Të lutem, mos qaj- iu përgjërua Akili.

-Lotët janë prej temperaturës së brendshme,- u justifikua Sofia. Akile u zgjat, ia hoqi syzet i fshiu sytë e më pas syzet.

-Të faleminderit Akile, tani shko. Djemtë të presin,- i foli Sofia zë ulët dhe e vështroi me dashuri. Do më pëlqente të qëndronim së bashku edhe pak, gati sa nuk i tha. Në buzë ndjente akoma lagështirën e njohur të buzëve të tij. Sa mirë është kur të pret dikush, mendoi. Akilen e presin djemtë, diku pas derës. Ndërsa atë shpejt a vonë e prisnin të tjerët, të largëtit…

Akile luajti kryet i bindur. I përkëdheli butë edhe një herë dorën e dobësuar, të gruas dhe eci me hapa të ngadalta drejt derës. Qëndroi, u kthye nga shoqja dhe i tha:

-Shërohu sa më shpejt Sofi. E ndej tmerrësisht mungesën tënde. Nuk mund të fle pa ty, më duket sikur jam me një këmbë, me një dorë, me gjysmë ëndërr, pa flladin e mëngjesit dhe pa ngjyrat e mrekullueshme të ylberit. Je gjysma e trurit tim Sofi, pa ty nuk më punoj e të jetoj si duhet…

-Akile!- ia bëri me përgjërim Sofia.

Ai e përshëndeti me dorë dhe u largua me hapa të kujdesshëm. Shpatullat i dridheshin lehtë.

Sofia mblodhi duart në gjoks dhe me shikim të përlotur ndoqi shpinën pak të kërrusur të njeriut më të dashur, burrit, bashkudhëtarit të jetës, që humbi pas derës. Rënkoi thellë. Akile ishte burrë hijerëndë i fortë dhe i talentuar. Një nga skulptorët më të mirë. Ajo nuk mund ta harronte atë moment, shumë vite më parë, kur pa Akilen elegant, të veshur shik, teksa zbriste me shkathtësi shkallët e prej mermeri të bardhë, të fakultetit.  I thanë që ai student është shqiptar si ty, por ajo nuk guxoi ti afrohej…

III

Kishte kaluar një natë të vështirë dhe ishte përpjekur të mos e jepte veten. Akile dhe djemtë nuk bënë asnjë dremkë gjumë. Megjithëse ia fshinin për të mos e merakosur, ajo e kishte marrë vesh. Vuante prej sëmundje të rëndë, nga një formë kanceri në gjak. Doktorët në heshtje ulnin kryet dhe ngrinin supet, pra nuk kishte shpresë për shpëtim. Thuhej se, diku gjetkë, mund të parandalohej sëmundja dhe ndoshta gjendej shpresa për shërim. Andej, gjendeshin mjete dhe mjekime më të përparuara. Por kjo, ‘andej,’ diku gjetkë, pa përcaktim, ishte përtej kufijve, si të qe botë tjetër. Dhe për ikje dhe kurim jashtë shtetit, as që mund të bëhej fjalë.

Burri së bashku me djemtë ikën. Sofia mbajti vesh një copë herë hapat e tyre të rregullta tek ecnin në korridorin e pavijonit. U lehtësua që dërgoi të dashurit të çlodheshin. Ata po bënin shumë për të. Por njëherësh u ndje e dobët dhe tmerrësisht e vetmuar. Ajo e ndjente shumë më tepër mungesën e tyre dhe e dinte që do tu mungonte përherë. U mblodh kruspull dhe dënesi. Ambienti i spitalit iu duk jashtëzakonisht i ftohtë, sikur e kishin futur në një masiv akulli dhe kockat i ishin bërë akull. Mos u zemëro dhe mos u tremb, i dha zemër vetes.

Sofisë i dhembte i gjithë trupi. Herë pas here fryma i pengohej diku në gjoks. Mori frymë thellë, përsëri e shpoi dhimbja e fortë në gjoks dhe iu përgjigj në shpatullën e majtë, aq sa u përlot. Është vërtet e mrekullueshme të mos kesh dhimbje në trup. Tuboja e oksigjenit e ndihmonte mjaft të mbushej me frymë. Shyqyr që ishte dhe oksigjeni!

Nuk i durohej të hapte sytë dhe të bridhte shikimin përtej dritares, paçka se i digjnin. Aty, jashtë, shkëlqente dielli dhe kish shpërthyer jeshillëku. Sofia e adhuronte natyrën plot dritë dhe kolor. Mrekullohej prej madhështisë së magjisë së papërsëritshme të Nënës natyrë dhe thoshte gjithnjë: nuk ka gjë më të përkryer se ajo. Sa herë ulej pranë telajos së bardhë, të pikturonte. Mbyllte një çast sytë, e riprodhonte vetëtimthi në mendje, pamjen që kishte përpara. Mbushej me frymë dhe pëshpëriste me vete:

Sa do mund të mësoj dhe të marr, të hedh në telajo, bukuritë e kësaj mjeshtre të madhe. E cila të dhuron pa u kursyer të gjitha; ngjyrat, format, linjat dhe intonacionet. Mua më duhet ta bëj timen, të pamundurën, tu lë përherë njerëzve, të dashurve, një vepër, një inicial të vogël, një kujtim…

IV

E paduruar vështroi përjashta dritares. U fërgëllua prej kënaqësisë. Ishte fillim qershori dhe molla e madhe përkarshi ishte mbushur e gjitha me gjethe të gjelbra. Oh zot sa bukur! Çfarë kthjelltësie të qiellit! Çfarë mrekullie! Çfarë ngjyrash të mahnitshme! Oh nëne si përthyhen, dridhen, dhe lëkunden rezet fosforeshente të diellit! Si të jetë një fustan, i madh, i bardhë, gati i tejdukshëm nusërie! Toka ishte veshur me petkun gjelbër, shpërthyes, të fund pranverës. Bari i jeshilët, gjethet dhe pemët dridheshin prej kënaqësisë së ripërtëritjes. Diku në të majtë, tek një dege të njomë, dalloi një lule të vonuar, me petale pakës të fishkura. Por gjithsesi, lulja qëndronte akoma me stoiçishëm në degën e hollë të pemës.

Sofia donte me gjithë shpirt që ajo lule e vonuar, me gjethe pakës të fishkura dhe transparente, të qëndronte sa më gjatë aty, në degën e pemës.

Një fluturzë e vogël, krahëshkruar u ul në degën që ishte më pranë dritares. Sofisë iu ndal zemra, se mos ajo flutur në ulje rrëzonte petalet e lules. Por ulja e fluturës ishte e butë. Përsëri iu duk sikur ndjeu drithërimën e lehtë të kërcellit të njomë dhe bulëza vese nisën të pikonin prej saj. Jeta i ngjan luleve, gjetheve dhe fluturave që ndihmojnë dhe shtyjnë në mënyrë të natyrshme njëra tjetrën. Më pas vijnë vemjet, që gërryejnë gjethet, si dhe insektet e tjera. Vijnë pastaj erërat  e forta, ndërrimi i nxituar i stinëve, ciknat… Në fund, e pamëshirshme, zemërgure dhe kur nuk do ta presësh, vjen vdekja, e cila fshin me kosë gjithçka që do të thotë: Asgjë…

Fatalisht njeriu është tmerrësisht i përkohshëm, mendoi Sofia dhe psherëtiu. Përse të jetë kështu, përse? Kjo përkohshmëri sfilitëse, ç’merituese, përse? Ajo është artiste dhe i përjeton më shumë se të tjerët. I trokiti sëmundja e ligë, pikërisht atëherë kur ishte në valën e krijimit, pjekjes dhe shpërthimit artistik. Kur mund ta gëzonte më shumë jetën me Akilen, djemtë, me dasmat e tyre dhe me nipërit dhe mbesat.

Një sumbull loti iu rrokullis prej syrit dhe i qëndroi mbi mollëz. Po qaj, vërtet po qaj! Gati sa nuk foli me zë. Po qaj prej dhimbjeve apo prej trishtimit? Jo, nuk duhet të qaj! E fshiu lotin me të shpejtë. Jo, kurrsesi nuk duhet të qaj! Nuk mund të pranoj përfundimin shpartallues: ASGJË. Sepse kam lënë diçka. Jo, kam lënë më shumë se diçka që e injoron asgjënë. Por përsëri është një asgjë?! Sofi, kujdes, i hoqi vërejtje vetvetes. Kuptohet, ne nuk jemi të përhershëm. Ndërkohë, përgjatë jetës, bëjmë diçka, krijojmë jetë dhe vepra dhe i lemë pas. Njëlloj si natyra dhe tek njeriu, krijimi dhe vetëm krijimi, është e përhershëm dhe e patjetërsueshëm. Këto fjalë ia thoshte gjithnjë Vangjeli, babai i saj i mrekullueshëm.

Sofia përshkundi kryet dhe lëshoi një copë herë trupin të prehej. Jo, nuk duhet të mendonte për gjëra të mërzitshme e të trishtuara. Por ç’të bënte, shumë gjëra veprojnë në kundërshtim me atë që do dhe dëshiron. Para që gjithash ishte grua, nënë dhe artiste…

Përpara saj, natyra kishte shpalosur të gjitha ngjyrat, si një qilim të madh. Sofia nuk kish kohë ta mundonte veten për gjëra munduese, pesimiste, sido që ndjente dhembje në trup dhe nuk kish shpresë se mund të jetonte gjatë…

Së pari duhet të kesh shkallë të lartë ndjeshmërie, pastaj mund të jesh artist. Po nuk e ndjeve, e përjetove nuk mund ta realizosh atë që do.

Si tani, një vit më parë, bëri peizazhin e fundit. Shkuan familisht për të bërë plazh diku nga jugu, nga bregdeti. Dita ishte e nxehtë. Qielli ishte i kthjellët, si në pasqyrë. Disa dallgë të lehta vinin ngadalë, duke nanurisur dhe lëpinin shkëmbinjtë e zbardhur si eshtrat e një dinozauri. Ajo nuk u zhvesh të bënte plazh. I hanin duart për punë, bukuria që kish përpara e joshte. U ul në verandë dhe nisi të vështronte horizontin e pafund.

-Mama, eja bëj plazh së bashku me ne,- e ftuan djemtë.

-Sofi, ke nevojë për pushim dhe ujë të kripur deti,- i tha Akile.

Sofia vendosi dorën si strehë mbi ballë dhe u buzëqeshi ngrohtë. I shoqi nga dita në ditë po bëhej më dhembshur dhe i kujdesshëm me të. Ajo ndjente se diçka jo fort e këndshme po ndodhte në trupin e saj, por nuk donte ta bënte veten. I ngjante vetja si një mollë e lartë, që donte të dhuronte gjithnjë lule dhe fruta. Por përrenj idhnakë, të rrëmbyeshëm, nëntokësorë, kishin filluar ti gërryenin rrënjët. Ajo dita ditës ndjente lëkundjen e shkundjen dhe mos mbështetjen ndaj tokës. Kur çdo ditë që shkonte dhe nuk bënte gjë e mundonte, ndjehej bosh.

Prandaj nuk kish kohë të shëllërej pa ndonjë qëllim dhe vlerë nën rezet e ngrohta të diellit. Para së gjithash nuk mund të linte atë mbresë të papërsëritshme që e ngacmonte në shpirt: Natyra kishte një transparencë të mrekullueshme. Valët e vogla, shkumëbardha, vinin gjithë naze, me shushurimë të lehtë, fërkoheshin pas bregut dhe shkonin. Diku më tej, shkëmbinjtë e mëdhenj, të bardhë, të lëmuar prej dallgëve. Kaltërsia e papërsëritshme mbizotëruese, qiell dhe ujë.

Me një nervozizëm të pa kuptuar iu përvesh punës, filloi të përziente ngjyrat dhe ti hidhte në beze. E kaltra ishte theksuar, por që kishte një lëvizje të pandierë, befasuese. U shkri me natyrën, hidhte ngjyrat me vrull. Lart në qiell dalloi një zog të madh, që fluturonte qetë dhe rëndë. Iu duk si shqiponjë. Sa mirë sikur të jetë shqiponjë. E vështroi ngulët atë shpend të bukur, iu lëbyrën sytë.

