AT GJERGJ FISHTA/

Poeti ynë kombëtar për Atdheun/*

Shqypnisë/

T’falem, Shqypni, ti i shpirtit tem dishiri!/
I lum njimend jam un n’gji tand tue rrnue,
Tue gzue t’pamt tand, tue t’hjekë atë ajr t’kullue/
Si Leka i Madhi e Skandërbegu i biri/
Kje i Lumi vetë, qi mue m’dërgo ksi hiri/
Për nën qiellë tande t’kthielltë un me u përftue./
Malet e hjedhta e t’blerta me shikjue,/
Ku Shqypnija e Burrit s’dron se i qaset niri./
Ktu trima lejn gjithmonë, pse ti je nana
E armvet n’za, qi shndrisin duert e t’lumit,
Kah des për ty i rrebtë e trim si zana:
Eden n’Balkan ti je; ti prej t’Amshumit

Shqypnia

Edhè hâna do t’ a dijë,
Edhè dielli do t’ két pá,
Se për qark ksaj rrokullije,
Si Shqypnija ‘i vend nuk ká !
Fusha t’ gjâna e kodra t’ blera,
Zijes s’ mnershme larg kû âsht droja,
Me gaz t’ vet ktû i veshë Prendvera,
Si t’ Parrizit t’ larmet shtroja.
Nën nji qiellë përherë t’ kullueme,
N’ rreze e n’ dritë përshkue unjí,
Bjeshkë e male të blerueme
Si vigâj shtiellen n’ ajrí.
Ke ato bjeshkë e ke ato male
Kroje t’ kjarta e t’ cemta gurra,
Tue rrëmbye npër mriza hale,
Gurgullojn npër râjë e curra.
Mbi ato male e bjeshkë kreshnike
Léjn mande’ ata djelm si Zâna,
Armët e t’ cillvet, përherë besnike,
Janë përmendë ndër fise t’ tana.
Atje léjn, po Toskë e Gegë,
Si dý rreze n’ flakë t’ nji dielli:
Si dý rrfé, qi shkojn tue djegë,
Kúr shkrepë rêja nalt prej qielli.
Oh! Po, e din i prûjtë anmiku,
Se âsht rrfé zogu i Shqyptarit,
Rijtun gjakut kah çeliku
N’ dorë t’ ktij shndritë për vend t’ të Parit.
Ato male të madhnueshme,
Ato, po, kanë mûjtë me pá
Se sa forca e pafrigueshme
N’ turr t’ Shqyptarit pît ka rá.
Dridhet toka e gjimon deti,
Ndezen malet flakë e shkndija,
Ka’ i frigueshëm, si tërmeti,
Atje rrmben kû e thrret Lirija.
Lume e shé para atij ngelin,
I a lshojn udhën dete e male;
Mbretënt fjalën s’ mund t’ i a shkelin,
Turrin ferri s’ mund t’ i a ndalë.
Shkundu pluhnit, prá, Shqypní,
Ngrehe ballin si mbretneshë,
Pse me djelm, qi ngrofë ti n’ gjí,
Nuk mund t’ quhesh, jo, robneshë.
Burrë Shqyptár kushdo i thotë vetit,
Qi zanát ka besë e fé,
Për Lirí, për fron të Mbretit
Me dhânë jetën ka bâ bé.
Sy për sy, po, kqyr anmikun;
Përse djemt, qi ti ke ushqyue,
S’ i ka pá, jo, kush tue hikun:
Friga e dekës kurr s’ i ka thye,
Kaq të bukur, kaq të hieshme
Perëndija t’ fali i Amshueshëm,
Sá ‘dhe deka âsht për tý e shieshme:
N’ gjí t’ and vorri âsht i lakmueshëm.
Po, edhè hâna do t’ a dijë,
Edhè dielli do t’ két pá,
Se për qark ksaj rrokullije,
Si Shqypnija ‘i vend nuk ká !
Rrnosh e kjosh, prá moj Shqypní,
Rrnosh e kjosh gjithmonë si vera,
E me dije e me Lirí
Për jetë t’ jetës të rrnoftë tý ndera.

·        *   *   *

• Zoti n’qiell e na mbi tokë:

Me gjithkënd vllazën e shokë,

Pa tý lules smi vjen era,

Pa tý pema fryt nuk mbjen:

Mue pa tý nuk mdel prendvera,

Pa tý dielli nuk mshelxen.

Dersá tmundem me ligjrue

E sá gjáll me frymë un jam,

Kurr Shqypni, skam me tharrue,

Edhe nvorr me tpermendë kam.

Atdheut

N’ tý mendoj kúr agon drita,

Kúr bylbyli mallshem kndon,

Ntý mendoj kur soset dita,

Terri boten kúr e mblon.

Veç se tý të shoh un nanderr,

Veç se tý, çuet, tkam nmendim;

Nder tvështira ti mjé qanderr,

Per tý i lehtë mvjen çdo ndeshkim.

Po, edhè hâna do t’ a dijë,

Edhè dielli do t’ két pá

Se për qark ksaj rrokullije,

Si Shqypnija ‘i vend nuk ká !

  *DERGOI PER DIELLIN: ANTON CEFA

“Shqipëria dhe Bota në veprën e Kadaresë” është libri me i ri i studiuesit  Ndricim Kulla. I konceptuar në trajtën e një albumi me vendet me të bukura që përshkruan autori, ky botim vjen pas një pune 20 vjeçare , në kuadër të 80 vjetorit të lindjes së shkrimtarit Kadare.

Ndricim Kulla: Më lindi ideja që me këtë mund të bëja një album që mund të kishte trajtën e një guide, që mund t’i shërbente promovimit të turizmit shqiptar dhe aq më shumë që kjo bëhet nga pena e shkrimtarit me famë botërore Ismail Kadare.

Në këtë botim flitet për qytetet kryesore të Shqipërisë por edhe disa vende të botës që Kadare nuk i kishte vizituar asnjëherë , por i kishte përshkruar me shumë saktësi.

Ndricim Kulla: Unë jam fokusuar tek koha e studimeve të tij në Moskë, Parisi. Unë u habita që ai përshkurante me kaq saktësi, por njëkohësisht të marrim edhe një shembull tjetër Sahara, që ai bën një vjershë brilande që nuk e ka shkruar dikush pa qenë në Sahara.

“Shqipëria dhe Bota në veprën e Kadaresë” është shkruar në shqip dhe anglisht ,me qëllim promovimin e turizmit dhe bukurive natyrore të vendit në sytë e të huajve.

GËZIM ÇELA në dy libra: “Klithma e një nëne” dhe “Nga burgu i Spaçit drejt lirisë”/

Nga Kadri Tarelli /

 Në mes të muajit Qershor 2016, në odeonin “Nikolin Xhoja”, në mjediset e teatrit “A. Moisiu” të Durrësit, Klubi i Shkrimtarëve dhe Artistëve të qytetit bregdetar, organizoi një veprimtari të bukur dhe shumë mbreslënse, kushtuar dy librave me tregime: “Klithma e një nëne” dhe “Nga burgu i Spaçit drejt lirisë”, të autorit Gëzim Çela. Vetë shkrimtari, i cili mbajti mbi shpinë 21 vjet e 8 muaj burg, me rini të rronitur e coptuar ndër vite, provoi prangat dhe birucat, goditjet dhe torturat, qëndresën dhe mbijetesën, njërëzore e mbinjerëzore, fizike dhe shpirtërore, dhe nuk u thye, “Rrnojti për me tregue”, doli në liri, erdhi mes nesh dhe na rrëfen disa copëza jete të thërmuar nëpër skëterën e sistemit komunist. Burgu i gremisi enderrat, i zbardhi flokët, i veniti bukurinë (Sytë e zinj dhe vetullat e gjata të djaloshit të ri, mund t’i lakmojë çdo model bukurie në botë), por nuk e theu dashurinë për jetën, të vërtetën dhe të bukurën, nuk ia mposhti as trupin e cfilitur, as edhe shpirtin e tij të lirë.

Vetë titujt e dy librave janë këmbana që gjëmojnë e rënkojnë, për për të mbajtur zgjuar zgjuar ndërgjen e kombit për çka i ndodhi bijëve të tij. Mjafton vetëm tregimi i parë, “Klithma e një nëne”, në librin me të njëjtin emër, që të ndjesh dridhje e morrnica në trup, edhe në mes të vapës së këtij qershori. Tregimet, qoftë edhe veç e veç, i bëjnë librat thëngjilj zjarri, që të përcëllojnë ndër duar, kur njihemi me tmerret në birrucat e hetuesisë, torturat e paimagjinueshme, dënimet e sajuara e të pamerituara, veprimet e xhelatëve që i zbatonin. Po në emër të kujt!? Aty mes fjalësh e fjalish, në lot e rënkime, në gjak e mundime, në fyerje e dhunime, përjetojmë tragjedinë më të madhe që pësoi kombi, i ndarë e i përçarë nga absurdi “Lufta e klasave”, që e katandisi popullin, në të mirë e të liq, në atdhetarë e armiq, në besnik e tradhëtar, në fitues e sundimtarë dhe në vuajtës e të vrarë, të mbetur pa emër e pa varr.

Ç’mallkim na ndjek që po mbetemi të ndarë? Vallë a ishim e jemi të gjithë shqiptarë? Këto pyetje të tmerrojnë, kur i mendon dhe i përjeton cilido, edhe pas kaq vitesh. Ma merr mendja, nuk ka krim më të madh që i është bërë shqiptarëve, se zbatimi i këtij ligji të zi, ideologjik e politik, që brohoritej dhe bekohej nga diktatura, sepse e keqja nuk mbaronte vetëm tek burgu. Ajo  vazhdonte nëpër kampet e internimit, dhe “njolla”, “armik i klasës”, u ngjitej e trashëgohej jo vetëm për familjarët, por edhe për farefisin. O zot ç’marrëzi, të bësh armik popullin tend!  Dhe përse!?

Përmbajtjen dhe analizën letrare – artistike të këtyre dy librave e ka në dorë vetë lexuesi. Ai ka privilegjin të gjykojë mbi forcën dhe bukurinë letrare të fjalës, vërtetsinë e ndodhive, ku jeta dhe vdekja ishin kaq ngjitur, njëra pranë tjetrës. Këndonjësi ka mundësi të kuptojë dhe të shijojë mesazhet hyjnore e njerëzore, që dalin nga zemra e një të riu që vuan absurdin e kohës, si një thirrje e oshëtimë që ta dëgjojë njerëzia. Ndërsa dua të ndalem tek kuvendi i miqëve, krijuesve, dhe bashkëvuajtësve të shumtë, durrsak dhe të ardhur edhe nga Tirana, Kavaja, Vlora, etj, të cilët nderuan Gëzimin në këtë festim të tij, sot në moshën 81-vjeçare.

Me dhimbje e lot në sy u përcoll në video, kënga “Nëna Roza”, kënduar nga tenori i njohur Kastriot Tusha. Nënë Roza është nëna e “heroit” tonë Gëzim Çela, e cila për dhjetëra vite, me trasta në dorë e ndoqi të birin, qeli më qeli e burg më burg. Jeta e kësaj nëne, si e mijëra nënave të tjera, frymëzuan muzikollogun, shkrimtarin dhe poetin durrsak Zini Beqiraj, të kompozojë muzikën, të hartojë edhe tekstin, si hymn për qëndresën, dhimbjen, pritjen dhe kalvarin e vuajtjeve, për rininë e djalit të shkërmoqur burgjeve, sepse donte liri. Kur përjeton melodinë e kësaj kënge dhe tregimet e librit, cilido prej nesh bën pyetjen më të sinqertë që del vetiu: “Kush e kishte dhimbjen më të madhe, djali i mbërthyer në hekura, apo nëna përtej tyre?” A jemi në gjendje, si prindër e fëmijë, nënë e bir, motër e vëlla, shok apo mik, t’i japim vetes një përgjigje?