Dielli si një saç i nxehtë kishte mbetur pezull në qiell dhe nuk lëvizte. Sofisë iu përcëlluan shpatullat dhe qafa nga rrezet e forta të diellit. Ajo ishte në kanotiere. Por kur vuri nënshkrimin dhe përfundoi peizazhin ndjeu kënaqësinë e krijimit, njëkohësisht dhe përcëllimin e lëkurës.

-Po hë moj Sofi, bëj pak kujdes dhe për veten,- u ankua butë Akili. E kuptonte fort mirë të shoqen dhe magjinë e krijimit, artist ishte dhe ai. Pas një copë herë shtoi:-Sofi, ia vlente qëndrimi në diell, bëre vërtet një punë të bukur.

Sofia e falënderoi me një puthje të shpejtë.

Akile i tha Sofisë të shtrihej nën çadër dhe me seriozitet nisi të përkujdesej. Ia mbuloi të djegurat me kos të freskët. I dha një aspirinë të plotë, për ti qetësuar dhembjet.

V

Në dhomë hyri infermierja, duke mërmëritur me mërzi. Ajo la në tavolinë një broke në ujë. Sofia e vështroi në mënyrë pyetëse, përse më le këtë broke me ujë.

-Më duket se ju ma kërkuat, harruat!- ia bëri me zë të grindur infermierja gjoksmadhe.

-Ah po, vërtet,- ia bëri kot Sofia.

Infermierja e vështroi me dyshim dhe doli duke mërmëritur:

– Njëra kërkon ujë dhe harron, ndërsa tjetri, aty matanë, ka gjithë ditën që ankohet, kërkon oksigjen…

Sofisë i dukej sikur buza i thahej, i bëhej trokë, prandaj i kërkoi ujë. Ndoshta për shkak të oksigjenit. Edhe harroi. Ngaqë e magjepsi natyra. Mendoi ti kërkonte të falur. Infermierja iku. Ajo kishte emër të ngatërruar diçka midis Esmeraldinës dhe Enkelajdinës. Për të mos e fyer e thërriste shkurt, Dina. Por fytyra e saj është mjaft interesante, sidomos profili, mollëzat e kërcyera si kubanet, me nishanin e zi nën buzë. Fytyra e saj ishte shumë ekspresive dhe me të vërtet dilte një portet shumë shprehës. Të qe ditë tjetër dhe të ishte diçka më mirë, do ti lutej Dinës ti bënte portretin. Vështroi duart, me damarët blu nën lëkurë. Ato tashmë nuk kishin më gjallërinë e mëparshme, kishin filluar ti rrudhoseshin e ti mpiheshin. Ajo nuk e kërkonte kurrë plogështimin e gishtave. Donte që ato të ishin gjithnjë të shkathëta, energjike.

Iu kujtua kur ishte studente dhe në klasë kishin sjellë për model një plak të çuditshëm, me kominoshe, këmishë të grisur në jakë, të zbardhëllyer. Këpucë të shtrembra dhe të ngrëna në majë. Ai plak ishte leshra gjatë, mjekërgjatë, të gjitha borë të bardha, të kërleshura, të pakrehura. Me hundë të kërcyer, me buzë të trasha dhe sy vezullonjës, protestues, i paqetë, si poetët e lashtë grekë. Në klasë hyri duke u kollitur Vikatos, pedagog kryesor i lëndës së pikturës dhe portretit. Ai mbahej si portretisti më i madh i Greqisë. Vikatos ishte një plak i imët, tullë në çaçkë të kokës, vetëm me pak flokë të bardha anash. Ai ishte rreth të tetëdhjetave. Sa hyri në klasë, fshiu ballin me shami dhe instinktivisht sytë i shkuan dhe iu mbërthyen mbi modelin e plakut. I cili qëndronte ulur në stolin e drunjtë, në pritje, shpatullvarur dhe i menduar.

Piktori i madh qëndroi një hop i befasuar pa ja shqitur sytë modelit. Pastaj, pa e bërë të gjatë u bëri zë studentëve ta ndihmonin si sillnin kavaletën. U tha të shtrydhnin bojërat dhe ju përvesh punës, pa përdorur penelat, por vetën duart dhe gishtat. Përziente, punonte ngjyrat si të ishin brumë, i hidhte në telajo. Filloi të krijonte format, linjat portretit të plakut dhe hijet. Studentëve nuk ju dukej se kishin përpara një plak tetëdhjetëvjeçar, por një djalosh të fuqishëm që punonte, me shkathtësi dhe shpejtësi të mahnitshme, pa ndërprerë mbi telajo. Befas profesori plak u plandos i dërmuar në stol dhe me shpinën e dorës fshiu djersët që i binin çurkë. Studentët e kishin rrethuar përqark dhe ndiqnin gjithë sy e veshë krijimin e profesorit të famshëm. Një moment atyre ju duk sikur përpara kishin vetëm një përzierje ngjyrash të forta, të ndezura të hedhura rrëmujshëm. Profesori u kthye nga studentët dhe ju buzëqeshi me përtesë.

-Kthehuni me shpinë nga punimi dhe ecni disa hapa,- u tha, heshti një hop dhe shtoi,-do tu them unë kur të ndaloni dhe të ktheheni.

Studentët e bindur dhe të hutuar bënë siç ju tha profesori. Ndërkohë piktori plak punoi me shpejtësi mbi portretin, i dha finesën e fundit.

-Ndaloni dhe kthehuni,- dëgjuan studentët zërin e lodhur të profesorit.

Studentët u kthyen dhe klithën të befasuar. Përpara tyre gjendej një portet i mrekullueshëm plaku, sikur ju fliste, gati të kërcente me padurim, të dilte prej telajos dhe të qepej pas tyre. Portreti kishte dritë hije të forta dhe një ekspresivitet të mahnitshëm…

Sofisë i kujtohej një ditë e ftohtë dhjetori, kur u sëmur prej gripit, me temperaturë dhe nuk shkoi në shkollë. Në klasë hyri profesori plak Vikatos dhe vështroi rreth vetes. Priti. Pranë tij nuk u afrua njeri si zakonisht, për ti marrë pallton, bastunin dhe kapelën e zezë republikë. Profesori hodhi vështrimin në auditor dhe pyeti menjëherë:

-Ku është shqiptarka?

Ai ishte mësuar, që vetëm vajza e brishtë me syze, Sofi, kishte të drejtë ti afrohej profesorit plak dhe ti a bënte këtë shërbim. Nga auditori i klasës dëgjoi një zë të ulët dhe të thatë:

-Sofia është e sëmurë, profesor.

Profesor Vikatos u kthye ngadalë. Hodhi me padurim bastunin me kokë të argjend nga një dorë në dorën tjetër. Përfshiu me shikim të shpejtë të gjithë auditorin. Studentët qëndronin të ulur përpara kavaletave, në pritje, me fletët e bardha të vizatimit të fiksuar në to. Profesori plak, u kollit. Ndjeu që po nervozohej dhe tha:

-Shqiptarka, qenka e sëmurë dhe ju qëndroni akoma këtu!

Studentët vështruan njëri tjetrin të hutuar, pastaj lëvizën të shqetësuar nëpër stola pa ditur se çfarë të bënin.

-Sofia është e huaj dhe nuk ka njeri kush ta shikojë, – u tha profesor plak Vikatos dhe e ton të prerë shtoi:- Mendoj të anulohet mësimi për sot dhe të shkojmë bashkërisht në konvikt për ta parë.

Profesori plak Vikatos, kur pa talentin e spikatur të studentes, u përkujdes ti mësonte Sofisë të fshehtat, linjat e kapshme e të fshehta të portretizimit. Kur pedagogu ishte në ditë të mirë e thërriste pranë dhe i thoshte:

-Pa eja këtu ti, shqiptarkë e bukur, na i trego punimet më të fundit.

Ai merrte punimet në duar, ulej në tavolinë. Rëndë -rëndë vinte syzet dhe i kundronte me kënaqësi portretet e freskëta të vajzës së re, duke ia bërë:

-Çëëk…çëëk, çëëk, mirë, mirë. Vetëm vëzhgo, vizato, gjej sekretin, ekspresiven dhe portreti do të flasë vetë.

Sofia u rit me artin, pikturën. E dashuronte me gjithë forcën e shpirtit. Fletoren, lapsnin dhe karbonin i mbante me vete, ngado që shkonte. Ajo realizoi me qindra portrete të punuara me karbon, laps e vaj, me atë përhumbjen e pikëllimin e largët të njerëzve të thjeshtë, që i rrethonin ato në jetën  e përditshme. Natyrat e qeta, herë me një farë melankolie vesore, të tufave të luleve e herë me atë kuisjen e tyre të pasur e të vrullshme. Peizazhet e shumta me ajër të tejdukshëm të ndehur mes pemëve.

VI

Sofia e harroi shpejt ujin dhe infermieren Dina me mollëzat e kërcyera si kubanet. Natyra, e madhërishme, shtrihej përpara saj, e ajo ishte përfshirë në magjinë e ngjyrave. Sa mrekullueshëm! U drithërua. Një moment iu bë të ngrihej me vrull, si dikur. Të flakte teshat e spitalit, të vishte përparësen e punës, të vendoste kanavacën, këtu në dritare, të shtypte tubetet, të punonte ngjyrat. Të ngulej një copë herë si zakonisht, të thithte të gjithën pamjen, pastaj të fillonte të punonte, të pikturonte pa pushim, pa pushim, pa pushim. Oh, të mos kish kurrë pushim dhe fund! Të përfshihej prej misterit të krijimit. Të krijimit të një mundimi të paemër. Të hidhte magjinë e dhuruar në magji të krijuar…

Iu kujtua si në film jeta e saj. Qyteti i vendlindjes në gji të maleve. Rrugicat e njohura, të drejta, me kalldrëm. Shtëpia e vogël, e thjeshtë, me mindere, ngritur në njërën prej rrugicave me kalldrëm. Shtëpia e babait të saj gjithnjë ishte e mbushur me cicërimat e vajzave të vogla, të lindura si kotele njëra pas tjetrës. I kujtohej fort mirë babai i saj, Vangjeli, me dollomanë e gjatë të zbardhëllyer dhe të përlyer gjithnjë nga bojërat. Ajo ashtu e mbante mend të atin, në këmbë, stoik, flokë shpupuritur. Si një sfinks i paarritshëm, me penela nëpër duar, hipte dhe zbriste nëpër skela, vizatonte, krijonte, jepte dhe merrte me shenjtorë e perëndi.

Baba i saj Vangjeli Zengo i përkiste brezit të katërt i traditës së madhe, familjare piktorë-ikonografë, si rrallë të tjerë në atë kohë. Breza me radhë piktorës, prej familjes së tij, brodhën në këmbë dhe në kalë, në çdo stinë të vitit, anë e kënd Ballkanit dhe Evropës. Ata vizatuan e krijuan qindra dhe mijëra ikona dhe mure kishash si rrallë të tjerë në Ballkan e gjetkë. Tradita familjare e piktorëve- ikonografë fillon me mjeshtrin dhe nismëtarin, Nikolla Zengo ( i Vjetri), që jetoi midis gjysmës së dytë të shekullit të 18 dhe gjysmës së parë të shekullit nëntëmbëdhjetë. Vazhdon me Andrea Zengo i biri i Nikollës, i cili shkoi pas të atit qysh kur ishte ende fëmijë.  Më pas vjen Papajani Zengo ( Jani Ndoni Zengo) etj.

Por babai i saj Vangjeli ishte ndoshta më i mirë i më të mirëve, jo vetëm i fisit të tij por i shumë piktorëve të tjerëve. Gjurmët e punës së tij gjenden në dhjetëra kisha e manastire anë e kënd Ballkanit. Vangjeli me durim dhe përkushtim, qysh vajzat ishin të vogla, i mëkoi me dashurinë për artin dhe pikturën.

Fëmijëria e Sofisë ishte vërtet e varfër, mbasi gjithë ekonomia e familjes varej prej penelit të kryetarit të saj. Shumë herë, për muaj të tërë familja hante të njëjtin ushqim; bukë e thatë, që zbutej me verë dhe me pak sheqer për të tre vaktet. Por përsëri harmonia dhe morali ishte i lartë, shtëpia ziente nga zërat fëminore dhe nga këngët që përhapeshin në oborret dhe rrugicat rrethepërqark. Në atë shtëpi nuk dëgjoheshin grindje dhe sherre. Arti asnjëherë nuk të lë kohë të mpakesh.

Një mbrëmje vjeshte një fqinj i tyre, takoi të atin në rrugë. U përshëndoshën, drodhën nga një duhan, pastaj komshiu i tha:

-Ore Vangjel. Ti je babai shtatë çupave dhe nuk ke djalë, apo jo?

-Po babai i shtatë çupave jam,- i tha.

-Si është e mundur o Vangjel, çdo natë kur kthehem nga puna, unë dëgjoj këngë dhe hare në shtëpinë tënde?

Babai vuri buzët në gaz:

-Dëgjo këtu o mik,- i tha,- unë nuk kam shtatë çupa, por shtatë çifligje.

Komshiu e vështroi me habi, gati me nënqeshje. Nga do ti gjente çifligjet ky zanatçi, zograf, që bridhte si muhaxhir kishë më kishë! Hëm, ka një taborr me çupa dhe nuk di nga ti a mbajë. Hëm, nuk e thonë kot; që kur lind vajzë qajnë edhe strehët e shtëpisë. Jo një, por shtatë! Hej bela! Zografi i shkretë, që na ngjan më shumë me bojaxhi, nuk e mbulon dot diellin me shoshë!

Por i ati i saj, Vangjeli ishte intelektual, që shikonte shumë larg. Ai e njihte mirë madhështinë e pavdekësinë e artit. I mësoi vajzat e tij të mbanin penelin pranë që në vogëli. Me ikonat që i ati dhe paraardhësit e tij pikturonin.

Sofisë i kujtohej mirë fëmijëria. Kur luante në cep të dhomës dhe drita e qiriut luhatej. Nëna ndizte një qiri tjetër dhe ia vendonte babit në tavolinë. I dukej i magjishëm ai kënd ku punonte i ati. Braktiste lodrat dhe ngujohej me ndrojtje përpara ikonave të përfunduara, që shkëlqenin. E vështronte e mahnitur lëvizjen shkathët të penelit e shkëndijimin e ngjyrave. Krijimin e figurave dhe trishtimin  mahnitës të shenjtorëve. Kërkonte me ngulm të gjente se çfarë fshihej përtej atij sfondi dhe atij trishtimi mahnitës.

-Zoçka ime, dëshiron të mësosh të luash me magjinë e penelit dhe të ngjyrave?- e pyeti i ati.

Ajo luajti kryet dhe i afrohet më pranë të atit, pa i ndarë sytë në ngjyrat e freskëta që vezullonin. Motra e madhe ishte bërë qyshkur piktore dhe çirake e parë e të atit.

-Arti është shumë më i gjerë dhe i madhërishëm se këto ikona,- i tha i ati, pastaj e mori në pëqi dhe nis ti përkëdhelte flokët.

-Fshiji duart kur u prek flokët vajzave, se do tu a bësh si lesh arapi,- i tha nëna.

-Ri rehat, o grua. Çupat duhen të mësohen qysh tani me erën e ngjyrave.

Ato filluan të ushqeheshin dita ditës me dashuri për këtë mjeshtri. Ato ishin pjesëtare të një mjedisi familjar sa të ndjeshëm nga ana e dashurisë për njëri tjetrin, aq dhe të rreptë nga ana e punës, ku orët e ditët kalonin duke përvetësuar mjeshtërinë artistike. Ato bënin çmos me këmbëngulje tu bëheshin krah të atit të tyre në bërjen e ikonave dhe në dekorimin e kishave. Babai u dha profesione vajzave të tij, duke u siguruar atyre mësuesit dhe shkollat më të mira që qenë në atë kohë…

VII

Flutura krahëshkruar fluturoi një copë herë mbi degë pa vendosur se ku të ulej. Sofia po e përgjonte pa i lëvizur qerpiku. Flutura një hop u ul mbi një gjethe të blertë, por siç dukej nuk ishte e kënaqur. U ngrit, rrahu flatrat, qëndroi pezull në ajër. Fluturoi, u fërkua pas gjetheve të blerta dhe si për inat të Sofisë shkoi e u ul mbi lulen e vetme. Asaj iu mbajt fryma. Mos, gati sa nuk thirri. Përse u ule aty, po sikur lulja e vetme të shkërmoqet dhe të rrëzohet prej rëndesës tënde të pakujdesshme? Shko, fluturo kudo, por jo aty.

Flutura, si për inat të saj, rrahu disa herë flatrat delikate. Kujdes, moj flutur, mirë që u ule mbi lule, por të lutem, mos u tund dhe u shkund, pëshpëriti Sofia gjithë ankth. Flutura gjithë indiferentizëm u ngrit prej lules. Pa u kushtuar rëndësi merakut të hapur, të gruas së sëmurë që e vështronte me shqetësim, përtej dritares së spitalit. Fatmirësisht asgjë nuk ndodhi, fletët e lules u drithëruan por nuk ranë dhe Sofia mori frymë e lehtësuar. Zemra e fluturës është e brishtë si zemra ime.

Përse iu fiksua pritja e ankthuar e rrëzimit të natyrshëm të lules? Përnjëherësh iu kujtuar motra e vogël Antoneta, më e bukura ndër vajzat, që vdiq nga skarlatina në moshën tetë vjeç. Motrat e më të rritura e thërrisnin lule dhe ëngjëllushe. Qysh atëherë iu krijua bindja, që lulet janë delikate si e motra, Antoneta. Dhe fluturat janë gjithashtu delikate. Kanë rrjedhur shumë e shumë vite dhe motra e vogël është lart në qiell pranë babait dhe nënës. Sa shpejt ikën njeriu, si era, sikur nuk ka qenë kurrë! E ajo, Sofia ishte bërë më delikate se delikatet…

Por nuk dua të jem e tillë, a do mund?!

Sofisë iu kujtua se sa me emocion priti ditën kur shkoi të studionte  në Akademinë e Arteve të Bukura të Athinës. Në vendin, e Fidias dhe të Praksitelit. Në antikitet u zhvilluan në shkallë të lartë artet e bukura dhe kultura. Babai i kish parë së afërmi. Tani i erdhi radha asaj ti shihte dhe ti prekte. Ajo pa nga afër Akropolin dhe kryeveprat e artit klasik, teatrot ku e luajtën tragjeditë e famshme të Eskilit, Sofokliut, Euripidit, etj. Motra e saj Androniqi, e cila sapo ishte diplomuar, bëri një vit studime në skulpturë, me qëllim ti qëndronte afër motrës më të vogël. Ato të zëna krah për krah ngjitnin shkallët e ngurta të Akropolit. Dhe ajo kështu filloi të ngjiste shkallët e artit të madh, pikturës.

Iu duk sikur kish djersirë. Një hop bëri çudi, në dhomë nuk ish dhe aq vapë sa të djersinte. Me cepin e çarçafit fshiu qafën që i ish holluar…

I erdhi nëpër mend viti i fundit i shkollës së lartë, provimi i fundit për marrjen e diplomës. Në vendlindje, në Shqipëri sapo ishte ndehur terri i rëndë i pushtimit dhe në kufij po bëheshin provokime për një luftë më të zgjeruar, botërore. I bëri kërkesë drejtorisë që provimet përfundimtare ti bënte në muajt e pushimeve të verës. Dita e provimit i ra ta bënte së bashku me një student vendas por që e kishte vitin e gjashtë. Ai mundohej të merrte diplomën  dhe nuk arrinte dot. Sofia e kish ndeshur shpesh herë atë student shtatshkurtër dhe kokëmadh nëpër korridoret e fakultetit por nuk i kish kushtuar rëndësi. Të dy, të ulur në pozicione të ndryshme po bënin vizatimin e një gjysmë trupi. Fytyra e studentit ishte zbehtë, shumë e trishtuar, njëlloj si ikonat që pikturonte i ati. Flokët kaçurrela i vareshin ankueshëm në fytyrë. Vizatonte e fshinte me nervozizëm dhe mërmëriste nëpër dhembë me vete:

-Kush e dëgjon çukullisjet e tim eti, në qofte se më shkon huq dhe këtë radhë. Më mirë të vras veten.

Sofia e dëgjoi. U zgjat me kujdes dhe vështroi nga punimi i tjetrit. Përnjëherësh konstatoi që vizatimi i tij kishte përmasa më të mëdha se masat natyrale që kërkoheshin nga komisioni.

-Shko merr në tjetër letër me vulë,- i pëshpëriti ajo.

-Çfarë! – ia bëri ai i hutuar dhe kapsalliti qerpikët.

-Të thashë. Shko shpejt merr një letër tjetër me vulë, sa komisioni nuk e ka mendjen,- i foli me të shpejtë ajo, e shtoi,- dhe grise  të parin.

Shoku i kursit e mblodhi menjëherë mendjen. U ngrit prej stolit si vetëtima. Tërhoqi me shpejtësi një letër tjetër, me vulë dhe ia dha Sofisë.  Ajo me zhdërvjelltësi dhe përpikëri e vizatoi modelin në përmasat natyrale. Sytë e tij e vështronin me mirënjohje.

Kur dolën rezultatet fituan të dy. Shoku i kursit sa nuk fluturonte nga gëzimi.

-Oh, nuk di si të falënderoj. Nuk do dëgjoj më gjëmimin çmendurak të tim ati. Ai është një njeri i pasur dhe do që unë të bëhem pa tjetër piktor. Të them të drejtën nuk jam dhe aq i prerë për tu bërë piktor i mirë.

Ai nxori një çek nga xhepi dhe i tha Sofisë:

-Për ndihmesën që më dhe, do ta shpërblej. Hap gojën, thuaj një shumë, sa të duash dhe unë do ta firmos menjëherë.

Sofisë iu qesh. Nuk e kish menduar që të ndihmonte dikë me para. Ajo tashmë e kishte fituar një byzylyk të artë. Të tjerat nuk i hynin në sy..

-Mua më mjafton një faleminderit,- i tha dhe i zgjati dorën ta përshëndeste.

Tjetri ngeli gojë hapur. Hapi krahët si ti thoshte, si të duash dhe iku.

Sofia me rezultate të larta në universitet mori rrugën e kthimit për në atdhe. Makina tundej dhe shkundej në rrugë e dëmtuar. Qielli ishte i vrenjtur me re. E shoqëronte nga pas një ankth dhe peizazh i zymtë. I rënduar me lëvizjen e nëndheshme, gjëmimet dhe lufta e përgjakshme.

Kur Sofia mbërriti në shtëpi, nuk e gjeti të atin. Babai i saj i mrekullueshëm, Vangjeli, i cili si rrallë tjetër prindër. Punoi me penel natë e ditë. I morri përdore të gjitha vajza e tij. I ndihmoi me të gjitha mundësitë. I mësoi të ishin të guximshme. I dërgoi nëpër shkollat më të mira. U hapi dritare të rëndësishme në jetë. Kishte vdekur disa javë më parë. Trupi i tij i lodhur prehej midis dy qiparisave. Asaj i mbeti peng që nuk mundi ta takonte.

Ajo ishte plot vrull e jetë dhe çdo mbrëmje kur nuk realizonte atë që donte, thoshte me vete: Iku dhe një ditë, çfarë bëra unë, asgjë. Pas dy vjet pritjeje filloi nga puna, por përkushtimin ndaj pasionit të pikturës asnjëherë nuk e braktisi. Ditë pas dite javë pas jave dhe vit pas viti. Pyetja: çfarë bëra unë sot? Analiza e vetvetes, për një ditë në qoftë se ishte pa fryt, e shoqëronte në çdo hap të jetës së saj.