Me mjaft interes u ndoq fjala e organizatorëve dhe pjesëmarrësve në këtë kuvend miqsh, shokësh, mes tyre edhe letrarë, poetë, shkrimtarë e krijues të njohur, të cilët përcollën copëza njohjeje dhe përjetime nga jeta, përshtypje nga tregimet e librave, të cilat janë fletë të shkëputura nga kalendari jetësor i Gëzimit, që veç emrin pati Gëzim, se jeta e tij kaloi e hidhur farmak e pelin. Ata që morën fjalën ishin të shumtë, po përmend disa prej tyre: Nikolla Spathari, Simon Miraka ardhur nga Tirana, Zini Beqiraj, Vladimir Muça, Sami Velçani, Laureta Petoshati e ardhur nga Vlora, Fatmir Minguli, Nazmi Roli ardhur nga Kavaja. Meri Lalaj, shoqe e vjetër e Gëzimit, sot ka ardhur nga Tirana, duke sjellë përshëndetjet edhe të artisteve të njohura, Margarita Xhepa dhe Roza Anagnosti, të cilat si lushnjare të herëshme, e kanë njohur në rininë e tyre Nënë Rozën dhe vetë të birin, por që sot nuk mundën të jenë të pranishme në këtë ditë të madhe për Gëzimin.

Poeti i njohur Agim Bajrami i frymëzuar nga tregimi “Çibuku me tul buke”, enkas për këtë takim, krijoi poezinë “Llulla prej buke”,  të cilën e recitoi me mjaft ndjenjë e bukuri artistike, duke përcjellë njerëzishëm emocione të forta mallëngjimi e trishtimi:

-Llullë e vjetër burgu,

Me bukë prej urie,

Prej teje edhe helmi

Kishte tjetër shije

………………..

Llullë e tharë e shkreta,

mushkëritë farmak.

Me ty edhe unë vetë ,

vij të tymos pak.

Në fund të takimit Gëzimi falënderoi pjesëmarrësit, nuk foli për jetën e tij. Përse duhen trazuar plagët, që dhembin sapo i fryn pluhrin e një jete të shkatëruar? Ai e di mirë, madje më mirë nga ne, se vragat e torturave në trup mbyllen e shërohen, ndërsa të shpirtit, duken sikur mbulohen, por nuk harrohen. Në këtë rast, Gëzimi i kurseu fjalët dhe përshëndeti me poezinë “Ëndërrime nga qelia”. Kur i dëgjova këto vargje, dhe i përsërita nga libri, çuditem dhe më vjen keq, pse gëzimi nuk ka lëvruar këtë gjini letrare. Janë vetëm katër të tilla të vendosura mes tregimeve, por që kanë shumë frymëzim, ndjenjë, dashuri dhe harmoni të lakmueshme edhe për poetët me emër. Po citoj vetëm katër vargje:

-Jo, më mirë po iki, po kthehem në qeli.

S’dua të jem si tymi, por me gjak si ti.

Ndonjëherë n’u kthefsha, nëse s’m’ ke harruar,

Dua t’puth me zjarr, jo me zemër të shuar.

Askush nga ne, apo ata që nuk e provuan burgun, internimin dhe ferrin  komunist, nuk mund ta përfytytojmë durimin, guximin dhe vetmohimin e Gëzimit dhe bashkëvuajësve të tij, që gjetnë forca të mbijetojnë e të ngadhënjejnë mbi vdekjen. Ç’forcë i ka mbajtur gjallë, veç ata e dinë. Mbase këtu gjejnë vend fjalët e shkrimtarit A. Solzhenicini, që e bëjnë njeriun të fortë të përballojë edhe fatkeqësi të tilla: “Kur i keni marrë një njeriu çdo gjë, ai nuk është më në dorën tuaj. Ai është i lirë”.

Gëzimi ishte i burgosur, por mbeti me shpirt të lirë.

….DHE SYNIMET ARTISTIKE TË NJË VEPRE LETRARE/

Brahim Ibish AVDYLI/

(Recension)-Lidhur me përmbledhjen “Eshtrat pezull” të poetit Mustafë Krasniqi./

Kur e mora këtë përmbledhje, pas sa e sa vitesh, që ta redaktoj, më doli një punë e madhe, edhe pse isha në kulmin e punëve të mia të esencës mbarëshqiptare. Kaloi një kohë e gjatë e redaktimit të kësaj përmbledhje të poetit Mustafë Krasniqi, sepse u desh të futesha nëpër këto poezi e të ndjeja gjithë këtë vrushkull të ndenjave e të synimeve artistike të poetit, sikurse të shkruaj recensionin në fjalë.

Nëpër këto poezi të librit poetik “Eshtrat pezull”, me gjithë rëniet e ngritjet, është e tërë përmbledhja poetike e veprimtarit, poetit, publicistit dhe kritikut nga mërgata e jonë e dhimbshme, e cila lidhet për bukuri me çështjen tonë të madhe: të atdheut shpirtëror pellazgo-iliro-shqiptar dhe bashkimin e patjetërsuar të tij.

E njoh mirë këtë burrë shqiptar, prej ditëve të para të veprimtarit të LPK-së, por edhe padyshim nga LKSHM-ja, të cilit i mbetem borgj. Sidomos i njoh veprat e tij, ndër të cilat është vepra e veçantë, “Vështrime kritike për krijimtarinë letrare në diasporë”, Prishtinë 2014, me recensentë Martin Çuni e Hasan Qyqalla, dy shokë të vjetër, e botuar nga Ministria e Diasporës së Republikës së Kosovës; “Lumëgjaku”, Prishtinë 2002, me redaktor Berat Luzhën e recensent Bedri Islamin, dy miq të kahershëm të mi, vepër e botuar nga ana e Shoqatës së të Burgosurve Politikë; dhe përbledhjet e tjera të tij, “Gjarpërinjt e zinj edhe atje…” dhe “Lojë thikash”, etj.

Poezia është art i fjalës. Dikujt nuk i kujtohet kjo çështje. Nëpër vargje ngrihesh ngadalë, por edhe bie shumë shpejtë. Për mangësitë e poezisë, kësaj radhe nuk do të flas. E shikoj vetëm anën tjetër të medaljes, anën pozitive të saj. Të ngritesh përmes poezisë është një detyrë e mirëfilltë apo një obligim jetësor. Çdo orvatje është provë e ngritjes. Poeti dhe veprimtari Mustafë Krasniqi e bën provën e parë të ngritjes së tij dhe kjo përmbledhje është ngritja e tij e lartë në qiellin e dhembjeve.

Libri i ka katër (4) cikle. Secila ndahet nga cikli paraprak nga një strofë simbolike. Katër ciklet e kësaj përmbledhje simbolizojnë 4 troje autoktone, jashtë Shqipërisë e Kosovës, të cila janë tashmë shtete. Pra, është Mali i Zi, Serbia, Maqedonia dhe Epiri Jugor i Pirro Burrit, që i thonë me të padrejtë vetëm Çamëria, e cila është nën Greqi.

Jo rastësisht e fillon ciklin e dytë të poezive i madhi i kohës sonë- Skenderbeu, në poezinë “Vorbull kohe”, ku poeti sikur klith se “koha migjeniane nuk e di kur vie”, por “gjaku i dejve po e qanë mjerimin” dhe shpirti i poetit trazohet rëndë. Skenderbeu e ka pasur si simbol në përkrenaren e tij shenjat e Pirro Burrit; ndërsa nga Maqedonia Ilire djalin e Olimpisë ilire, që në të vërtete quhej MERYAMUN (Mirë jam unë), por u bë më i famshem me emrin historik, Aleksandri i Madh (Si ëndërr u linda), d.m.th. Leka i Madh, apo LEKU, të cilin e ka futur si monedhë të veten Shqipëria.

Tri figura të larta të shqiptarisë, Pirro Burri, Aleksandri i Madh dhe Skenderbeu e lidhin këtë libër poezishë. Në poezinë “Vorbull kohe” poeti është kthyer në pozitën e tij kritike. Sikur është tronditur për fatin e kombit të vet. Shtrohet pyetja: kah po vete ky komb; kah është nisur; kah është kthyer shqiptaria që të shkojë?…

Në këtë përpjekje të madhe krijuese, poeti Mustafë Krasnqi i thërret në ndihmë prej krijimtarisë popullore shqiptare: zanat ilire, në rrobe kombëtare.Në strofën që e hapë ciklin e parë është poezia e këtij cikli “Ju vrafshin Zanat”, që simbolizojnë prej atikitetit të lashtë esencën e tyre shqiptare, në të cilën thuhet:

“Nga djepi i Pirros-Burrë i Shqipes

erdhët si engjëj të buzëqeshur,

të pushoni pak u ulët në Iliridë

e Dardanisë së vjetër ia hodhët krahun!”

 (Ju vrafshin Zanat)

Zanat janë të veshura me fustanellë të bardhë, që do të thotë se gjithmonë kanë qenë pellazgo-ilire-shqiptare dhe plagët i lidhin me lotë, që është një varg i fuqishëm i poetit. Ato nuk e kursyen as veten e tyre për të miren e kombit. “Vdekja e pa kohë” vie në profilin gazetaresk shqiptar të Shqipërisë.

“Dheu i im

peshë eshtrat i kam”–

thotë poeti Mustafë Krasniqi, në poezinë e parë që i kushtohet Isa Boletinit (Me eshtrat e mi), eshtrat e të cilit kanë mbetur pezull, sot e kësaj dite, duke pritur të kthehen në trojet e veta, në një pikë e trojeve autoktone shqiptare, të shpërndara nëpër 5 shtete të tjera, por që ëndërrojnë e përpëliten deri në gjenocide të papara, për bashkimin e tyre etnik. Ato troje nuk kanë ende gjasa të jenë “të bashkuara”, sepse të gjithë armiqtë shekullorë të shqiptarëve, rreth e rrotull trojeve tona, janë të bashkuar në një betim të fshehtë të tyre: për të ndarë e copëtuar më tutje këtë komb të vjetër të botës, kombin pellazgo-iliro-shqiptar.

“E kush po luan

me eshtrat e mi?!…”–

shfryen poeti, në fund të kësaj poezie. Isa Boletini është vrarë në Mal të Zi, nga armiqtë shekullorë të shqiptarëve. Të vrarët e tillë, si Isa Boletini, nuk kanë kurrë të ndalur; pardje, dje e sot; si p.sh. Jusuf Gërvalla, Kadri Zeka e Bardhosh Gërvalla, që vijnë në kundrim të qindra të vrarëve kështu, në altarin e lirisë. Pushka kërset prore ndër mileniume; e jona dhe e armiqve tanë. Por, ne, nuk u shuam tërësisht. Ne, jemi gjallë, shqipe tërësisht dhe shqiponja. Vdekja vjen deri në atë pikë sa të kërkohen të pagjeturit. Poezia, që titullohet “T`i kthehen pritjes”, ndër të tjera thotë:

“E liga të ka groposur

në një gropë të madhe

kockat thërrasin pandarë

nën hi prushi…”

Dhembje e thellë është kjo dhembje. Në qiellin tonë, vie nga një Yll që nuk shuhet.