VIII

Sofia u mbështet në bërryla dhe me vështirësi u ngrit pak ndenjur. Rregulloi jastëkun në shpinë. I dhembnin të ndenjurat, i gjithë trupi i shponte prej qëndrimit shtrirë. Por atë e kishin përfshirë kujtimet e shkuara, të bukura. Ajo ish përpjekur ta vlerësonte e ta përjetonte të bukurën  dhe ta jetonte jetën…

Iu qesh, kur iu kujtua vajzëria e veshur me pantallona dhe hipur në biçikleta. Nëna rrahu pëqinjtë dhe bëri kundërshtim të butë, mbasi i besonte babait.

-Ç’ është kjo hata o burrë, të më dalin çupat me pantallona, kur shoqet e tyre nuk guxojnë të kapërcejnë pragun e shtëpisë!

-Ja që është, o grua e dashur. Vajzat e mia janë ndryshe, nuk janë si të tjerat, – ia pat babai duke qeshur, por vështrimin e kish të menduar. Kish merak si do pritej nga bashkëqytetarët e tij. Por tashmë vendimi ishte marrë.

Sofia kishte dëgjuar për Xhorxh Sandin, shkrimtaren franceze që vishej si burrë, e cila me kurajë sfidoi kohën  dhe mendësinë. Babai i  saj mund të mos kishte dëgjuar për atë grua shkrimtare dhe ajo nuk e pyeti kurrë. Por arti të zbulon ca shtigje, dhe të hapën ca rrugë, që të tjerët nuk mund ti gjejnë…

Ato ishin të parat vajza që filluan të ecnin me siguri në fushën e artit të madh, pikturës. Gjithashtu, ato ishin të parat vajza që mësuan të ngisnin biçikleta nëpër rrugët dhe rrugicat e qytetit. Përplasej ndonjë dritare nxitimthi pas tyre hidhej në ajër ndonjë sharje dhe pëshpërimë pezmatimi. Qyteti tinëzisht përgjonte, i përgojonte, mërmëriste, por dhe priste. Çfarë po ndodh me këto çupa të zografit, mos janë të shkrehura, të pacipa, që guxojnë e bredhin me pantallona dhe u hipin biçikletave!? Ç’po ndodhte vallë, mos u prish bota!

Por ato vajza ishin shembulli i përkushtimit dhe sakrificës. Me biçikleta shkonin në punë dhe me to shëtisnin nëpër rrugët e qytetit. Për më tepër, hipnin si djemtë majë skelave në kishat e reja, për të pikturuar basoriliefë, shenjtorë dhe perëndi. Të udhëhequra nga babai i tyre i qetë dhe pa fjalë.

Veprimet e saj dhe të motrave ishin krejtësisht të pazakonshme për kohën dhe mundësinë. Ato nuk e bënin prej qejfit, por prej nevojës, të fitonin kohën dhe bukën e gojës. Qytetarët shqyen sytë të befasuar me surprizën e zografit, dhe të  çupave të tij të veshura si burrat. Ndërkohë ato vazhdonin të kacavirreshin nëpër skela dhe pikturonin në praninë e vazhdueshme të kalimtarëve të qytetit, ku të gjithë e njihnin njëri tjetrin. Një qejfli ngriti sakaq këngën:

Nuk ka si bukuroshet tona,

Janë si drita,

Të veshura me peliçeta,

Hipin në skela dhe biçikleta.

Babai i saj qe i ndërgjegjshëm për hapin delikat por të vendosur që hidhnin në jetë vajzat e tij. Ai e dinte mirë se nuk ishte një fjalë goje të nxirrje çupat nëpër rrugët e qytetit veshur me pantallona. Të kacavirreshin nëpër skela, të pikturonin mes kalimtarëve të shumtë. Babai i saj përgjatë gjithë jetës së tij e kish përballuar me guxim dhe vendosmëri. Ai ishte artist, piktor dhe ndryshe nga të tjerët. Prandaj dhe ato duhej të mësoheshin me të njëjtën ndjenjë, përgjegjësi dhe civilizim. Me ndjenjë krenarie çka  bënin dhe përgjegjësi qytetarie çka vepronin. Babai në vite u dhuroi bashkëqytetarëve ikona mjeshtërore, u pikturoi kisha, ku shkonin faleshin dhe shpreheshin. Të gjitha këto përbënin fillesën e rëndësishme të mirësisë. Dhënies çka mund të japësh të tjerëve. Sepse do vijë një ditë, do të kuptojnë dhe vlerësojnë. Përgjegjësia personale dhe familjare u përkiste atyre, për të krijuar vepra të bukura emancipuese shoqërore.

Gjithsesi. E gjithë veprimtaria e fisit të saj, në breza, por dhe e familjes, motrave, ishte një sfidë dhe përballim, që kishte në thelb një farë sakrifikimi. Një dashuri të vështirë e të ndërlikuar me karakter emancipues ndaj vetes dhe bashkëqytetarëve.

Kur qyteti dremiste, nën petkun e muzgut. Hamejtë dhe tellalli thërrisnin që në pikë të mëngjesit dhe vendi hiqej mos e këput. Ajo dhe motrat e saj bënë hapa të madha, si rrallë të tjerë. Nga muret e kishave e të manastireve që pikturonin, shkuan me dinjitet me veprat e tyre në muret e galerive të artit. Në muret e shtëpisë së saj dhe nëpër galeritë artit anë e kënd vendit varen me dinjitet pikturat, portret dhe peizazhet. Ajo mendonte se me pikturat e  saj kishte vënë një tullë modeste në godinën e madhe të artit dhe të kulturës. Ndërsa dikush me çiltërsi i kishte thënë:

-Sofi, duhet ta dish mirë, pikturat e tua janë një kolonë e rëndësishme në godinën e artit.

Ajo kishte buzëqeshur me modesti. Ajo, të motrat dhe familja e saj ishin munduar të bënin më të mirën, në shërbim të vendit të artit dhe të kulturës…

I kujtohej kur bëri kompozimin e demonstratës së parë dhe në qendër, vendosi njeriun që u vra. Që hëngri plumbin e parë. Dikush me indiferentizëm i tha:

‘Sofi, mendoj të vësh në qendër të kompozimit tënd figura që sot janë të rëndësishme e në pushtet, po të duash të fitosh pikë. Ky i gjorë ish veçse një shakaxhi. Doli të shiste sheqerka, e rrëmbeu turma dhe plumbi e mori rastësisht, e vrau.

Sofia e vështroi me dashamirësi dhe i tha:

-Vetë historia është grumbull rastësish në dukje të rëndomta. Prandaj dhe i vrari është një pjesë e rastësisë që quhet histori…

IX

Sofia largoi me vështirësi jastëkun që kishte nën shpinë dhe e vendosi poshtë nën kresë. Ndjehej tmerrësisht e lodhur por shpirtërisht e çlodhur. Dielli shkëlqente dhe natyra dukej sikur këndonte. Lulja ishte në degë dhe era e lëkundte lehtë.

-Uh, ç’ ditë e vështirë sot për mua. Më shastisi kokën pacienti i dhomës përballë,- hyri në dhomë duke u grindur Dina, infermierja gjoksmadhe, vetulltrashë, me nishan të zi, shtoi:- Ka gjithë ditën që ankohet, bërtet, kërkon oksigjen. Ku ta gjej unë oksigjenin kur vetëm një bombol me be është në gjithë pavijonin.

-Vetëm një oksigjen paska në gjithë këtë pavijon? – e pyeti si fajtore Sofia. Me vete shtoi, dhe këtë tub me oksigjen e paskam privilegj ta kem vetëm unë!

Infermierja luajti kryet në shenjë pohimi. U vërtit si kot një copë herë nëpër dhomë. Qëndroi përpara dritares dhe vendosi duart në gjoks.

-Ua, paska një lule atje në degë! Nuk e kisha vënë re,- ia bëri e habitur, pastaj shtoi:- Të them të vërtetën ai pacient është shumë rëndë.

-Jepi oksigjenin tim,- i foli ultas Sofia.

Dina, infermierja u kthye dhe fërkoi nishanin e zi. Qëndroi pranë shtratit të saj dhe e vështroi gjithë habi.

-Po ti si do bësh pa oksigjen?- E pyeti.

-Më duket sikur ndjehem më mirë,- foli ultas Sofia dhe mbylli sytë.

-Sofi, je e sigurt çka thua?! – e pyeti përsëri Dina, infermierja. Dhe lëvizi shpatullat me indiferentizëm.

-Po.

Sofisë i dukej sikur vërtet ndjehej më mirë, por ndërkohë i bëhej sikur trupi po i shkrihej. Dina, infermierja iku së bashku me tubon e oksigjenit. Dhoma dhe korridori i spitalit dergjeshin në qetësi. Zëri i lartë, ankues i burrit të sëmurë në dhomën përballë ishte fashitur. Asaj iu bë sikur me qindra piktura i lëviznin përpara syve, portretet që i donte aq shumë: ‘Portret gruaje me shall’, ‘Portret plaku’ ‘ Autoportret’ etj, të tjera.

Hapi sytë dhe vështroi tavanin e bardhë, diku në qoshe të dhomës dalloi një pezhishkë dhe merimangën që po kacavirrej me nxitim nëpër fillin e saj. Nuk donte të kthehej nga dritarja. Le të mbante në memorie imazhin e lules në degë dhe të fluturës krahëshkruar mbi të. Merimanga mbërriti në rrjetën  e saj. Befas u lëshua poshtë mbajtur pas një filli. Sofia largoi sytë prej aty. Sytë i digjnin në cepa. Bëra mirë që i dhashë atij njeriu të panjohur bombolën me oksigjen, mërmëriti.

Megjithatë, Sofia me ngadalë ktheu kryet majtas dhe vështroi përtej dritares. Më në fund lulja dhe fletët e saj ishin shkërmoqur, kishin rënë prej degës. Ato ishin përzierë me gjelbërimin e tokës. Dega e njomë, e brymtë, lëkundej lehtë, si fajtore dhe gjethet e gjelbra fërfërinin.

Sofia u çudit, si nuk e pat ndjerë erën që kishte fryrë përjashta, kur koha ishte aq e kthjellët. Vërtet të ketë fryrë erë përjashta, apo i kishte ardhur koha që petalet e lules të shkundeshin dhe të binin?

Dhe jeta e artistit, njeriut, është si ajo lulja delikate, në degë, ia bëri Sofia me vete. Qepallat po i rëndoheshin gjithnjë e më tepër, derisa iu mbyllën. Në vatërzat e syve lagështia përvëluese po bëhej e padurueshme. Por sytë nuk mund ti hapte…Lulja dhe jeta. Jeta dhe lulja, përsëriti si në jerm..

Fare pranë ndjeu zëra. Me siguri duhej të kishin ardhur të dashurit e saj, burri Akile dhe djemtë; Jani dhe Vangjushi. Kur shkuan në shtëpi dhe erdhën? A mundën të flinin? Djemtë janë të rinj dhe gjumi i çlodh u bën mirë…

Ata po i flisnin, i fshinin ballin, i fërkonin duart, një tjetër i ledhatonte flokët. Dukeshin të shqetësuar. Përse shqetësoheshin, ajo ishte mirë, shumë mirë. Nuk ndjente asnjë dhembje në trup! Sofia bëri të lëvizte qepallat, të hapte sytë. Ç’ishte kjo peshë e rëndë, e pamëshirshme mbi qepalla?! Hiqu tutje, më lër të shoh.