Ai është një yll ndër mija yjet tona që ngritet në qiellin e pamjes. Është një Yll i shqipes, i shqiponjës sonë. Por, nuk e lënë të shihet, ata që sulen mbi ne, në të gjitha anët, me kësi lloj vdekjesh:

“Kohë e vjedhur e përdalë

tinëzisht më qëllove në zemër

e tri herë gjuajtjes i shpëtova”… –

i del nga vetja poetit, në poezinë e fundit të këtij cikli, “Të përgjërohem”, derisa ai i përgjërohet Shqipërisë, shenjtërimit të tij.Cikli më i mirë i këtij libri dhe shkrimin e këtij recensioni është cikli i dytë, i cili filllon me këto vargje:

“Edhe po të ma vëni

thikën në fyt

nuk do të heq dorë

nga gjeografia ime!…”(Gjeografia ime)

Gjeografia e atdheut shpirtëror është vija autoktone e shtrirjes së sotme aktuale e viseve shqipfolëse, sepse atdheu shpirtëror i të gjitha gjeneratave të mileniumeve ka qenë gati e tërë euro-azia, por nuk i njeh ende as e tërë bota, sepse janë të banuar prej mileniumeve me popuj të shprishur nga qenia e jonë e madhe dhe e okupuesve. Gjeografia e jonë është e pështjelluar. Prandaj, po i kthehemi shqipfolëve, që flasin ende shqip, pra gjuhën shqipe; që bëjnë kulturën kombëtare shqiptare; jetojnë brez pas brezi si shqiptarë të vërtetë, pa marrë parasysh se ata ndahen nga dialektet dhe nëndialektet apo quhen nga të tjerët si shqiptar, arbër, alban, arvanitas apo arnaut.

Brez pas brezi i lëmë eshtrat tona në altarin e lirisë. Duam të bashkojmë njëherë ata që flasin shqip, ani pse është gjuha e parë e botës, gjuha nënë indo-evropiane, por bota nuk e njeh dhe nuk do të njohë, sepse ne jemi kaq sa jemi, të mbetur nga gjenocidet, nga luftërat, nga betejat, nga tentativat e përhershme të armiqve tanë të mëdhenj, që bëjnë prova të na zhdukin tërësisht nga rruzulli tokësor.

Pra, duam bashkimin e etnisë me tokën, mallin e paktë, shtëpitë qindra herë të ri- ndërtuara; bashkimin e vërtetë të etnisë sonë, të lënë peng brez pas brezi në gjuhën tonë, gjakun e tokën amanet; për të ardhmen tonë më të mirë. Sa më i bashkuar të jemi, aq më të fortë do të jemi! Eshtrat e shumtë, të lënë në këtë altar, po e presin gjithmonë këtë kthim të madh. Eshtrat tanë kanë mbetur pezull. Edhe sot, ato janë pezull para këtij altari. Një bashkim qe miliona vite i parë është më afër të vërtetës. Ai pret që të përmbushet. Në poezinë “Eshtrat pezull”, Mustafë Krasniqi, thotë:

“Sytë e mbytur në gjak,

atdheun që t`a puthte

i vlonte peshë kraharori!”

Kush guxonte të mbytej në gjak e kush kishte përherë një intencë permanente të puthte tokën e shenjtë të atdheut, pos atyre që eshtrat e vetë, në gjenezë të krijuara e të rritura me shumë vuajtje të prindërve e të tyre, ndër rrahje, shkatërrim e luftë të armikut kombëtar, ti lë peng në altarin e lirisë. Ata që u bënë theror në këtë altar; ndër betejat më të vlershme; në një mbrojte të shenjtë të fëmijve, pleqëve, vëllezërve dhe motrave; në mbrojtje të truallit të gjyshërve, etj. janë të destinuar nga fqinjët tanë, rreth e rrotull atyre tokave, të cilat ende nuk janë shprishur; që ende nuk janë shpërfillur; që ende nuk janë harruar tërësisht nën gjuhët e huaja e artificiale.

Kjo është shenjë e gjallë e sakrificës me jetë, në shërbim të idealit:

“Në ëndrrat e pritjes

mëngjeset qullosen

me mall për atdheun

shpirti na rri peshë.

 Zgjohuni bijtë e lokës

të pështjellur me flamur…”

 (Etnia po na pret)

Pra, etnia po na pret jashtë kohës sonë, në mënyrë që të bashkohet vetvetiu toka dhe kombi, aq sa është e mundur që të bashkohet kjo tokë. Bashkimi jep fuqinë. Neve, na tretet fuqia e jonë, që ta mbrojmë çështjen ende të pazgjidhur kombëtare:

“Blozë e hollë

nëpër rrugë peshë janë

gjarpërinjtë e mendimit”.

(Fytas me kohën)

Kjo është përpëlitja e jone e madhe me kohën dhe mendimet që ajo i ushqen për ne, e që janë me vërtetë gjarpërinjt e mendimit. Poeti thërret engjujt e lirisë, sepse ata e fitojnë këmbëngulshëm gjithësinë, derisa në këtë hartë të madhe gjeografike, do të plasë një ditë topi i etnisë.

Dihet se në një “natë vrastare”, e zhbiron tërësisht poetin, derisa thotë:

“të skuqura thikat

si hartën pellazge

në mes të errësirës

idhnisht më qëllon…”

 (Kur nata të vret)

Nëpër këtë kohë vendimtare; me hije apo fantazmë; nëpër bubullimat e pandalura për të fituar këtë liri të paktë, me gjakun e njerzve të rënë fli për këtë ditë, zgjohet edhe lugati i shekujve kundër teje:

“e gjaku im

pafaje i mërdhirë

në dimrin e madh

nën thundrat e hekurta

mbetet…” 

(Kthena atje)

Sepse, po aty, në fund të poezisë shton:

“Një ditë

edhe skeleti

do të thahet

nga malli!”

Një artist vdiç; një Tiranas, Çam, Preshevar, Ulqinak, Shpupjan e Prishtinas poeti i përjeton ashtu siç i kanë mësuar armiqtë tanë kombëtar- të zgjasin “fjalët thika” në mes njëri-tjetrit; poeti Mustafë Krasniqi i këndon me mall të pashuar lulemotrës së tij- Toblicës, në vjershën e këtij cikli, “Lulemolla”:

“se unë jam

motra tjetër e jotja

që tmerrësisht të pret

te guri i oxhakut!” –

pra, mollës së kuqe, të kuq si gjaku, të cilën, “as gjeografia/nuk e përmend”, i cili, dihet se shënon vendin ku është kufiri i jonë etnik, nën Serbinë e sotme.

Na vie lutja në gjuhën shqipe dhe në djepin e vërtetë të lindjes së këtij poeti, “diku / në tokën ilire”, edhe pse serbët e nderojnë si “tokë të tyre”, e turqit dhe Erdogani si “tokë të tyre dhe të Sulltan Muratit”, që e ka vrarë Millosh Kopiliqi, nëpër fjalimet që i mbanë Erdogani në Kastriot, pa i vënë syrin asnjë gazetar shqiptar, sepse ajo nuk është tokë as e serbëve dhe as e turqëve, por pellazgo-iliro-shqiptare, prej fillimit të kësaj bote. Poeti thotë:

“Për ty

e kapërceva ëndrrën

me krah të bardhë

për në qiell…

u luta thjesht

pa frikë

e lajka

për ty-

gjuhë

e atdheut tim

 e mbarova vargjet

lutjet e shekujve

 dikur u ktheva

si engjull

në tokën pellazge”.

 (Kapërcimi i ëndërres)

Poeti e di se edhe kjo është truall i atdheut shpirtëror të gjuhës shqipe, i cili është shumë më i madh se sa territori i Shqipërisë; i Kosovës dhe jashtë saj trojet e vjetra të Dardhanisë (Dardanisë, sepse jo-shqiptarëve nuk ua nxjerr gjuha “dh”-në shqipe!); Malit të Zi; Maqedonisë Ilire; Greqisë, si shtet, sepse e “shpallen” me dhunë, edhe pse 4 milion arvanitas i mbanë në vete, e që janë të origjinës sonë, por që e flasin gjuhën artificiale “greqisht”, përkundër gjuhës natyrore gjuhën e vjetër shqipe; por edhe Turqia me arnautet e saj, që janë edhe ata ilir, pellazgë dhe shqiptarë, por nuk e dinë gjuhen shqipe, sepse pushtetarët ua kanë ndaluar shkollat shqipe.

E kemi thënë edhe njëherë më parë se atdheu i ynë shpirtëror ka më shumë toka të vetat, territor i shtrirjes së arianëve ilir apo albanëve ilir, apo pellazgëve ilir, por një pjesë e madhe e tyre nuk e flet gjuhën shqipe dhe ka mësuar gjuhë të tjera.

Eshtrat mbesin pezull në kohë derisa të vie kjo ditë e madhe. Kjo është një vorbull e madhe e kohës për të cilën shpirti i poetit trazohet rëndë. Ajo, ndoshta do të vie…

Cikli i tretë niset prapë me vargjet e më poshtme:

“Mbi honet e djegura

në vrap fushe

me lot në gushë

u thave etjeve tona”.

 (Malli i atdheut)

Kudo e ndjekin përherë miqtë shpirtëror nga dheu i tij që lidhen me gjitha trojet autoktone. Malli i vendlindjes; malli i babait; malli për nënën e tij; malli për motrat; malli për dalin dhe vajzën; nipat e mbesat; fëmijët që e thërrasin “xhaxhi poet”, etj. Malli i atdheut e ndjekë kudo. Çdo gjë përfundon në “shportën e zanave”, mbas një kali të badhë, duke “therur shpirtin/me tel çiftelie”, si në një agullim…

Edhe ciklin e fundit e hapë strofa simbolike, nga poezia “Modernizimi i fundit”:

“Sa vështirë të jesh burrë

sytë padashje

të vënë në kurth

në ndonjë qëndrim të veçantë

kokën ulur

duhet ta mbash”.

Është e pamundur të anashkalosh lirikën intime “Besniku i dashurisë”, në të cilën dashuria shkrihet tërësisht në vajzën shqiptaro-pellazge. “Lumëmalli” derdhet më tutje deri sa të zgjohet me “Shpirtrat e trazuara”. Lakmia shqiptaro-pellazge shkon përtej ëndërrave, për të mos qenë aq realisht. Unë po e marr këtë poezi, me titullin “Lakmia”, për të parë çka vjedhin nga kulturat e huaja dhe ate çka është më e ligë, gratë e vajzat tona. Poeti shfrynë ndër vargje:

“Mos lakmo

lakuriqësinë

as çarshaf të zi-

 krenohu shqip

si një rreze dielli

 bukuri e arbrit!”

Edhe “Drugëzat” poeti u drejtohet tradhëtarëve që e shkelën tokën e të parëve, të cilët si “hije i polli nata”. Disa poetë, që poeti Mustafë Krasniqi i identifikon si “poetë të gjithësisë”, atyre, me energjitë pozitive “vargjet u vijnë papritur”, “ku puthet/këmba me baltën”, sepse kështu ata i nxitë poezia, siç thotë poeti i ynë në poezinë “Përtej bukurisë”. Në poezinë “Tmerrimi i korbave”, e që janë armiqtë tanë, e thot ai si është lënë flamuri i ynë kombëtar.

Autori i fshikullon të gjitha manitë negative në këtë përmbledhje. Pra, vinë manitë më të liga të ashtuquajturve “shqiptarë”, p.sh. karrieristëve; ëngjëllushkat si lavire; tipat vandalë; drugëzat apo tradhëtarët, e deri te “O i ziu i fundit”, të cilët janë vetë shkaktarë të largimit të bijëve të vërtetë të shqipes, nga vendlindja, nga atdheu, nga kulla e gurit, etj. Shpirtërat e trazuara janë gjallë e luftojnë me tërë qenien e tyre për bashkimin etnik shqiptar. Ata i lanë vatrat e tyre “Në kujri zanash”, sepse nuk mund të njëjzoheshin me shpërfilljen e kombit shqiptar.

“Dikush

si dhelpër

fuqishëm i thyejnë copat e atdheut”

 (Thyrja e vetme) –

thotë vetë poeti, mu siç i kanë mësuar armiqtë e përhershëm kombëtarë. Nuk ka gjuhë “kosovarishte” në Republikën e Kosovës, por gjuhë shqipe, deri në bashkimin e Shqipërisë! “Modernizimi i fundit” në këtë përmbledhje është modernizim i tepruar. Sepse është vështirë të jesh burrë, në këtë periudhë ndjenjash, kur njeriu duhet ta ulë kokën, për ta mbërrirë kafen “nga gjiri i bardhë”.

Këtu, përfundon përmbledhja e poezive. Unë, kam folur vetëm për gjërat pozitive, në raport të intencave të mia kombëtare. Mund të ketë ndonjë poezi që do të mund të kritikohet, por ia vlenë që ta lexoni tërësisht këtë libër dhe të dëshmoni edhe ju ato që ne i vumë re me këtë rast, si redaktor i librit…

Dhashtë Zoti i Madh e Mustafë Krasniqi na nxjerr kështu vepra të mira!

50 vjetori i vdekjes së poetit Ali Asllani/

Shkruan:MSc. ALBERT HABAZAJ/ studiues*/

Kemi plot 50 vjet pa e parë me sy Ali Asllanin. Po bëhen 80 vjet pa i parë më të ribotuara në libër 8 vjeshërimet e para të poetit elegant, përkthyesit brilant, atdhetarit të zjarrtë, diplomatit largpamës, pushtetarit punëmbaruar, politikanit shqiptar, qytetarit aristokrat e dashnorit të vesuar të poezisë, Ali Asllani. (Bëjmë fjalë për vjershat e botuara, jo ato të pabotuarat, që s’i pamë kurrë). Ali Asllani u lind në Vlorë, me baba Asllan Sulejmanin nga Vajza e Lumit të Vlorës, Labëri dhe nënë Hyrie Meminaj nga Trevllazri i Topalltisë më 28 nëntor 1884. [Studiuesi Bardhosh Gaçe paraqet datëlindje të poetit 20.11.1882, ndërsa kritiku Mark Gurakuqi nëntorin e vitit 1883, mbështetur në bisedën e bërë me xha Aliun, në Tiranë, më tetor 1960]. Mbylli sytë në Tiranë, më  20 dhjetor 1966, në moshën 82, 83 apo 84 vjeçare. Në Vajzë e kaloi fëmijërinë poeti, tek të afërmit nga baba, se, kur qe 6 vjeç e la i ati, e, kur u bë 9, i iku dhe nëna …Tipik qe Ali Asllani, i ngjashëm me vetveten. Aqsa emër i përveçëm dhe i veçantë në letrat shqipe, aq dhe figurë komplekse me qëndrime kontradiktore. Veçse gjithmonë një fisnik i klasit të lartë. Dhe ishte 51, 52 apo 53 vjeç kur botoi libërthin e tij të parë në shtypshkronjën “Atdheu”, Vlorë …

Edhe në kohën e kaluar, tek-tuk, janë botuar libra me poezi të Ali Asllanit. Por, si të thuash, qe gjetur një “status quo”. Edhe sipërorët e ububushëm të kohës “as i bënë, as u bëri zhurmë”[1]. Marrëveshje e dëshiruar apo e detyruar Poet – parti shtet: “Mos më nga, mos të ngas!”, këtë veç e hamendësojmë, se s’mund ta dimë të saktën. Po kush është ai njeri, që s’e do qetësinë në jetë, që nuk e ka tendencën e një jete të rehatshme?! Edhe pse plak, Ali Asllani mbahej pastër e bukur dhe një ditë s’e hiqte kravatën nga jaka e këmishës, sikur të ishte ende ambasador në Europë (siç qe në kohën e Zogut) apo Sekretar i Përgjithshëm i Ismail Qemal bej Vlorës (në kohën e Pavarësisë). Biografia politike, diplomatiko-shtetërore e “Bilbilit të Vlorës”, siç e quanin miqtë poetin e Labërisë, tashmë njihet nga lexuesi shqiptar, prandaj nuk e shikojmë të arsyeshme ta trajtojmë në këtë punim.

Poezia e tij ka qenë përherë e frymëzuar, me ndjenja të holla e të larta, e sinqertë, e dashur, sociale, sa autoktone, aq universale. Përherë binte era trëndelinë, zbukuruar natyrshëm me ngjyrën e lirisë. Në luhatjet që ka pasur gjatë jetës, nuk ka asgjë oportuniste përveç iluzioneve të zakonshme, që mund të ushqehen në çaste të caktuara të historisë nga cilido qoftë. Portreti poetik i Tij është diellor, veç jo si ai dielli i nxehtë që të djeg, por si një diell i ngrohtë, që të shëron xhanin me vargjet e tij më të mira. Dhe e fshehim akoma, se paska dritëhije në udhëtimin politik të xha Aliut?!… Dhe i themi me gjysmë zëri apo fshehurazi, me pësh-pëshe e cepeve si ato gratë e liga?! Bëjmë mirë apo i bëjmë mirë poetit kështu? Patjetër, jo. Na vjen në ndihmë dhe na kthjellon mendimin vërejtja e studiuesit, poetit dhe përkthyesit të paharruar Jorgo Bllaci, kur shkruan: “Në disa parathënie e pasthënie të librave të tij, botuar pas vitit 1962, si dhe në disa monografi, më ka rënë në sy pasaktësi (të mos them dashakeqësi) për qëndrimin e poetit ndaj okupatorit fashist thuhet se gjatë kohës së Luftës Nacionalçlirimtare, ai ishte anëtar i Këshillit të Naltë të Shtetit. Në fakt, këtë emërim e ka marrë para zbarkimit të trupave fashiste në trojet tona. Vërtet emri i tij figuron në listën e atij këshilli, madje edhe në atë të dërgatës që do t’i shpinte Viktor Emanuelit në Romë kurorën e Skënderbeut, por vetë ai, në shenjë proteste ndaj pushtimit, u tërhoq nga jeta politike, braktisi kryeqytetin dhe vajti në fshatin e prindërve të tij, në Vajzë të Vlorës”[2]. Dhe atje, në Vajzë, në fillim të vitit 1942, xha Aliu shkroi “Hakërrimin” aq tronditës, më të fuqishmin krijim që qe shkruar gjatë Luftës, të cilën ata të “nacionalçlirimtares” e shpërndanë me traktet e tyre. Por, pas Çlirimit xha Aliu s’kish as “triskë fronti”, as shtëpi, as pension. Me pak të ardhura që nxirrte nga përkthimet në Institutin e Shkencave rronte, veç nuk ulej.

Ai e adhuronte poezinë e Fan Nolit, sepse e vlerësonte shumë “Viganin liberator” për forcën e ndjenjave, mjetet stilistike të një mjeshtërie të përsorur, edhe për poezitë me motive biblike, për sistemin stilistiko-figurativ alegorik. Ali Asllani e çmonte Theofan Stilianin sidomos për diturinë, që, siç do ta vlerësonte më vonë Kadareja, qe “Kryeministri më i kulturuar evropian, në vendin më të prapambetur”[3]. Poeti lab i dinte përmendësh dhe i recitonte me dëshirë kryeveprat e Nolit: “Elegji për Luigj Gurakuqin”, “Himni i Flamurit”, “Elegji për Bajram Currin”, ndërsa vjershën “Tomsoni dhe kulçedra” e citonte shpesh si kulm të forcës dhe muzikalitetit të fjalës shqipe. Noli, me pseudonimin Rushit Bilbil Gramshi, kishte përkthyer Rubairat e Kajamit). Asllani kishte kulturë të gjerë dhe ia kishin nevojën në të tri kohët që jetoi (të Ismail Qemalit, të Zogut, të Enverit). Qe mik i Gjergj Fishtës homerik e Lasgush Poradecit kozmogonik, i nobelistit indian Rabindranath Tagore dhe klasikut të poezisë greke Kostis Palamas. Ai e kishte shumë qejf poezinë persiane, sidomos rubairat e Omar Khajamit (Hajamit) i përpinte, saqë kuptohet ndikimi dëshiror nga liriku magjepsës i vendit të trëndafilave (Persia, Irani i sotëm). Lexohet patjetër ndikimi nga lirika popullore shqiptare, sidomos nga poezia gojore e trevës së Lumit të Vlorës nga kishte origjinën, jo vetëm në motivet labërishte. Edhe dimensioni lindor i rubairave të Omar Khajamit, që vjen si reminishencë me musht, i rri bukur vargut të freskët të Ali Asllanit. Por Asllani nuk imiton majmunërisht si ndoca poetucë liliputër të kollarepsur e që fryhen si kokoshat e vitit të ri, të shkretët…

Vjershat dashurore – erotike, që ka krijuar pena e shpirtit të tij si modeli i Princit të Kaltër Lirik, kënga e popullit i ka në gjirin e saj si thesar shpirtëror. Qytetarët i dinë përmendësh këngët e Ali Allanit, të rinjtë i përdorin si citate dashurie, ndërsa të plagosurit nga dashuria si receta shërimi. Në Vlorë dhe në Labëri të thonë se dashuria e ka selinë në vargjet e Ali Asllanit… Po ai valëzim baladesk i fjalës poetike, po ajo frymë e ëmbël mitike që të shkrin e të njëson me shpirtin aliasllanian a nuk është vetë dashura e jetës e për jetën, të dashur deri në qelizë? Prof. Aurel Plasari ka pikasur se poeti lab “edhe në poezinë politike apo dhe në atë atdhetare u bie fort notave erotike”. Por, ç’t’i bësh? S’i ndalon dot vargjet e tij që t’i dinë dhe një tufë nga këta horrat e zuzarët që kemi në krye, që janë bërë si derra e dosa, por fare të padobishëm për integrimin europian e qytetar të Shqipërisë tonë të dashur e hallemadhe nga zorzopët e drejtimit. Duke u ruajtur se mos biem në eufuizëm, gjykojmë se sikurse Gëte shkonte aq mirë letrarisht me Shilerin edhe Ali Asllani me Lasgushin “në sojin e vet rri i rinuar harmonishëm, si një disktik që secili ka shok veten”[4], siç bën bukur cilësimin studiuesi dhe poeti Agim Shehu. Ka raste që na vijnë paralele drite nga Gëte për Ali Asllanin. Sinqerisht, na krijohen ca paralele të largëta e të zbehta midis gjeniut Gëte të Gjermanisë së madhe dhe grimcëzës gjeniale Ali Asllani të Shqipërizës së vogël: 83 vjeç qe Gëte kur mbylli sytë. Më 1785 ftohet nga dukesha e Vajmarit dhe i biri Karl Augusti. U bë poet oborri dhe funksionar i lartë i këtij oborri, ministër shteti. I një shteti që bëri kushtetutë. Johann Wolfgang von Goethe (Gëte, 28 gusht 1749-22 mars 1832) lidhi një miqësi të ngushtë letraro-diturore me Johann Christoph Fridrich von Schiller (Shiler, 10 nëntor 1759-9 maj 1805). Gëte dhe Shiler, në fillim të jetës letrare u vunë në ballë të lëvizjes iluministe romantike “Stuhi dhe vrull”. Ata bënë epokë në letërsinë gjermane. Por, edhe këtu në Shqipërizën tonë të vockël, një Ali Asllan i madh iku 83 vjeç. Edhe ai i shërbeu mbretit dhe u bë poet oborri. I një shteti që bëri kushtetutë. Ndër të metat e shumta që ka Zogu, mbarëpranohet pozitivisht që bëri kushtetutë. Edhe Asllani njohu një lirik të përvëluar zemrash, zotni e aristokrat i lartë. Ai ishte Lasgush Poradeci (Llazar Sotir Gusho, 27 dhejtor 1899-12 nëntor 1987). Pati miqësi të mirë vlonjati me pogradecarin dhe koha i klasifikoi si dy lirikët më të mëdhenj të poezisë shqipe, duke e tejkaluar kohën që jetuan. Edhe sot pëlqehen po aq sa në vitet ’30, kur shkëlqyen. Ali Asllani, ashtu siç qe në fillimet iluministe dhe romantike, rrojti romantik dhe romantik vdiq, “or tungjatjeta! Amore felicita!”. Femrën e donte të shëndetshme e plot hire, dashurinë pa moshë. Për xha Aliun, njërin nga qytetarët e parë të Republikës sonë të Letrave, i papërsëritshmi Fatos Arapi më ka thënë: “Ali Asllani është gjurmë ku shkel vetëm suferina shqiptare”. Dhe vërtet, korpus madhështor me vlera është vepra e Ali Asllanit në Republikën e Letrave Shqipe, se është një nga poetët më të mëdhenj të letërsisë shqipe, ashtu sikurse e kanë vlerësuar studiuesit seriozë.