Sofia u përpoq tu buzëqeshte, por lëkura i dukej sikur qe e tendosur. Ajo lëvizi buzët për tu thonë, se i donte shumë dhe të mos bëheshin merak. Gjithçka do të kalojë, jam më mirë. Me të vërtet jam shumë mirë. Dikush e puthi lehte në buzë, ndjeu lagështinë e njohur. Me siguri duhej të ishte Akili, i shoqi. U fërgëllua. Kishin kaluar së bashku një jetë të mrekullueshme, artistësh. I dashur, për mua ke qenë gjithçka dhe të dua fort, fort. Nuk mjafton një jetë për të jetuar së bashku. Vallë e dëgjoi Akile. Sigurisht që duhet ta ketë dëgjuar, sepse i foli shpirti. Sa zhurmë që ka përreth. Iu duk sikur e kthyen në brinjë dhe i bënë gjilpërë. Por ajo nuk ndjeu gjë. Të dashurit e saj vazhdonin të fërkonin duart, ti fshinin ballin dhe ti ledhatonin flokët…

Donte ti falënderonte. Nuk pati kohë. Rreth e përqark shihte ngutje. Përse vrapon kjo kohë aq shpejt! Iu bë sikur po e thërrisnin prindërit, babai Vangjeli, si gjithnjë i përlyer fund e krye  me bojëra, në këmbë, si një sfinks dhe motra e vogël Antoneta…

Iu bë sikur përsëri mbi qerpikë iu ndeh një perde e gjelbër, me ngjyra fosforeshente. Shelgje të vjetra, lotues pranë një lumi të turbullt dhe ca re të mëdha si gjirafa, qafëgjata, me kokat e vogla, në të verdhë të fortë, iknin me vrap drejt një shtegu të ngushtë, humbëtirë. Perdja transparente lëkundej prej erës dhe ishulli magjik lundrues po humbiste mes shelgjeve të thyera, të sakatuara, të shkaktuara prej rëndesës së shiut të akullt… Më pas ndjeu një dritë të fortë, vezulluese dhe më pas mijëra shkëndijime shumëngjyrëshe që përhapeshin ngado. Disa duart po e ngrinin ngadalë, butë. Gjendej krahëhapur. Ndjehej shumë e lehtë, si pupël. Iku ngadalë, u ngrit mes vezullimeve…

Pas dy orësh në dhomën  përballë, vdiq dhe ai burri me tubon e oksigjenit në gojë…

*Novelë  Kushtuar piktores Sofia Zengo Papadhimitri/

Share

Share

Tregim nga Memisha Gjonzeneli/

Aparati dha sinjalin me ndezjen e dritës se kuqe. E sëmura kishte vështirësi në frymëmarrje. Menjëherë erdhi mjeku dhe kryeinfermierja.

-Të lutemi, largohu pak prej andej, -iu drejtuan Myzaferit.

Ai u ngrit si pa qejf dhe u largua disa hapa me tej, pa e hequr shikimin nga Sara. Ajo hapi sytë dhe me shqetësim pa nga Myzaferi, i cili i buzëqeshi lehtë dhe ia bëri me dorë që ta qetësonte. Sara mbylli prapë sytë dhe ra në kllapi. Doktori vështroi edhe një herë aparatet, tundi kokën i mërzitur dhe u largua pa folur asnjë fjalë. Nuk i hodhi sytë nga Myzaferi, por ai e kapi lehtë për krahu dhe e pyeti tërë shqetësim:

-Doktor, të lutem, si është Sara?

-Keq, me shumë se keq,-mori si përgjigje.

-Edhe sa mund të rri me të?

Doktori u mendua për disa çaste, qëndroi përballë tij dhe i tha:

-Ndofta njëzet e katër orë…jo më shumë.

-Vërtet thua, doktor?! –pyeti tërë dhembje.

Mori karrigen dhe e vuri pranë kokës së saj. Ajo sikur e ndjeu, hapi sytë me vështirësi dhe i buzëqeshi lehtë. Pas pak i mbylli sytë dhe ra në gjumë. Myzaferit i gjëmonin në vesh fjalët që i tha doktori: “Ndofta njëzetekatër ore…jo me shumë”.

-Po tani, si do të jetoj pa Sarën?-pyeti veten dhe u mbështet më mirë në karrige. Kishte tri net që nuk kishte fjetur dhe prapë nuk i vinte gjumë. I kapi dorën Sars dhe ia fërkoi ngadalë, nuk donte që ta zgjonte. Ashtu i mbështetur në karrige ra në kujtime.                                                                        …..

Në Ambasadën Amerikane u paraqit disa orë para takimit. S’e mbante vendi sa të merrte vizën dhe të bashkohej me djalin në Feniks. Kishte dhjetë vjet që ishte ndarë prej tij dhe e gërryente malli për të, veçmas për nipin e vogël, sidomos kur kishte mbetur vetëm, pasi e shoqja ishte ndarë nga jeta para disa vitesh. Dhjetë ditë pasi siguroi vizën u nis për udhëtim. Ishte një udhëtim i gjate, i lodhshëm,  s’ kishte udhëtuar kurrë me avion. Në mbrëmje vonë avioni mbërriti ne Feniks. Agroni kishte dalë për ta pritur në aeroport. Me vete kishte marrë edhe të birin, Gjonin. Sapo kaloi pikën e kontrollit, Myzaferi pa që drejt tij po vraponte i nipi, të cilin e drejtonte drejt tij Agroni. Në dorë mbante një tufë me lule. Sapo njohu  gjyshin, u shkëput prej të atit dhe iu hodh në qafë. Agroni u vonua pak, qëllimisht për të kënaqur të birin. Më pas u hodh edhe ai në krahët e të atit duke e përqafuar me mall. Myzaferit iu kujtua e shoqja dhe mendoi: “Sa gjë e bukur do të ishte  sikur të ishte edhe ajo me ne”, por nuk mundi të mendojë më gjatë, pasi ndjeu ta  tërheqin pas krahu:

-Baba, hajde shkojmë në shtëpi, -dëgjoi fjalët e të birit dhe e mblodhi veten. Agroni futi valixhen në makinë, kurse Gjoni nuk ia lëshonte krahun. Në shtëpi i priste nusja e djalit, e cila  kishte rregulluar shume bukur: tavolina ishte mbushur plot me ushqime, pije dhe fruta. Në mes të saj binte në sy një shishe e bukur shampanje.

-Je lodhur shumë sot, -i tha Agroni. -Qetësohu një herë dhe më pas mund të besh edhe nj dush që të mbledhësh kockat.

U ulen të katër rreth tavolinës. Agroni mori shishen e shampanjës dhe e hapi me zhurmë, mbushi së pari gotën e të atit e më pas me radhë të tjerat.

-Baba, merre ti gotën i pari dhe na uro. Sot e kemi shtëpinë plot, ka ardhur shtylla e saj.

Myzaferi mori gotën, u ngrit në këmbë, i puthi të tre me radhë dhe përmes lotësh që nuk i përmbajti dot, uroi:

-Gëzuar fëmijët e mijë të dashur e të shtrenjtë! Në radhë të parë falënderoj Zotin për këtë mirësi kaq të madhe që na bëri, po i lutem prapë që të na japë shëndet dhe lumturi. Gëzuar!… Prapë gëzuar!

…

…Një dorë që i ra papritur mbi supe e shkëputi nga kujtimet Myzaferin. Ishte kryeinfermierja.

-Të lutem, më fal, -i tha ajo, -më duhet të punoj pak.

-Jo, -ia ktheu ai, -ju duhet të më falni mua.

Sara hapi sytë kur Myzaferi i lëshoi dorën.

-Jam këtu, shpirt, nuk largohem.

Kryeinfermierja buzëqeshi, nxitoi që të përfundonte më shpejt punën dhe, pasi hodhi një vështrim keqardhjes në drejtim të Myzaferit, i cili po e shikonte në sy, u largua duke tundur kokën. Myzaferi u ul në karrige, kapi dorën e Sarës dhe filloi ta përkëdhel. Kaloi një farë kohe në heshtje dhe ra serish në kujtime.

…

…Gjatë viteve te burgut kishte mësuar të lexonte anglisht dhe italisht, kështu që Agroni tërhiqte nga libraria kryesisht libra në gjuhën angleze dhe Myzaferi gjente kënaqësinë duke lexuar. Në Shqipëri ishte diagnostikuar dhe kurohej si nga diabeti i sheqerit, ashtu dhe nga tensioni nervor, veç shpesh e shqetësonte edhe zemra. Dhembja e kokës ishte shoqëruese e përditshme. Të gjitha këto i vuri re nipi, Gjoni, kur ai shkonte çdo ditë për ta çuar apo marrë nga shkolla dhe i thotë të atit se gjyshi ishte i sëmurë. Një ditë Agroni i tha Myzaferit që të mos e shoqëronte Gjonin në shkollë, se do të shkonin tek doktori.

-Ah, mor bir, kemi vajtur plot herë dhe unë jam po prapë njësoj. Nuk ka shërim sëmundja ime.

Të nesërmen në mëngjes shkuan tek mjeku. Kur po e vizitonte erdhi edhe një mjek tjetër. E vizituan me shumë kujdes dhe në përfundim i dhanë një sasi të konsiderueshme ilaçesh. Në të ikur mjeku që e vizitoi i tha Agronit:

-Është mirë ta dërgosh babanë në nersin hom, atje ia bëjnë të gjitha shërbimet që i nevojiten. Ti nuk i shërben dot, prandaj është më mirë atje.

-Okej! -ia ktheu Agroni. -Do të mendohemi.

Gjatë rrugës së kthimit për në shtëpi at e bir po mendonin për nersin hom-et.

-Nesër do të më çosh të shoh si janë këto nersin hom-et, -theu heshtjen Myzaferi.

-Jo, baba, -ia ktheu Agroni, -më vjen rëndë nga bota.

Dhe sytë iu rimbushën me lot.

Të nesërmen shkuan në farmaci dhe morën ilaçet e rekomanduara. Rrugës vizituan edhe një nersin hom, që ndodhej pranë një pylli të virgjër. Përpara kishte një lulishte shumë të bukur të mbushur në çdo qoshe me lule. Përgjatë gjithë lulishtes ishin vendosur stola te punuar me shije artistike. Takuan një punonjëse e cila u shpjegoi çdo detaj të funksionimit të nersin home -es.

Myzaferi mbeti i kënaqur nga çfarë pa e dëgjoi, ndaj kur po ktheheshin në shtëpi,  i tha të birit:

-Fillo që nesër të përgatisësh dokumentet.

-Baba, po me vjen turp nga bota.

Myzaferi qeshi:

-Jo, bir, bota nuk ka menduar asnjëherë për ne, ne pse të mendojmë se ç’ thotë ajo. Ndaj bëj kështu si them unë, shpirt i babit.

Agroni përgatiti dokumentet. Kur çdo gjë ishte gati, ai shkoi  dhe i dorëzoi në zyrën përkatëse. Nëpunësja që punonte atje i tha:

-Pas një jave do të marrësh përgjigje.

Nuk vonoi dhe në krye te javës erdhi përgjigja. At e bir u paraqiten tek zyra. Përpara u doli një grua e veshur krejt me të bardha.

-Po u prisnim, mirëserdhët! -i përshëndeti dhe i shoqëroi në katin e dytë të godinës. Pasi ecën disa hapa në korridor, u gjendën para derës së hapur të dhomës që ishte përgatitur enkas për të. Ishte e rregulluar për bukuri. Në mes të saj ndodhej një vazo me lule të freskëta, shtrati i vendosur pranë murit, kurse televizori ishte vendosur në mur. Tek koka e shtratit ndodhej një komodine, mbi të cilën ishin vendosur telekomanda e televizorit dhe disa butona të tjerë, që shërbenin për të komunikuar me personelin për çdo nevojë që mund të kishe. Afër derës ndodhej frigoriferi. Nuk mungonte pothuaj asgjë.

-Tani çdo gjë është në rregull. Ti mund të ikësh në shtëpi, -iu drejtua Agronit.

-Na lejoni të shkojmë të dy në shtëpi, të marrim çfarë na duhet dhe të kthehemi. Për dy orë jemi këtu, -i kërkuan leje gruas me të bardha. Ajo nuk u ktheu përgjigje në moment, shkoi tek një zyrë aty afër, u vonua për disa çaste dhe, kur u kthye, u tha:

-Mirë, shkoni dhe ne po ju presim. Këtu jemi. Dhomën tani e dini.