Qëndrimin ndaj rilindasit realist të Letërsisë shqipe të kohës që jetoi e përcakton drejtë prof. Muzafer Xhaxhiu: “… vepra poetike e Ali Asllanit (me ndonjë përjashtim të rrallë) është gjykuar së prapthi, nuk është parë me objektivitetin e duhur, sidomos pas vitit 1944, ajo i është nënshtruar “analizës” me tendenciozitet politik ideologjizues”[5], që bëri të shmangej gjithë ai emër fisnik i letrave shqipe, deri në mospërfillje. Miku im, Ferdinant Sulaj, nip i Poetit, duke pirë kafe buzë detit, para nja 15 ditësh, na thotë: “Harrimi, indiferenca dhe lënia në hije janë goditje më e rëndë se çdo dënim çfarëdo, ngaqë dënimi publikohet, merret vesh dhe interpretohet, kurse këta tregues përmbledhin ndalimin e botimit e përndjekjen, sepse, në fund të fundit, Ali efendiu, – siç i flisnin më të mëdhenjtë në shtëpitë tona dhe në odat e Vlorës – shihej me sy të shtrembër, apo jo? Megjithatë, këto rrethana nuk e penguan elitën e poetëve shqiptarë, me Dritëroin, Jorgo Bllacin, Kin Dushin, Drago Siliqin, Dalan Shapllon, Nasho Jorgaqin e miqtë e mirë të letrave që ditën kur vinte Ali Asllani në klubin e Lidhjes ta kthenin në ditë feste e gëzimi letrar, sepse humorin, qytetarinë, fjalën, sqimën liriku aristokrat i kishte magjike”. Si duket, Ali Asllan = magnetizim.

Ndërsa, në kohën e sotme janë bërë botime e stërbotime, duke pretenduar se publiku po njihet me veprën e plotë letrare të tij. Megjithë reklamimet e bëra aq bujshëm, poeti, diplomati dhe atdhetari i madh i vargut elegant dhe i veprimit qytetar, ende s’është thënë e lexuar i tëri.

Do të ravijëzojmë sadopak çështjen se përse Ali Asllani ende s’është lexuar i tëri. Përgjigja e parë që na vjen ndoresh është se ai patjetër s’është botuar i tëri. Më moshatarët në Vlorë thonë se, ende nuk po e shohim atë Ali Asllan që kemi njohur, që na kanë rrëfyer të parët tanë; ata, të cilët e kanë njohur vërtet të plotë atë, emrin, bëmat dhe veprën letrare të tij, lënë shkruar. Në poezitë e xha Aliut, ku spikat furishëm shpirti atdhetar trazuar bukur dhe me finesë me ndjenjën poetike, vërejmë se vjershërimet romantike i ka entuziaste dhe s’bën t’u futësh gërshërë e t’i qethësh, (aq më tepër sot, kur kemi veshur poture moderniciteti dhe gunë të qytetarisë demokratike). Është i turpshëm dhe i pamoralshëm gjesti i “bllokimit” që i bëhet asaj pjese të krijimtarisë letrare të Lirikut të madh të Labërisë, Vlorës dhe Shqipërisë, e cila, nga “pronarët” e shkrimtarisë shqiptare, ende gjykohet si letërsi dekadente e “pa partishmëri proletare” (sot kupto: interes ose para). Poeti ka krijuar si i ka ardhur muza, ato i që ka ndjerë shpirti. Ai ka shkruar për ndjenja, mendime, vende, njerëz, ngjarje, edhe për persona, që me bëmat e tyre “pozitive” apo “negative”, patjetër janë futur në fondin e historisë së popullit shqiptar, por  nga të pasmit e vertikalitetit drejtues u trajtuan si personazhe historikë të liq, të zinj, jo të mirë, të kuq. Hajde, dakort për dje, po sot, një çerek shekulli demokraci?!…Është thënë e shkruar që A. Asllani ka shkruar vjersha që në moshë të re, por u bë i njohur me poemën “Hanko Halla”, që e botoi në vitin 1942 (në fakt poema është shkruar në vitin 1929 dhe botimi i parë i saj është bërë në vitin 1932). Në librin “Studime për letërsinë shqiptare” (1988), gjatë analizës që i bëhet poemës së Musarajt “Bujku i Hanko Hallës” (vb. 1934) shkruhet: “Në këtë poemë për herë të parë Shevqet Musaraj ka përdorur gjerësisht gjuhën, frazeologjinë, sinkaksin poetik dhe vargun popullor, vërtet sipas modelit të përpunuar prej Ali Asllanit, po të pasuruar e të përshtatur temës së veprës dhe tipit që është vënë në qendër të saj”[6]. Edhe në disa libra të lirikut vlonjat apo kushtuar atij (që panë dritën e botimit pas viteve 1990-të) jepet e paplotë bibliografia e botimeve të autorit. Por, specialistët e fushës në Bibliotekën Kombëtare të Shqipërisë, njerëzit e arsimuar dhe të specializuar për katalogimin e librit e bëjnë mirë punën; atë që u takon, që duhet të bëjnë, e bëjnë detyrën me korrektesë shkencore. Gjykojmë se një studiuesi të veprës poetike të Ali Asllanit, mund t’i vlejë informacioni i mëposhtëm, të cilin po e paraqesim vërtetësisht, (dhe e ndjejmë si detyrim, mundësi dhe kënaqësi), meqenëqë kemi arsimimin e specializimin në fushën e shkencës së Bibliotekonomisë. Numri i regjistrimeve të gjetura në faqen elektronike të Bibliotekës Kombëtare të Shqipërisë në Katalogët Online për autorin Ali Asllani është 17 dhe numri i regjistrimeve të shfaqura është 17. Dhe konkretisht, nga vepra letrare e botuar e Ali Asllanit, në Bibliotekën Kombëtare janë regjistruar këto njësi bibliografike:

1. “Mbreti i ynë”: vjersha; Vlorë, Shtypshkronja “Atdheu”, 1935, 10 faqe, (4 kopje);
2. “Mbreti i ynë”: vjersha për zogun; Vlorë, Shtypshkronja “Atdheu”, 1936, 10 f., (3 kopje), [Libri që kam unë (i vitit 1936) ka 12 faqe];
3. “Hanko Halla“: Tiranë; “Kristo Luarasi”, 1942, 54 f., (5 kopje);
4. “Vidi vidi pullumbeshë dhe Hanko Halla”: vjersha, paraqitur dhe red. nga Razi Brahimi, Tiranë: “Naim Frashëri”, 1960, 144 f. (18 kopje);
5. “Shqipëria kryezonjë”: vjersha; Tiranë, “Naim Frashëri”, 1962, 63 f., (5 kopje);
6. “Vajzat dhe dallëndyshet” Tiranë, “Naim Frashëri”, 1964, 83 f., (7 kopje); [libri ka red. Donika Omarin, por nuk është shënuar në përshkrimin bibliografik të katalogut të Bibliotekës Kombëtare, Tiranë];
7. “… Ku merr zjarr rrufeja: vjersha të zgjedhura dhe “Hanko Halla“, [përmbledhje, (antologji)]; Tiranë: “Naim Frashëri”, 1966, 211 f., (5 kopje);
8. [Poezi]; [Titulli i serisë: Poezia shqipe]; Tiranë, “Naim Frashëri”, 1975, 89 f., 1 fletë portret, (4 kopje);
9. “Vepra”, zgjodhi dhe përgatiti: Kajtaz Rrecaj, red. Fahredin Gunga; Prishtinë, Rilindja [(Ky titull përbëhet nga V. 1: Poezi; V. 2 Poezi. Jeta dhe vepra): Vepra 1, 1984, 187 f., me 1 fl. portr., (3 kopje);
10. Vepra 2: Poezi. Jeta dhe vepra, 1984, 221 f. me 1 fl. portr. dhe bibliografi], (3 kopje);
11. “Poezi të zgjedhura”, përgat.: Jorgo Bllaci, red.: Jorgo Bllaci, Bardhosh Gaçe; Tiranë: “Naim Frashëri”, 1996, 209 f., me il., (5 kopje);
12. “Vidi-vidi pëllumbeshë”: poezi të zgjedhura; red. Bardhosh Gaçe, Tiranë, Toena, 1999, 294 f.; (Titulli i serisë: Kambana. Poezia e zgjedhur shqipe), (4 kopje);
13. “Hanko Halla”: poezi të zgjedhura, përgat. për shtyp: Përparim Xhixha, Tiranë: Mësonjëtorja e parë, 1999, 142 f., 1 fl. port., me parathënie një esse e Fatos Arapit “Kohët dhe poeti”, (5 kopje);
14. “Këngë të dashurisë”: poezi, red. Xhevahir Lleshi, Tiranë: Uegen, 2004, 84 f., (5 kopje);
15. “Hanko Halla”: poemë, red. Xhevahir Lleshi, Tiranë: Uegen, 2004, 48 f., (5 kopje);
16. “Hanko Halla”: poemë, Tiranë: “Naim Frashëri”, 2006, 94 f., (5 kopje);
17. “Vepra e plotë poetike”, përg.: Nasho Jorgaqi, Ardian Klosi; Tiranë: K & B, 2011, 381 f.; kopert. mbi aut. – dy fjalë në hyrje: f. 11-13 nga përgatitësit, (5 kopje).

Ndër studimet e reja kushtuar veprës së tij kujtojmë 3 monografitë e përgatitura nga prof.dr. Bardhosh Gaçe:

1. “Ali Asllani, liriku i madh i poezisë shqipe”, Tiranë, Eurorilindja, 1998, 39 f.];
2. “Ali Asllani në kujtimet dhe studimet letrare”, red. Nasho Jorgaqi, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1997, 302 f.;
3. “Ali Asllani në kujtimet dhe studimet letrare”: ribot. i ripunuar, Tiranë, Toena, 2006, 440 f.;

– përmbledhjen “Ali Asllani, princi i lirikës shqiptare: konferenca shkencore”, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Akademia e Shkencave, Tiranë, Universiteti Teknologjik “Ismail Qemali”, Vlorë; Tiranë, Maluka, 2007, 164 f.;

– si dhe monografinë e autorit Shkëlqim Zotaj: “Tipologjia e lirikës së Ali Asllanit”, sprovë letrare, red. Bardhosh Gaçe, Tiranë, Globus R., 2007, [164 f.]

Ndërkohë, që vërejmë se vepra e plotë, (ajo e plota fare, jo ajo që reklamojnë botuesit e derisotëm) e Ali Asllanit ende nuk është botuar as sot, një gjysmë shekulli pas vdekjes së Tij. Nuk njihet deri në fund vepra e tij apo ende sundon mentaliteti? Pse? Nga kush paskemi frikë xhanëm? Vuakemi nga komplekset e së kaluarës. Na mundoka mirëfilli apo s’e pranokemi dot hapësirën e pastër, të kaltër, të bukur, të mirë e të dobishme të demokratizimit qytetar të vetvetes, të shpirtit tonë, vetëdijes sonë, fjalës së folur dhe  sidomos asaj së shkruarës. Pse, o, kaq keq na paska kompromentuar e deformuar pjesa e poshtme e letërsisë ideologjike socrealiste, me kornizat e shkrimit bardhë e zi, me funksionimin e skemave të krijimit në rresht?! Me çfarë sonde u dashka larë stomaku i këtij lloj mendimi të indoktrinuar që na paska pushtuar materien dhe ndërgjegjen tonë segmentare, saqë nuk u çliruakemi dot?! Apo, mos vallë duam vetë të vuajmë nga ky lloj pushtimi?! Akoma vetëm poetët partiakë me poezi partististe do të promovojmë? (Sot: parti = interes+para). Kujtesa e leximit në këtë situatë po na sjell në ekran të vështrimit studimor thënien famëkeqe e me flamë të Leninit: “Poshtë letrarët pa parti!” Botojeni, ore të mjerë, poetin siç ka shkruar! Pse e censuroni kaq rreptë? Ç’keni ju?! Është stafeta e brezave që e gjykon veprën e tij. Është koha që i vë notën poetit për krijimtarinë letrare, në të cilën ka shprehur në mënyrë figurative mendimet, idetë e ndjenjat me anë të fjalës së bukur. Është përsëri koha që i vë notën poetit për nivelin artistik, morfologjinë poetike, rregullat e metrikës, stilin apo dhe stilistikën e gjuhës poetike të autorit, ritmin, përdorimin e mjeteve të ndryshme të përforcimit të shprehjes së fjalës, deri tek përdorimi i veçorive akustike të asaj fjale aq të ëmbël. Ali Asllani krijimtarinë letrare e ka tërësisht në formë vjershe dhe ajo na rrëmben, na bën për vete. Ka një bukuri magjepse, si ndër pak autorë. Asllani është një poet shqiptar që u lind, jetoi, luftoi, punoi, ndërtoi, udhëhoqi, gaboi, dashuroi, u plak e vdiq për Shqipëri dhe në Shqipëri. Ai donte një Shqipëri të mirë, me emër, me dinjitet, qytetare, të dashur, të bukur. Kjo vihet re në çdo vjershë të autorit e prandaj lajtmotivi i veprës së Tij letrare ngelen vargjet brilante: “Vlorën edhe Vlorën/ thelp e kam në zemër,/ ditën e kam dritë,/ natën e kam ëndërr…”[7] Ai është gjitholog i vërtetë dhe një bilbil i bukur i poezisë shqiptare. Krijimtaria e Ali Asllanit, për veçoritë që ka, për individualitetin, tipiken, kontekstin, nëntekstin, këndvështrimin e trajtimit si poezi e rrethanave apo qëllimore, si art i Ali Asllanit mund të jetë shumë bukur një shkollë letrare për shkrimtarët e tjerë, një shkollë e mjeshtërisë artistike. Po atëhere, përse nuk botohet i plotë Ali Asllani? Se ka shkruar për Zogun? Edhe?!… “Ku është problemi”?! … Ai, po ashtu, ka shkruar poezi të mrekullueshme dhe për Perlat Rexhepin, (njërin nga 3 heronjtë e Shkodrës, që, bashkë me Branko Kadinë dhe Jordan Misjen, ranë në përpjekjen legjendare më 22 qershor 1942 kundër fashistëve në Shkodër). Poezia “Perlat Rexhepi” e Ali Asllanit me 5 strofa 4 vargëshe, me rimë melodioze të kryqëzuar abab, është e dashur, frymëzuese, ka gjuhë të sinqertë e burrërore, vargje të mbrujtura me thekse shumë prekës, një gjashtërrokësh të thjeshtë e magjik, nota retorike, ku ngrihet i gjallë e madhështor portreti i bashkëfshatarit të tij – dëshmor lirie në përfytyrimin e lexuesit. Edhe për Vajzën (vendlindjen e tij), edhe për Vlorën, edhe për Labërinë, edhe për Shqipërinë ka shkruar me shpërthime romantike, herë me nota iluministe e himnizuese, herë me ngjyra realiste. Ai është qejfli në varg, qejfli në jetë, i ndezur në vargje siç qe në jetë, i pastër në vargje, siç qe një jetë. Qibar në çdo gjë, siç e njohin në Vlorë dhe Sovran i fjalës. Ai është Këngëtari i Lirisë. Madje, edhe nga personalitete politike të regjimit të kaluar ai është cilësuar KËNGËTARI I LUFTËS SË VLORËS, sepse i tillë ishte, sepse ai dhe askush tjetër e bëri Himnin e Luftës së Vlorës, atë këngë solemne kushtuar asaj beteje çlirimtare me dobi kombëtare, këngë që mbahet si simbol i asaj ngjarjeje të shënuar. “Vlora – Vlora” e Ali Asllanit u muzikua nga Thoma Nasi, vatrani atdhetar, i cili erdhi me bandën muzikore “Vatra”, që nga Amerika, se e thirri gjaku, kocka, zëri i të parëve, e kërkoi mëmëdheu, bashkë me trimat. Dhe kështu, vjersha e poetit, kryekatundarit, kryebashkiakut vlonjat u bë një vepër muzikore lirike, me përmbajtje patriotike, që këndohej jo vetëm nga kori, por nga gjithë luftëtarët e Njëzetës.

Le të kthehemi tek “dregëza” e xha Aliut, tek ajo kleçka në biografi, që ende mundoka keq botuesit tanë të shqyer (më falni … të shquar…). I thonë dhe rapsod ca nga këta kritikët tanë profanë me fasadë kollaresh a mjekrash të ditura. U duket se e zbresin nga piedestali, por s’e luptojnë që kohë e kohëra kalojnë e Ali Asllanit vetë vepra e tij e tejkohshme, e fuqishme e aktuale e bën profét të bardhë të artit të fjalës. Po çfarë thotë Ali Asllani në ato vargjet e pa njohura sot e 80 vjet, xhanëm? Nga leximi i libërthit kuptojmë se poeti (në atë kohë 51, 52 apo 53 vjeçar) ka krijuar 202 vargje, të thurura përkatësisht në vjershat “Zog i Parë”, “Fat’ i yn’ i mir’ udukë”, “Rreth Mbretit gjith vëllezër”, “Ka më tepër duf shqiponja, se kur fryn e vetëtinë”, “Me ty jemi”, “Mbani kokat atje sipër, ku mer zjarr’ e flak’ rrufeja”, “Në Atdheun e Shqiponjës” dhe “Flamurit kombëtar”, që janë vjersha lirike madhështore, ku lavdëron e himnizon mbretin e vendit në ato vite. Ali Asllani është shfaqur një zë i vërtetë i kohës që jetoi dhe vjen tek ky libërth siç qe, zëri i kohës së tij. Nuk mund të dilte nga koha dhe personazhet e asaj kohe që jetoi, (se e punësoi, e vlerësoi, e kënaqi, e joshi, e ndëshkoi, e shqetësoi dhe prapë e nderoi). Ky pra është Ali Asllani. Ka përdorur gjuhë romantike, lëvdata të tepruara dhe i ka bërë ca lajkatime të tepruara Zogut?! Po, i ka bërë. Është poet ai. Dhe poeti njeri është. Njeri i ndjeshëm, si të tjerët (më pak a më shumë – tjetër gjë), por që mund ta shprehë edhe artistikisht në vargje ndjesinë që ka. Ashtu e ka ndjerë. Ashtu i ka ardhur. Ashtu i paskej thënë, si duket, kali me fletë i Pegasit, kur poeti i hipi dhe u pa nga të tjerët për herë të parë më 1935 – ën me zërin e tij më vete, jo në kor me të tjerë. Nga Nexhat Hakiu mësojmë se vjershat e para A. Asllani i ka shkruar turqisht, kur ishte nxënës në gjimnazin e Janinës, [pas viteve 1898], sidomos në vitet 1902 – 1903 në të përkohshmet: “Malumat” (“Dituria”-Stamboll) “Mysaver fen e edep”, (“Përfytyrimi i shkencës dhe edukatës”, “Baballëk”, që dilte në Konjë[8], etj. Ndërsa, nga vjershat fillimtare poeti nis t’i botojë aty nga vitet 1913-’14. Në vitin 1914, kur ishte internuar në Itali hartoi një poemth me karakter patriotik, që mund të merret si pikënisja e veprimtarisë së tij letrare në gjuhën shqipe. Janë më tepër se 53 vjersha të shkruara me frymë patriotike, por shumica nuk e panë dritën e botimit. Ai botoi në shtypin e kohës në gjuhën shqipe krijimet “Mir’se ardhët” e “Marshi i Vlorës”, gazeta “Mbrojta Kombëtare”, Vlorë, 28 Tetor 1920; “Vjersha për shkollarë”, revista “Minerva”, nr. 1, 1932 (të vetmet për të vegjël që ai botoi). Në vëllimin “Vajzat dhe dallëndyshet” janë botuar fragmente nga poema didaktike “Kujtime të vjetra” (97 vargje në 5 kre) me shënimin në fund të faqes: “Poema “Kujtime të vjetëra”, prej së cilës botojmë disa fragmente, është shkruar në vitin 1921 në formën e këshillave për brezin e ri, i cili duhej ta shihte çdo gjë nën prizmin e interesave t’atdheut dhe të mos binte në kurthin e të liqve dhe armiqve”[9]. Po në këtë vëllim është botuar vjersha “Një flamë” (një spiuni) me shënimin fundor: “Vlorë, 1917”.[10] E famshmja “Hanko Halla” u botua pjesë-pjesë në “Kosova”, nr. 1, 2, 3, maj 1932, Kostancë, Rumani (shkruar në Sofje, 1929), bot. i plotë i poemës: revista “Shkëndija”, nr. 24-25/ 1942); në vitin 1932 “Në Atdheun e Shqiponjës”, gazeta “Besa”, nr. 1273, viti 1935, etj.

Sipas M. Gurakuqit, në vitin 1932 do të gjejmë vjershën e parë të Asllanit kushtuar Zogut, titulluar “Mbreti ynë” (shih: “Besa”, 1932, viti II, Nr. 435, f. 2) botuar edhe në “Minerva” (shih: “Minerva”, 1932, nr. 2, f. 1). Një vjershë me të njëjtin titull do ta gjejmë prapë te “Minerva” dy vjet më vonë (shih: “Minerva”, 1934, nr. 23-24, f. 3), ndërsa më 1935 me të njëjtin titull do të botojë një libër. (shih: “Ali Asllani “Mbreti ynë”, Vlorë, shtyp. “Atdheu”, 1935). Ai vijon të botojë disa vjersha me karakter patriotik dhe shoqëror. Kështu më 1933 në “Minerva” boton vjershën “Zonjat hedhin valle” (shih: “Minerva”, 1933, Nr. 12-13, f. 8). Po në këtë revistë “Soirèe” (Festë) (shih: “Minerva”, 1933, Nr. 6, f. 14), në “Besa” vjershën “Flamurit kombëtar” (shih: “Besa”, 1933, viti III, nr.715, f. 3). Një pjesë të poemës së tij të dëgjuar “Hanko Halla” e botoi së pari në revistën “Minerva” më 1933 (shih: “Minerva”, 1933, Nr. 10, f. 4) e po në këtë vit, në të njëjtin organ, do të botojë një pjesë tjetër. Ali Asllani do të bashkëpunojë edhe në organe të tjerë, si “Ilyria” (vjersha “Ismail Qemali”, 1935), “Kombi” (vjersha “Gjoni”), “Bota e Re”, “Vatra shqiptare”, “Tomorri i Vogël”, Fryma”, “Revista Letrare” etj.