Të dy dolën jashtë godinës. Agronit iu mbushen sytë me lot. Myzaferi e kapi për qafe dhe e puthi.

-Bir, -i tha, -jemi shumë afër njeri-tjetrit, kur të duam takohemi.

Por në vetvete mendoi: “Myzafer, kjo është rruga e fundit për ty. Kjo rruge s’ka kthim mbrapa”. Mbylli për pak kohë sytë si të donte të kyçte lotët që po tentonin të derdheshin jashtë. “Ç’ bën kështu, Myzo, -i tha vetes, -mbahu, mos u ligështo!”.

Shkuan në shtëpi. Myzaferi vendosi në valixhe gjithë çfarë i duhej, duke u kujdesur veçanërisht  për librat. “Kjo qenka ndarja, -tha me vete. -qenka shumë e thjeshtë”. Puthi fort Gjonin e vogël, nxori nga xhepi e i dha njëqind dollarë. Qafoi edhe nusen e djalit dhe u ndanë. Po ktheheshin për tek “shtëpia” e re e Myzaferit. Ai po e shikonte rrugën me trishtim. Hodhi sytë nga pasqyra e makinës. I biri po e shikonte me vërejtje. E mblodhi veten dhe, si për ta qetësuar të birin, tha:

-Është vend i bukur, bir, do të jem mirë atje. Të faleminderit.

Në nersin hom po i prisnin. At e bir u qafuan për një kohë të gjatë dhe më pas u ndanë. Agroni u kthye serish nga i ati dhe i tha:

-Baba, të lutem, po u mërzite, më njofto, dhe do të vij të të marr menjëherë.

Myzaferi qeshi.

-Po, bir, -i tha, -patjetër.

Myzaferi shkoi ne dhome dhe rregulloi të gjitha plaçkat. Agroni u nis me kokën mbrapa. “Ah, babi-babi! Çfarë fati”!

…U ngrit herët në mëngjes, mori një libër dhe doli jashtë në lulishte. Ajri i freskët e  shoqëroi deri tek stoli mes lulesh, ku u ul dhe filloi te lexonte. I përqendruar në lexim, nuk e vuri re kalimin e kohës.

-Oh, -tha, -qenka vonë, duhet të ngrihem se po kalon orari i ngrënies së mëngjesit.

Tek dera po e priste gruaja e veshur me te bardha.

-Mirëmëngjesi, zotëri, -i thotë ajo.

-Mirëmëngjesi, -ia ktheu Myzaferi.

-Mund të më shoqërosh, dua të të rrëfej disa gjera të domosdoshme, -dhe i kërkoi ta ndiqte pas për ne dhomën ku ndodhej Rregullorja e Shtëpisë. -Këtu ke informacion për çdo gjë. Tani shko në dhomë, rregullohu dhe eja të hash mëngjes, se me duket nuk ke ngrënë fare. Çdo ditë ushqimi do të ofrohet këtu sipas orarit. Tani më fal, je i lirë. Për çdo nevojë mund të flasësh me mua, unë do të jem tek zyra në fund të korridorit, mos kij turp, ne për këtë punë jemi, t’ju shërbejmë juve.

Të nesërmen u ngrit serish herët. Pasi bëri tualetin e mëngjesit, mori librin  dhe shkoi përsëri tek stoli ku kishte qëndruar një ditë më parë. Kur vajti ora, hëngri mëngjesin dhe u kthye tek vendi i leximit, ku kishte gjetur qetësinë, ajrin dhe pastërtinë e dëshiruar. Ne lulishten e nersin hom kishte edhe ambiente ku mund te luaje, por atij i pëlqente të lexonte. Një dite dëgjoi cicërimën e një zogu të veçante dhe ngriti kokën lart. “Sa zë të bukur që paska”! -tha me vete. Teksa po mendonte për zogun, sytë i shkuan tek stoli qe ndodhej rreth dhjete metra me tej, ku një grua po lexonte. Ajo kishte ngritur kokën lart, ndoshta edhe atë e kishte tërhequr cicërima e zogut apo prania e tij në stolin tjetër, dhe sytë e tyre u takuan. Edhe Myzaferi e shikoi me ngulm, duke e detyruar që të ulte serish kokën disi e turpëruar dhe të vijonte leximin. Ditët kalonin. “Gruaja e stolit tjetër”, siç filloi ta quaje ai, gjendej vazhdimisht aty, duke lexuar. Kur moti ishte i mirë, Myzaferi dilte edhe pasditeve, “Gruaja e stolit tjetër” po ashtu.

Një mëngjes moti u ftoh. Teksa ishte duke lexuar, afër tij u ndje një kollë e thatë. Pas pak po e njëjta kolle, por këtë here me e zgjatur. U ngrit dhe shkoi drejt gruas qe po kollitej, hoqi nga trupi xhaketën dhe ia hodhi krahëve. Ajo u gjend e papërgatitur, por nuk e refuzoi ndihmën. Myzaferi e ngriti nga stoli, dhe, duke e kapur për dore, e shoqëroi për në dhomën e saj.

…..

…Kujtimet e kishin shkëputur nga Sara. Ajo kishte hapur sytë dhe buzëqeshte me dashuri. Myzaferi i vendosi dorën në ballë dhe i buzëqeshi edhe ai. Mori peshqirin, e lagu me pak ujë të ftohtë dhe ia vuri mbi ballin që i digjej. Sara u qetësua. I fshiu pak sytë dhe në fund qafën. Ajo vazhdonte të buzëqeshte gjithë dashuri, pa ia ndarë shikimin. Pas pak i mbylli sytë. Nuk po ngopej me ajër. Dëgjohej një gërhitje. Më pas e zuri gjumi.  Myzaferi nuk lëvizte dot nga vendi, edhe  dorën nuk ia lëshonte, kishte frikë se mos e zgjonte. U mbështet serish në karrige, ku iu rikthyen kujtimet.

… Sara hapi sytë. Myzaferi u afrua, mori peshqirin e lagur dhe i fërkoi me të ballin e skuqur nga temperatura e lartë. Ajo i mbylli prapë sytë. Myzaferi u përkul dhe e puthi lehtë në ballë, pastaj në faqe…në buzë. Sara mezi lëvizi buzët, si të donte t’ia kthente të puthurën. Hapi sytë dhe vështroi sërish Myzaferin. Po e shihte si nëpër mjegull. Shtrëngoi fare pak buzët, nga sytë i rrëshqitën dy pika loti. U stërmundua që t’i dhuronte një buzëqeshje, ndoshta të fundit. Më pas u drodh dhe nuk lëvizi më. “Sara, të lutem, mos ik”! -foli me dhembje. Ndoshta ajo kishte shume kohë që priste të ndodhte ajo puthje, që do të ishte puthja e fundit e dashurisë, njëherit puthja e lamtumirës.

Aparatet tregonin ndërprerjen e aktivitetit jetësor. Buzët kishin ngrirë ashtu, duke qeshur. Myzaferi u ngrit në këmbë, u zmbraps  dy hapa pa i hequr sytë nga Sara. Në dhomë u futën mjeku dhe kryeinfermierja, te cilët konfirmuan vdekjen. Doktori ngriti kokën dhe pa nga Myzaferi.

-Ishe gjithë kohën këtu? -e pyeti.

-Po.

-Me fal që të pyeta, -tha doktori, -ajo duket. Dhe pa nga Sara.

-Të lutem, doktor, e lajmëruat vajzën? -pyeti Myzaferi.

-Po, -tha doktori, -vajza po vjen.

Pa mbaruar fjalën Myzaferi, Elena hyri ne dhome, u hodh mbi trupin e pajete të së ëmës dhe përmes të qarave me ngashërime, filloi t’i thoshte:

-Më fal, mama, të lutem, më fal!

Për një çast ngriti kokën lart dhe hodhi vështrimin drejt Myzaferit, që qëndronte kokëvarur. Sytë e mbushur me lot dëshmonin për dhembjen e madhe që kishte.

-Na la mami! -tha si të gjente ngushëllimin aq të nevojshëm në ato çaste.

-Jo, kurrë! Ajo është gjithmonë me ne! -ia ktheu Myzaferi, doli jashtë nga dhoma dhe u ul në stolin e parë që gjeti. Ishte hera e parë që humbiste kontrollin në jetë.

-Kaloni ne zyrë që të merrni sendet personale të mamasë, -i tha kryeinfermierja Elenës.

Ne zyre po e priste një grua, e cila, pasi e ngushëlloi për të ëmën, i dorëzoi një zarf të madh me ngjyrë të verdhë. Brenda zarfit të verdhë ndodhej një tjetër zarf i mbyllur, me ngjyrë të bardhë. Me zarfin në dorë u nis për tek dhoma e pritjes, ku nuk ndodhej njeri. E hapi me kujdes dhe brenda gjeti letrën ku ishte shkruar  amaneti i fundit i Sarës:

…Bije e dashur. Kur të lexosh këtë letër, unë nuk do të jem më. Te lutem,  unazën e lidhur me fjongo të kuqe që ndodhet brenda zarfit t’ia japësh Myzaferit. Atë unazë ma ka dhëne nëna ime së bashku me porosinë që t’ia jepja njeriut që do të më bënte të lumtur. Myzaferi më dha deri në fund gjithë lumturinë e kësaj bote…dhe ti e di mirë këtë…

…Ndërsa ajo vijonte të lexonte letrën e së ëmës, Myzaferi u ngrit nga stoli. Këmbët e çuan drejt e tek dhoma e Sarës. Nuk po e kuptonte se sa kohe kishte kaluar nga ndarja me të. Dhoma ishte e rregulluar, shtrati me Sarën nuk ndodheshin aty. Një infermiere po e vështronte me keqardhje. Dhoma dukej e heshtur, sikur nuk kishte ndodhur asgjë…dikush tjetër do të bëhej banor i saj dhe do të shtrihej në shtratin e Sarës. U bë dyllë i verdhë në fytyrë. Uli koke dhe doli nga dhoma. Elena vijonte t lexonte letrën e së ëmës:

…Bije e dashur, te lutem të mos qash as ti dhe as dikush tjetër, unë po iki e lumtur nga kjo botë. Dije, bije, se Zoti u tregua shumë bujar me mua. Ne hapat e fundit të jetës me fali gjënë më të bukur, atë që e ka emrin DASHURI! Që ditën që erdha këtu, mora librin dhe dola në park. U ula në stol dhe nisa të lexoja. Ngrita sytë për një çast dhe pashë se në stolin përballë je burrë, qe s’ishte i moshe sime, po lexonte ne biber të trashë. Nuk di si të them, por menjëherë konstatova se diçka më tërhoqi tek ai njeri. Vazhdova leximin, por nuk përqendrohesha dot, yste më çonin tek stoli përballë. Fillova ta shoh me shpesh: i veshur me sqime, folke të rrallë e të zbardhur dhe vetulla të zeza, krejt i rregullt. Me trup mesatar, ishte  njeri  fare  i  zakonshëm,veç mua mu duk i jashtëzakonshëm. U ngrit para meje dhe iu drejtua sallës së ngrënies. Më pëlqeu ta ndiqja pas. Burri ishte ulur i vetëm në tryezë, me sa duket i pëlqente vetmia… Kishin kaluar disa dite. Burrin e shihja vazhdimisht në të njëjtin vend, ku ai vinte ne po atë orë. Edhe vendi ku ai qëndronte po më dukej më i bukur. Diçka e pakuptueshme po ndodhte ne shpirtin tim.

…Në njërën prej këtyre ditëve ai mbylli librin dhe u drejtua për nga stoli ku qëndroja unë. Trupi mu mbush me mornica dhe fytyra më tradhtoi. “Ua, ç’ është kjo që po më ndodh tani në këtë moshë”? -pyeta veten. Ai më përshëndeti me një buzëqeshje që kurrë nuk e  harrova.

-Dëshiron të njihemi? -pyeti me një ton lutës. Unë u ngrita si me sustë, i dhashë dorën dhe u prezantova:

-Sara.

-Myzafer, -ma ktheu ai.

Që nga ajo ditë ne nuk u ndamë më, kudo bashkë. E kuptonim njeri-tjetrin pa folur, vetëm me shikim. Ishte diçka shumë e bukur. Nuk e di sa kohe vazhduam, por as më duhet ta di. Tek Myzaferi gjeta personin që i kalonte edhe ëndrrat e mia, i jepnim njeri-tjetrit energji pa limit. Kjo energji na mbante gjithmonë të lumtur. Nuk besoj se ishte dashuri, ishte diçka më shumë…shumë më shumë se dashuri. Mund të ketë emër, por unë nuk e di, as me duhet ta di. Nuk gjeja fjalë si të falënderoja Zotin që në fund të jetës na dhuroi gjithë këtë lumturi. Ndodhte shpesh që njerëz të njohur zhdukeshin, nuk i shihnim më. Ishim të ndërgjegjshëm se çfarë ndodhte me ta, po kurrë nuk i zinim në gojë. Kryesorja për ne ishte që të ishim të lumtur dhe të ndaheshim të lumtur me këtë botë. Nuk i luteshim kurrë Zotit që të na i zgjaste apo të na i shkurtonte ditët e lumtura, ishim të bindur se Ai e dinte vete se ç’bënte, pasi ishte Ai që na e dhuroi këtë lumturi.

Edhe një porosi nga nena jote: ndihmoji Agronin dhe Gjonin e vogël. Unë të kam lenë plot pare, ti ke edhe vete, ndihmoji ata, ti tani je motra e madhe e Agronit, ai është djalë i mrekullueshëm, i ngjan shumë të atit. Kur ta njohësh edhe më mirë, do të më falënderosh.

Te puth, mamaja jote, Sara! Lamtumire, shpirt!

P.S.: Të kujtoj edhe një herë se asnjeri nuk duhet të qajë për mua, veçanërisht ti…

Elena doli nga dhoma e pritjes duke parë orën. Kishte kaluar afro tri orë aty. Filloi të  ecte  nëpër  korridor. Pyeti  për  Myzaferin, të cilin e gjeti në dhomën e tij, ulur ne karrige, me vështrimin në dysheme. Elena hyri brenda. Myzaferi u ngrit menjëherë në këmbë dhe iu afrua si ta kishte bijën e vet. Ajo iu hodh në kraharor dhe e qafoi fort duke thëne: “Te faleminderit”!

-Të rroni vete! -e ngushëlloi Myzaferi duke u shkëputur prej krahëve  të saj.

Për herë të parë Elena po e shikonte ndryshe, ndoshta vijonte të ishte nën efektin e letrës që sapo kishte lexuar. Por nuk ishte vetëm kjo, Myzaferi te impononte vërtet respekt. Nëna e saj nuk mund te gabonte. E mori Myzaferin për dore dhe dole së bashku në park. U drejtua për tek stoli ku shpesh i gjente bashkë, por Myzaferi e ndali. Nga thellësia e shpirtit i dolën fjalët: “Kurrë më atje”!

Së bashku u ulën në stolin më të afërt. Elena nxori unazën dhe ia drejtoi Myzaferit duke i thëne:

-Mamaja ka lëne porosi që këtë unazë të ta jap ty, le te mbetet ne familjen tuaj këtej e tutje si simbol i dashurisë suaj…Më ka lenë edhe këtë letër, të cilën unë dëshiroj ta lexosh edhe ti.

-Jo, bije, -ia ktheu duke buzëqeshur. -Të faleminderit, po ajo letër është vetëm për ty. Unë e kam këtu,… në zemër. Tani ik në shtëpi, ajo nuk ka me nevoje për ne. Kaq ishte. Te gjitha punët i bëjnë këta…

Elena u ngrit dhe përmes lotësh e qafoi fort me sy të përlotur.

-Jo, -e qortoi Myzaferi. -Te lutem, jo kështu. Mamaja do të mërzitej po të shihte. Ne po e mbyllim shumë të lumtur dhe kështu do të jemi deri në fund.

Elena fshiu lotët me turp.

-Po, -tha me një buzëqeshje të lehtë, -ma ka thëne mami, e ka përsëritur edhe në letër, lexoje. Lamtumire, Zotëria im! – Dhe i  futi letrën ne xhepin e xhaketës.

U largua me hapa te shpejte se mos e tradhtonin serish sytë.

…Myzaferi u shtri ne shtrat, as dritën nuk e ndezi. Që kur u sëmur Sara, edhe ilaçet nuk i merrte rregullisht. Kishte dhembje koke dhe i merreshin mendtë. Edhe netëve flinte shume pak, ndaj e zuri gjumi sapo u shtri. U zgjua rreth mesnate: “Sara”! -thirri, po nuk mori përgjigje. Mbylli sytë fort dhe ra serish në gjumë. Ne mëngjes e zgjoi infermierja.

-Mirëmëngjesi, zotëri, -e përshëndeti. -Te lutem, hajde të hash mëngjes, ti duhet të qetësohesh, zotëri.

-Po, -iu përgjigj Myzaferi me një buzëqeshje të lehtë, -ju keni shume të drejtë, unë duhet të qetësohem. Shkoni përpara sa të lahem dhe erdha.

Shkoi në tualet, u la dhe u rrua me kujdes. Kur doli tek dera, takoi  infermieren që ishte bërë merak nga vonesa e tij.

-U vonove shumë! -i tha ajo me një ton ku ndihej shqetësimi mos kishte ndodhur ndonjë gjë e keqe.

-E po pleq, ç’ mund të presësh nga ne, -ia ktheu si përherë me të qeshur.

-Do të vish në sallën e ngrënies apo të ta sjell ushqimin në dhomë? -pyeti infermierja.

-Më mirë ma sill në dhomë.

Beri një xhiro në korridor dhe u kthye në dhomë, e cila ishte pastruar komplet, ishin ndërruar edhe çarçafët, këllëfi i jastëkut, peshqirët. E ndjeu veten të këputur dhe u shtri në shtrat. Nuk priti t’i vinte mëngjesi, ra në gjumë te thellë. Kur hyri në dhomë dhe e pa të shtrirë, infermierja nuk e zgjoi, tundi kokën me keqardhje, vendosi ushqimin në frigorifer dhe doli pa u ndjerë.

Myzaferi u zgjua pasdreke. Ndihej fare i këputur. Pasi hëngri pak nga ushqimi qe gjeti në frigorifer, mori një letër, u ul në tavoline dhe nisi të shkruaj:

…I dashur biri im. Ka shumë kohë, aq shumë sa nuk e mbaj mend, që të kam shkruar. Por ja që erdhi dita të të shkruaj letrën e fundit. Më beso, bir, qe po e shkruaj duke mu dridhur dora, pasi është jo vetëm letra e lamtumirës, por edhe mundësia që më jepet të të kërkoj me shpirt të falur. Më fal, bir, të jam bërë barrë gjithë jetën…Më kujtohet si sot, kur më pe të lidhur me pranga në sallën e gjyqit. Ti ishe vetëm pesë vjeç, i ulur në prehrin e nenës. Nuk e kuptoje se ç’po ndodhte, ndaj buzëqeshje, por në të vërtetë ai nuk ishte dënimi im. Unë po të dënoja ty, po te lija pa baba për pesëmbëdhjete vjet rresht, me damkën si bir i “armikut te popullit”. Më kujtohet se si, kur u lirova nga burgu, me tregoje për peripecitë që kishe kaluar, peripeci që i përjetonin vetëm fëmijët e të ashtuquajturve  “armiq te popullit”. Më tregove se si e kishe për zemër lëndën e letërsisë  dhe  shkoje  në shkollë gjithmonë i përgatitur dhe kurrë  s’e ngrije dorën për diçka qe nuk e dije. “Çohu ti Agron, na fol për Viktor Hygon”, -të kishte thëne mësuesi. Ti ishe përgjigjur shkëlqyeshëm edhe jashtë pyetjes. Profesori, qe deri atëherë nuk ta kishte dëgjuar zërin, të tha: “Bravo! Ku e ke mësuar kaq mirë?”. Ti nuk pate mundësi t’i përgjigjeshe, pasi njeri nga nxënësit tha:

-Atë e ka mësuar i ati që është ne burg si “armik i popullit”.

Ti, bir, ishe ulur në bangë kokulur.

…Biri im, unë punëtor isha edhe para se të hyja në burg, punëtor në burg, punëtor mbeta edhe pasi u lirova nga burgu, ndërsa ty të mërziten jetën. As unë nuk e dija se ç’ faj kisha bërë. Me quajtën fajtor pasi i thashë një bashkëqytetari se kisha tre muaj që nuk po merrja dot mish. Me quajtën fajtor se bashkëqytetari im më kishte thëne që donte të arratisej dhe unë nuk e denoncova tek Sigurimi i Shtetit. I mblodhën bashke këto dy “krime” dhe me dënuan pesëmbëdhjete vjet. Kur u lirova pas katërmbëdhjetë vjetësh, ty të gjeta ushtar. Edhe pse kalova një jetë shume të vështirë, kurrë nuk hoqa dorë nga këshillat për ty, si kur isha ne burg, edhe kur dola prej andej, u mundova të të qëndroja pranë. Tani jam shumë krenar për djalin tim. Shumë gjera nuk më lejuan t’i jetoja. Dashurinë, që është gjeja më e mrekullueshme e jetës, unë nuk pata fatin ta përjetoja në Shqipëri, prindërit me martuan me  nenën tënde, të cilën unë nuk e njihja më parë…

Në hapat e fundit të jetës Zoti më dha mundësinë të provoja një dashuri të madhe. Këtu në nestri hom u njoha me Saren, gruan që ti e njohe se ta pata prezantuar. Ajo i dha kuptim tjetër jetës sime. Ne i dhamë njeri-tjetrit një lumturi të pakufishme, pa e kuptuar as vete se nga buronte gjithë ajo lumturi. Morëm prej njeri-tjetrit çdo gjë të bukur e të pastër. Nuk e di si është Parajsa, por kam dëgjuar e lexuar për të. Tani besoj se e kam njohur Parajsën: ishte jeta që kalova me Saren time të paharruar. Tani e ndjej se jeta  pa Saren nuk ka kuptim, ndaj i lutem Zotit ta përjetësojë lumturinë , duke më çuar së shpejti tek Sara, ku të vazhdojmë jetën në Parajsën tonë të transferuar nga Toka në Qiell.

…Biri im, po te le porosite e fundit:

Së pari, në zarf po të le unazën që Sara e la si kujtim për familjen tone. Mbaje në gisht dhe trashëgoje tek Gjoni. Sa here ta shikosh të kujtosh dy njerëz të lumtur, babanë tënd dhe Saren, e të thuash: -Sa e bukur qenka dashuria!

Se dyti, Sara ka një vajzë të mrekullueshme, Elenen. Ajo është më e madhe se ti dhe nuk ka vëlla, ndaj të kërkoj që t’i bëhesh vëlla dhe ta konsiderosh si motër. Edhe Sara para se të ndërronte jetë i ka lëne të njëjtën porosi, të të konsiderojë vëllain e saj të vogël. Këtë porosi të ma plotësosh patjetër.

Lamtumirë, biri im. Dije se ju kam dashur shumë.

Të puth fort, babai yt, Myzaferi!

…..Me të mbaruar letrën, e vendosi në zarf se bashku me letrën e Sarës dhe e ndjeu veten më të lehtësuar, sikur të ishte çliruar nga një barrë e rëndë. U shtri ne shtrat dhe e zuri gjumi menjëherë. U zgjua pas katër orësh. Ndjeu dhembje koke e marrje mëndësh. U përpoq të ngrihej në këmbë, por nuk mundi. Po i rrotullohej gjithë dhoma. U ul serish ne shtrat, por përsëri  sendet rrotulloheshin. Kështu vazhdoi deri në mëngjes. Myzaferi po e ndjente veten gjithnjë e me keq, por nuk donte të thërriste mjekun. Rreth drekës erdhi infermierja, që e gjeti me temperature të lartë e ballin të mbuluar me djersë. Thirri menjëherë doktorin, që mbërriti në çast.