Në librin me poezi të zgjedhura “Vidi-vidi pëllumbeshë”, (1999) gjejmë krijime: nga cikli i lirikave të dashurisë si “Vajzat heqin valle”, e cila ka në fund shënimin 1929 dhe vjersha e gjatë “Vajza Shqiptare”, qershor 1930; nga cikli i poezive patriotike “Ç’do të thotë patriot?”, 1916; “Dëshpërim dhe shpresë”, 1918; “Buza ime kur do qeshë?”, 1918; “Do na bënet Shqipëria? (Si përgjigje pyetjes që bëri Halim Xhelua)”, 1919; “Sazani”, 1919; vjersha e gjatë “Ismail Qemali”, 1919, poema “Fejzo Xhafua”, 1919; “Unë dhe bota”, Vlorë, korrik 1919; “Vlora, Vlora! (Pjesa I – para luftës)”, 1919; “Vlora, Vlora! (Pjesa II – pas luftës”, 1920; “Mir’se ardhët” Vlorë, shtator 1920; “Këngë”, 1921; “Për dëshmorët”, 1922, “Ah, ky vënd…”, 1924 dhe “Mbani kokat sipër ku merr zjarr e flak’ rrufeja”, 1935; nga cilki i poezive shoqërore (satirike) “Një flamë (Një spiuni)”, 1917; “Ja programi im është ky”, nuk ka vit të shkruar, por shënimin “Kjo vjershë është shkruar me rastin e zgjedhjeve të deputetëve  në kohën e Zogut” (shih: f. 164) dhe poema e gjatë “Dasma shqiptare”, Sofje, qershor 1928.

Në librin “Vajzat dhe dallëndyshet”, botuar pas çlirimit është edhe poezia “Flamuri kombëtar”[11] me 27 vargje dhe 7 thyerje vargfundorësh me fjalë 2-3 rrokëshe. Poezisë i është bërë një dush i mirë, duke i pastruar strofat ku përmendet Zogu. S’do mend shumë të kuptohet që poezia është qethur mirë e mirë nga vargjet e strofat me Mbret, sepse në botimin e vitit 1936 kjo vjershë ka 50 vargje[12].

Kritiku Mark Gurakuqi na ka lënë një ndër botimet më serioze për jetën dhe veprën letrare të Ali Asllanit, studim monografik (me gjithë ndonjë rezervë që mund të kemi, e cila do të dalë në vijim të kësaj trajtese). Ai shkruan “Një ndër krijimet ma të mirë poetike patriotike të Ali Asllanit asht vjersha “Mbani kokat atje sipër, ku merr zjarr e flak’ rrufeja!” (Asht vjersha e besimit, e bindjes se për Shqipninë do të vijnë ditë të bukura, edhe për ata që i kanë zemrat e plagosuna nga lufta, burgjet, “kurbetet e flamosura”. Këndej del edhe thirrja e poetit: “Pra të gjith’ për njëri-tjetrin dhe me bindje të patundur,/ Rreth flamurit të pandarë, rreth atdheut të pamundur,/ Të patundur, të pamundur, as nga era as nga reja,/ Mbani kokat atje sipër, ku merr zjarr e flak’ rrufeja!”[13]. Ky variant është botuar dhe në poezinë me të njëjtin titull në vëllimin me poezi të zgjedhura të vitit 1996[14]; po ashtu, pa asnjë ndryshim edhe në botimin tjetër vijues me poezi të zgjedhura të vitit 1999[15]. Kjo poezi është botuar edhe tek libërthi “Mbreti i ynë” me po të njëjtin titull: “Mbani kokat atje sipër, ku mer zjarr’ e flak’rrufeja”, por në 12 vargje. Në të dy botimet poezia ka 16 vargje dhe në fund të faqes vitin [e botimit] 1935. Në botimet e 1996-ës dhe 1999-ës strofa e parë: “Kurse dimri bën të tijat, faq’ e dheut ngelet keq,/ kurse dega, fleta thanen [thahen është në bot. e v. 1935[16]], çdo gjë vuan e çdo gjë heq!/ si një dorë, dor’ e zotit [në origjinal është shkruar me shkronjë të madhe: Zotit], ajo dor’që s’ka të dukur,/ dalngadalë, nënë tokë, përgatit behar’ e bukur”[17] pothuaj nuk është ngacmuar. Strofa e dytë me vargjet 5-8 në botimet e 1996-ës dhe 1999-ës vjen në formën: “po ashtu dhe këtë ditë, ku gjith’ bota u goditë/ dor’ e bardh, e patriotve pa dyshim që përgatitë,/ përgatit një dit’ të bukur, një të arthme më të pasur!/ ku do qesh’e do dëfrej edhe zemra më e plasur![18]”. Në variantin e parë, që përbën strofën e dytë të vjershës, është shkruar kështu nga Ali Asllani: “Po ashtu dhe këtë ditë, ku gjith’ bota u goditë/ Dor’ e bardhë e Zogut t’Parë pa dyshim që pregatitë,/ Pregatit një dit’ të bukur, një të arthme shum’ të pasur!/ Ku do qesh’e do dëfrejë, edhe zemra më e plasur.[19]” Është shtuar në të dy rastet një strofë, vendosur e treta në trupin e poezisë dhe pikërisht vargjet 9-12 “ku do qesh e do dëfrej’ajo nënë dhe ajo…haj!/ ajo nuse shamizezë rreth govatës laj’ e qaj’,/ rreth govatës laj’ e qaj’ me ca halle e plagosur,/ me ca halle, me ca burgje, me kurbete të flamosur!”. Duke u bazuar tek kjo strofë (e shtuar) M. Gurakuqi komenton poezinë patriotike të Asllanin, siç e sipërcituam (shih referencën 13). Por, në dy botimet e para, të viteve 1935-‘36 kjo strofë nuk është …

Strofën e tretë dhe të fundit e vjershës, në botimin e parë, e lexojmë me këto vargje të Ali Asllanit: “Pra të gjith’ për njëri-tjetrin dhe me bindje të patundur,/ Rrotull Mbretit të pa ndarë, rreth’ Atdheut të pa mundur,/ Të pa tundur’ të pamundur, as nga era as nga reja,/ Mbani kokat atje sipër, ku merr zjarr e flak’ rrufeja!”[20]. Në botimet e viteve 1996 dhe 1999 kjo strofë vjen në variantin që përmendëm nga kritiku Gurakuqi dhe nuk e quajmë të nevojshme ta përsërisim.

Në librin me poezi të zgjedhura “Vidi-vidi pëllumbeshë”, (1999), siç vëmë re, është botuar dhe poezia “Mbani kokat sipër ku merr zjarr e flak’ rrufeja”, në 16 vargje me 3 strofa, e cila është gjetur e gjashta në ciklin 8 vjershor të libërthit “Mbreti i ynë”, po me titullin “Mbani kokat sipër ku merr zjarr e flak’ rrufeja”, 1935, por me 3 strofa katërvagjgjëshe=12 vargje. Në botimet e viteve 1935-‘36 nuk gjendet strofa e tretë që është shtuar në botimin me poezi të zgjedhura të vitit 1999. Vargu 6, strofa 2 (1936) është “Dor’ e bardhë e Zogut t’Parë, pa dyshim që pregatitë” (shih: bot. cit., f. 7), ndërsa po ky varg i kësaj strofe (1999) bëhet “dor’ e bardh, e patriotve pa dyshim që përgatitë” (shih: bot. përkatës, f. 146); pra është zëvendësuar emri i përveçëm Zog i Parë me emrin e përgjthshëm patriot. Vargu 10, strofa 3 (1936) është “Rrotull Mbretit të pa ndarë, rreth’ Atdheut të pa mundur” dhe bëhet “Rreth flamurit të pandarë, rreth atdheut të pamundur” (shih përkatësisht librat në faqet e sipërcituara). Në botimin e vitit 1999 është përfshirë vjersha “Flamuri Kombëtar”, f. 93 – 94, por pa vit botimi. Ka 27 vargje  në 8 strofa, kurse në botimin e v. 1936 ka 50 vargje në 16 strofa. Pra, në botimin e vitit 1999  vjersha vjen e qethur mirë, e përgjysmuar, ku, patjetër, gërshëra ka  hequr emrin e Zogut dhe vargjet idilike kushtuar atij nga autori, ato vargje ku fluturimet romantike asllaniane nuk mbajnë më fre: “Me një fat të bardhë borë,/ Më të bardh’ nga bor’ e malit;/ Bashk’ me ZOGUN me kurorë,/ Me një yll në mes të ballit”. […]

Pezmatueshëm, shtrojmë pyetjen: Akoma do të ecim me metodën e realizmit socialist, karakterin klasor të letërsisë, revolucionarizimin e mëtejshëm e të gjithanshëm të jetës së vendit, luftën dhe përpjekjet e masave punonjëse për kapërcimin e vështirësive të shkaktuara nga bllokada armiqësore, dënimin e njëzëshëm nga masat punonjëse të armiqve dhe tradhëtisë revizioniste, vizatimin e njeriut të ri muskuloz, heroik e vetëm me anë pozitive e me të tjera e të tjera lodhësira të tilla zverdharake e të bezdishme?! E pra, pse?! Se i ka shkruar ditirambe Zogut?! I ka thurur ode?! Po njihet ditirambi në letërsi. Është i ngjashëm me oden. Qysh në lashtësi, në Greqinë e Vjetër këndoheshin këngë korale, të gëzueshme e plot gjallëri për nder të Dionisit, perëndisë së rrushit e të verës. Edhe odet, si vjersha lirike a këngë solemne, me frymë të ngritur, që u kushtohen ngjarjeve historike të shënuara a njerëzve të shquar ose që shprehin me forcë ndjenjat e dashurisë, të nderimit, të gëzimit, të miqësisë, etj., janë përdorur për të shprehur diçka të rrallë, ndjesore sipërore, një mirënjohje të veçantë. Njihet dhe poezia e angazhuar. Pse gjeniu gjerman Gëte a nuk qe poet oborri i Weimarit? A nuk i ka thurur ditirambe ai dukës Carl-August [në fund të shek. XVIII (vitet 1775 e më pas)]? Por, në Vajmar Republika e parë Gjermane nxori kushtetutën e saj, ndërsa sot Vajmari njihet si kryeqytet i kulturës europiane. Mos të ikim tutje. Noli a nuk i ka kënduar ditirambe Skënderbeut?! Po të quajturat rapsodi të Lasgushit apo kënga e popullit tonë për Ismail Qemalin a nuk janë ditirambe?! Vetë vjersha e gjatë e Ali Asllanit kushtuar “Plakut profit” a nuk është e tillë?! Dritëroi e Kadareja a nuk i kënduan himne e ditirambe Enverit?! (Nuk po merremi me kakarisjet letrarucka që u lëpihen këtë çerekshekullin e fundit karagjozopolitikanëve tanë, jo vetëm të nivelit të sipërm, por edhe atyre më minorë, por të trashë nga qeseja dhe gjëmat që të bëjnë …). Gjithsesi, ky realitet shkrimor nuk ua ul vlerat dhe lartësinë letrare, që kanë fituar me penë e dinjitet krijues. “Bota, fatkeqësisht është reale”, shkruan Jorge Luis Borges. Pse u dashkan mohuar të vërtetat? Aq më tepër në letërsi. Poeti është pena artistike e kohës, është zëri i saj i zbukuruar me figura letrare. Bota ka kënduar dhe këndon ditirambe. Dhe do të këndojë. Edhe të pamerituara. Jetëgjatësia e tyre, udhëtimi që bëjnë në kohën e nesërme është treguesi konkret i vlerave artistike dhe estetike, apo dhe atyre morale, atdhetare, qytetare e universale të këtyre lloj krijimeve letrare, (të merituara apo të pamerituara). Ndërkohë, 76 vargjet sarkazmatike të “Hakërrimit” të tij të fuqishëm: “Hani, pini e rrëmbeni, mbushni xhepe, mbushni arka,/ të pabrek’ u gjeti dreka, milioner’ ju gjeti darka!/ Hani, pini e rrëmbeni, mbushni arka, mbushni xhepe,/ gjersa populli bujar t’ju përgjgjet: peqe, lepe!/…Hani, pini e rrëmbeni, është koha e çakenjvet;/ hani, pini e rrëmbeni, ësht’ bot’ e maskarenjvet/…Dallavera nëpër zyra, dallavera në pazar,/ dallavera me të huaj, dallavera me shqiptar’/…Ja, ja grushti do të bjeri përmbi kokat e zuzarëve,/ koha është e maskarenjve, po Atdheu i shqiptarëve!… [1942] janë si 76 vetëtima titanike për pushtetarokaragjozët e sotëm, që nuk i reciton vetëm Reshat Arbana, Mirush Kabashi, Bujar Asqeriu apo Vaso Godo, por mbarë shqiptarët, të 10 miljonët!