-Sa kohe ka kështu ky? -pyeti doktori.

-Nuk e di, në mëngjes ishte mire, -iu përgjigj infermierja.

-Nuk ka mundësi. Ky duhet të ketë ditë i sëmurë, -tha doktori.

Pas rreth një ore Myzaferi filloi të flasë përçart. Erdhi dhe një mjek tjetër për konsulte. I ndërruan mjekimin. Afër mëngjesit u duk sikur u qetësua. I vendosen një aparat dhe serum. Myzaferi me buzëqeshje i thotë infermieres:

-Mund të më besh një nder?

-Me gjithë qejf, -i përgjigjet ajo.

-Ju lutem, njoftoni Elenën te vije të më takojë.

Infermierja doli nga dhoma dhe iu drejtua zyrës në fund të korridorit. Pas pak doli prej andej, iu afrua Myzaferit dhe i foli ngadalë:

-Elena është duke ardhur.

I kërkoi ta çlironte nga aparatet qe te mos e gjente Elena në atë gjendje. Infermierja i tha se për këtë duhej te bisedonte me eproret.

…Ne dhome hyri Elena. Myzaferi u gëzua që mbërriti në kohë, ai ishte ende në gjendje të komunikonte me të. Ajo kishte takuar në korridor doktorin, që i kishte thënë se Myzaferi nuk i kishte punët mirë. Iu hodh ne kraharor dhe e qafoi fort.

-Erdhi vajza ime e mirë dhe e bukur, -foli duke buzëqeshur me mundim. -E dashur Elene, dëshiroja qe te takoja për herë të fundit. Tek ti janë qëndisur tiparet më të bukura të nënës tende dhe mua me kishte marre malli për to. Të faleminderit që erdhe. Kaq desha, tani, te lutem, ik.

Bëri të gjitha përpjekjet që të ngrihej, por nuk mundi; e kapi për qafe, po nuk kishte fuqi ta shtrëngonte. Elena u ngrit me sy te përlotur. Ai i buzëqeshi. Ishte më shumë një ngërdheshje se sa buzëqeshje. Nuk kishte më fuqi, ato po e linin tërësisht. Mbylli sytë.

-Baba, të lutem, mos ik, -zëri i vajzës i erdhi nga një botë tjetër.

Mjekët shënuan në kartelë: Pacienti ndërroi jetë në orën 10, të datës 21 janar 2016. Diagnoza:..

Share

Share

Nga Enver Lepenica*/

Pas tre librave shumë vlerësh, me dokumenta autentike për pranverën e përgjakur të vitit 1997 dhe një libër publiçistik mbi problemet e ditëve tona për krahinën e çamërisë,  Gëzim Zilja tashmë autoritet edhe në fushën publiçistike, na shfaqet jo pa sukses edhe si tregimtar me librat “Drejt perëndimit”, “Ismaili një histori shqiptare”, “çështje familjare” dhe tani së fundmi me 8 tregime në librin  “Njerëz pa fat”.

*        *      *

“Njerëz pa fat”, i tejkalon librat e parë dhe nuk është i pa pritur për ata që kanë ndjekur krijimtarinë e Gëzim Ziles, pra ndryshe nga librat e parë, autori na vjen me tregime cilësore, më i pjekur artistikisht, më autoritar dhe me pretendime për të lënë emrin e tij edhe si tregimtar i njohur i ditëve tona.

Temat e tregimive lidhen fort me fate njerëzish dhe jo njerëz imagjinar por ata që i takojmë

edhe sot e kësaj dite në rrugët e lagjes Skelë të Vlorës, buzë detit duke gjuajtuar apo shëtitur,

një fat që i ndjek apo i udhëheq në jetë.

Kur lexon tregimin “Shokë fëmijërie”, të duket sikur lexon një nga autorët e Amerikës Latine të rrymës së realizmit magjik. Njerës sakat, që kanë humbur njerën dorë, apo të dy duart, njerës që jetojne në mjerim, por autori nuk na thotë se përse mbetën sakat, kush i shtyu drejt aksidentit fatal? Por lexuesi e ka të thjeshtë të kuptojë se është lufta e përditshme për bukën e gojës në atë sistem mizor totalitar, ku ata, të varfërit rrezikonin burgun dhe jetën duke gjuajtur me dinamit. E një ditë Ristua, një nga shokët e fëmijërisë së autorit që  “kishte lindur pranë detit, dashuronte bregun me valët e bardha, pafundësinë e tij, deri te algat e gjelbëra, pikëzat e ujit të kripur e kokrizat e rërës…”, bie në burg. Ai porosit shokun e tij, që i bën vizit në burg: kur të shkosh në Vlorë t’i bësh të fala detit, dhe shoku e mban fjalën, ai i drejtohet detit:

“-Ke të fala nga Ristua! – i foli me zë të lartë detit. Është sërish në burg se ka shkelur ligjet e

shtetit”.

Fati tragjik në kohën kur po binte regjimi komunist , jeta e thjeshtë plot mundime dhe halle , por një jetë e madhe për të cilën njerëzit duhet të luftojnë e triumfojnë mbi dallgët e detit dhe të jetës, ja kjo ëshstë tema e pothuaj të gjithë tregimeve të këtij libri.

Tregimet kanë diçka njerëzore, emocinale dhe të japin atë emocin që i duhet jetës.Personazhet autori i  gjen buzë detit duke gjuajtur, në punë apo në burg.Gëzim Zilja ka lindur dhe është rritur, buzë detit të cilin e ka në shpirt dhe në mëndje. Ai epërshkruan detin të bukur, me nje bukuri të rrallë e magjepse, por edhe si një humnerë kuhumbasin njerëzit, e me gjith atë, thotë autori, deti mbetet i bukur. Dikush ka thënë se asgjë nuk i ngjan njeriut më shumë se deti.

Tregimet, shprehin përgjithësisht dashurinë për vendlindjen, lagjen Skelë dhe detin, ku autori    ka jetuar e është burrëruar, ata “Ishin të varfër, por kopshtet, kodrinat dhe lëndinat përreth dhe deti ishin pronë e tyre… Në fuhsën e madhe të sportit vraponin e luanin me top duke harruar gjithëçka. Por në det ishte ndryshe. Aty liria merrte kuptim të vërtetë. Nuk kishte gardhe, gropa, baltë, ferra e gjëmbaçë… Buzë detit harroheshin plotësisht: qeshnin, bërtisnin, shanin me zë të lartë, rrokeshin, kridhnin njeri-tejrin në ujë, bënin gara noti pa kufi kohor, ku i pari dilte ai që nuk dorëzohej së notuari. Më von kuptuan se aq liri ishte shumë pak. Njeriu mund të jetojë e të ndjehet mirë edhe në varfëri, por mungesa e lirisë është sikur të vdesësh çdo ditë”. (“Shokë fëmijërie”)

Brenga të veçanta të lë tregimi “Orjana”, nëpërmjet të cilit autori synon të na drejtojë te ajo ndjenja e madhe njerëzore, dashuria, se vetëm me dashuri njeriu mund të mbetet njeri: “E  ka dashur deri në fund, domethënë ajo balada për gruan që shëroi burrin duke i shprehur çdo ditë dashurinë ishte e vërtetë…”.

Orjana na bën thirrje që nuk duhet të mposhtemi para vështirësive e fatkeqësive të jetës.Duhet të luftojmë deri në fund deri sa të marrim frymë, shembull që autori na e ka dhënë edhe me jetën e tij.

“Para Orjanës shtrihej një oqean i pafund pengesash dhe të panjohurash, por tashmë ajo e kishte nisur rrugëtimin”.  Hapsira e rrethuar me tela me gjemba, ku ne jetuam, i shtyu shqiptarët drejt aksidenteve të Jetës ku mbeteshin të gjymtuar , ose humbisnin jetën. Temë e dhimbshme të cilën autori e trajton në tregimin “Skafistët”, i cili mund të lexohet edhe si terapi shpirtërore për familjarët e atyre që humbën në dallgët e detit, duke udhëtuar drejt perëndimet për kafshatën e bukës së gojës.

Ikje kuturu që përfundojnë në fund të detit. Përballë dallgëve të detit dhe të  jetës do të ishte një titull më i mirë i asaj kohe që përshkruan autori.

Në morinë e levizjeve të jetës autori arrin të dallojë dhe paraqes në tregimet e tij atë që është kryesorja, duke e ngritur në art.

Mbresa të veçanta të lë tregimi “Nëse do të jem gjallë nesër…”. Personazhi këtij tregimi, ka menduar gjithë jetën që të shlyej borxhin e “madh” ndaj mësuesit të tij, që i kishte dhuruar atij një palë pantallona të shkurtëra, për t’u paraqitur në konkurs. Adresën e mësuesit të tij e gjen vetëm pas vitit 1990, kur mësuesi sapo ishte liruar nga burgu. Por mësuesi nuk e pranon dhuratën. At’here autori bie në mendime dhe arrin në përfundimin se në atë kohë:  “Me heshtjen tonë ishim bërë pa dashje bashkëpunëtorë, që ajo murtajë të zgjaste me dekada. Brezi jonë nuk ka pse të krenohet…”

Në tregimin “Prefekti”, autori godet një nga plagët e shoqërisë sonë, në të cilën arrinë të dalin në krye njerëz pa moral, që të kujtojnë atë përfundimin gjenial të Stefan Cvajgut se revolucionin nuk e trashëgojnë ata që e nisin, herojtë, sepse ata gjatë rugës lodhen dhe në krye dalin ata të bërrylave ata që lëpihën, siç është edhe rasti prefektit, një fytyrë brejtësi si të lepurit, krahasim që autori ka harruar të bëjë, dhe autori trishtohet kur arrin në përfundmin se “Tani ata janë bërë një armatë e tërë”, fakt që e shohim në jetën e përditëshme.

E njëjta temë trajtohet me dhimbje nga autori edhe në tregimin “Qebësirat”, ku ai përshkruan një drejtor arsimi i zhytyr në mitmarrje dhe kurvëri dhe që pushohet nga puna me ndërhyrejn e Kryeministrit, por pas pak kohësh rimerret në punë nga ministri arsimit, si duket pasi ministri ka marrë pjesën e tij, me arsyetimin se kishim nevoj për të! Autori e përfundon këtë tregim me një klithmë  dëshpëruese: “Kuptova përfundimisht që administrata kishte marrë rrokullimin”.

*     *     *

Të tetë tregimet e këtij libri janë nje simfoni jetësore personazhes që shpalosin jetën e një Brezi të tërë. Autori na bën të mendojmë, të reflektojmë dhe të rishikojmë të shkuarën në mënyrë kritike.

Personazhet janë njerëz që autori i ka njohur në udhën e jetës dhe përjetësuar në tregime duke i kthyer në personazhe të njohur përgjithësues.

Edhe pse personazhet e këtij libri ecin në të njëjtën udhë të fatit, ata paraqiten si vetvetja, individualisht, shembull është te tregimi “Skafistët”, ku Paparja paraqitet si një skafist që beson vetëm te paraja dhe njerëzit që trasporton i quan “mall”, ndërsa Gazi, shoku tij, në të njëjtin pozicion, që e shoqëron në këtë ndërmarrje të rrezikshme,  paraqet të riun qytetar që ende nuk ka mundur të gjej udhën e jetës.

Personazhet e tregimeve janë njerëz të varfër, ose pa fat siç i quan autori, por buzë detit Adriatik ata shijojnë lirinë dhe sillen e flasin atë gjuhë sipas goditjeve që kanë marrë nga jeta.

*Rreth librit të Gëzim Ziles “Njerëz pa fat”, Infobotues, Tiranë 2016

Share