Burimi i frymëzimit poetik dhe prodhimi letrar origjinal, autentik i Ali Asllanit përbën një rast unikal të krijuesit shkëlqimtar dhe të pashtershëm, që di si ta shfrytëzojë gurrën popullore, që di ta përzgjedhë ujin e kulluar folkorik, që di ta pijë, që di si dhe sa të pijë, me synimin që t’i bëjë mirë për shëndetin letrar të tij dhe të shqiptarëve. Krijimtaria e tij është bio labe, bijë letrare e natyrës shqiptare, e pastër, e virgjër, si ajo. Gjuha e tij lokale, kur shpërthen nga pena e mjeshtrit, merr përmasa universaliteti. Asllani është vështrirë të përkthehet në gjuhë të huaja, për të mos thënë që mund të jetë poeti i vetëm shqiptar, që më bukur se në shqip s’tingëllon në asnjë gjuhë tjetër të botës. E kush mund ta përkthejë, fjala vjen, vargun e tij: “Gugu-gugu guguftu!”, etj., etj. Se ka atë visar fjale, se përdor ato idioma të rralla si thesare shpirti, se ka atë magji arti, muzikalitet e fuqi vargu, lartësisht të bukur në thjeshtësinë dhe spontanitetin befasues të të krijuarit, ndaj Ali Asllani është ALI ASLLAN. Edhe ironinë e ka të bukur, jo fyese. I shkon, se di kur, ku, në ç’masë dhe për ç’efekt ta përdorë. Ai të kënaq shpirtin e të shëron xhanin në shqip. Si ai. Ku të gjendet një Fan Nol i Ri, që, ashtu si Noli i madh pruri në shqip Kajamin, Shekspirin, Servantesin e viganë të tjerë të letrave të globit, ta japë në gjuhë të huaja Ali Asllanin me tërë madhështinë e ndritshme të artit poetik që na la trashëgim si një shufër e rrallë floriri në letrat shqipe?!

*) Drejtor i Bibliotekës Qendrore “Nermin Vlora Fasalchi”,

                    Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë, ALBANIA

[1] )Shehu, Agim: “Nënshtetas i mbretërisë së lirikës”, shih: Gaçe, Bardhosh, “Ali Asllani në kujtimet dhe studimet letrare”, Tiranë, Toena, 2006, f. 111.

[2] ) Bllaci, Jorgo: “Miku i të gjithëve, Ali Asllani”, shih: “Ali Asllani në kujtimet dhe studimet letrare”, vep. e cit., f. 103-104.

[3] ) Hamit, Sabri: “Letërsia moderne shqiptare”, Tiranë, Alb-ass, 2000, f. 311.

[4] ) Shehu, Agim: “Nënshtetas i mbretërisë së lirikës”, vep. e cit., f. 113.

[5])  Xhaxhiu, Muzafer, “Kush është Ali Asllani”, po aty,  f. 77.

[6] ) “Studime për letërsinë shqiptare”, Pj. 2, Tiranë, Akad. e Shkencave e RPS të Shqipërisë, Inst. i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, 1988, f. 398.

[7] ) Asllani, Ali; “Poezi të zgjedhura”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1996, f. 39.

[8] ) Hakiu, Nexhat; “Shkrimtarët shqiptarë, prej Lidhjes së Prizrendit deri sot [v. 1930]”, “Ali Asllani” Tiranë, Botim I Ministris’ Arsimit, 1941, XIX, Pj.2,  f. 326-327.

[9] ) Asllani, Ali; “Vajzat dhe dallëndyshet”, Tiranë, “Naim Frashëri”,1964, f. 13.

[10] ) Asllani, Ali; “Vajzat dhe dallëndyshet”, vep. e cit. f. 41.

[11] ) Asllani, Ali; po aty, f. 49-50.

[12] ) Asllani, Ali; “Mbreti i ynë”, “Atdheu”, 1936, [f. 10-12].

[13] ) Gurakuqi, Mark; “Jeta dhe vepra letrare e Ali Asllanit”, studim monografik, shih: “Ali Asllani në kujtimet dhe studimet letrare”, vep. e cit., f. 235.

[14] ) Asllani, Ali; “Poezi të zgjedhura”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1996, f. 49.

[15])  Asllani, Ali; “Vidi-vidi pëllumbeshë”: poezi të zgjedhura; Tiranë, Toena, 1999, f. 146.

[16] ) Asllani, Ali; “Mbreti i ynë”, “Atdheu”, 1935, [f. 7].

[17] ) Asllani, Ali; “Poezi të zgjedhura”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1996, f. 49; Asllani, Ali; “Vidi-vidi pëllumbeshë”: poezi të zgjedhura; Tiranë, Toena, 1999, f. 146.

[18] ) Asllani, Ali; “Poezi të zgjedhura”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1996, f. 49; Asllani, Ali; “Vidi-vidi pëllumbeshë”: poezi të zgjedhura; Tiranë, Toena, 1999, f. 146.

[19] ) Asllani, Ali; “Mbreti i ynë”, “Atdheu”, 1935, [f. 7].

[20] ) Po aty.

Iliriana Sulkuqi “Qirinjtë e Galaktikës”, poezi/

NGA PËLLUMB GORICA/

Çdokush lexon dhe përzgjedh letërsi sipas shijes së tij individuale. Kjo ndodh edhe me mua. Një ditë të zhveshur nga mendimet nxora nga rafti i librave të bibliotekës sime librin me poezi “Qirinjtë e Galaktikës”, të poeteshës elbasanase Iliriana Sulkuqi, që jeton tashmë mes Amerikës e Shqipërisë. Iliriana është një nga më të lakuarat e poezisë shqiptare me veçori të stilit, të cilat burojnë nga temperamenti i saj, talenti e pjekuria artistike. Ajo është poetja me një botë të shumëllojtë gjërash, që rrezatojnë aq shumë fisnikëri njerëzore, këngë nëne dhe gruaje të emancipuar. Në krijimtarinë e saj, vizaton me dorë të lirë marrëdhëniet e brishta njerëzore ku sundon malli e regëtin dashuria.

“Qirinjtë e Galaktikës” është një titull që tregon se poetja nuk është vetëm një det ndjenjash që konkurrojnë në udhët e ndritura të galaktikës, por edhe shumë e guximshme për t’u ndeshur me një realitet misterioz, dhe për të nxjerrë aty temën e poezisë që dëshiron. Ndaj asaj nuk i ka ngelur peng që, dashuria se bëri mal të ishte maja: “S’më bëri diell, të isha rrezja/ S’më bëri det të nisja dallgët”.

Kush janë qirinjtë e galaktikës, që Iliriana Sulkuqi në këtë vëllim poetik mundohet t’u kapë ndriçimin e të spërkasë ndjenjat dhe mendimet e të gjithë atyre që duan të jetojnë e të ndryshojnë jetën? Pak dritë për të gjithë. Yjet e shumtë të galaktikës ajo i ka shndërruar në qirinj, të cilët i mban të gjithë në duart e saj dhe kërkon me çdo kusht të ndriçojë errësirën, të zbardhë zemrat, të ngrejë lavdi heronjsh, të hapë varre të ndershëm njerëzish. Drita e qirinjve duhet të depërtojë thellë deri tek madhështia e gruas dhe besimi i njerëzve te Zoti, ndaj Iliriana deklaron se: “Rrënjët vijnë era tokë/ Kurse toka erë grua/ Por “se beson Zotin, ti vjedhë lotin.”

Poezia e Iliriana Sulkuqit është gëzimi dhe brenga, blerimi dhe thatësira, jeta dhe vdekja, njerëzorja dhe antinjerëzorja. Fluturon mbi krahë ëndrrash në thellësi horizontesh dhe kur duket se nuk ka më rikthim ajo shpejt zgjat dorën dhe kap një brengë nëne ose bisedon me një pemë dhe çuditet se si ajo ruan virgjërinë në këtë kohë të trazuar. Ajo futet në arsyetime filozofike, udhëton në shtigje të panjohura galaktikash pa u shkëputur asnjë çast nga realiteti i përditshëm, dhe nuk harron se mbi të gjitha është njeriu që i jep kuptim jetës e vdekjes. Aty ajo gjen edhe ferrin edhe parajsën, zbulon përditë në origjinën mistike të prejardhjes së njeriut, gabimin e Evës ndaj superioritetit mashkullor të Adamit, dhe ndeshjen e madhështisë midis dritës e errësirës, që kanë qenë gjithmonë në shekuj në konflikt argumentues. Dhe kjo është dhënë në mënyrë përgjithësuese, me një argument poetik shumë të goditur në poezinë “Dialog engjëll djall dhe dy përgjigje”, që edhe pse figuracioni ngjan si fjalë e përditshme, mesazhi është shumë fluid: Engjëlli: “Besomë të dua si jetën”. Djalli : “Për cilën jetë të betohet?”, dhe vjen pas përgjigjes së Engjëllit, ajo e Djallit:  “Djall, hej djall e bir djalli/ s’ta besoj të vërtetën/ Edhe sikur të më ngresh nga varri”.

Maskiliteti dhe feminiteti ndeshen shpesh në poezinë e Iliriana Sulkuqit, por më shumë për të ngjizur njerëzoren midis dy sekseve se sa për të krijuar ndarje, më shumë si një domosdoshmëri për ardhmëri shoqërore dhe për zhvillim jetësor. “Përse e pranojmë praninë tuaj?”pyet meshkujt e çuditur poetja. Por kjo është një pyetje sugjestive sepse ajo shpejt e jep përgjigjen: “Si në letrat e bixhozit zi e kuq/ Si në fizikë plus minus/ Si gjysmat e tokës me ditë e natë/ Ne qajmë dhembjen tonë të bukur/ Ju ikni të ç’burrëruar dhe kaq…” 

E rritur mes brengave të jetës, poetja Iliriana Sulkuqi sikur ka edhe një farë ndrojtje, ajo me vargun e saj shkel herë mbi qelqe dhe ruan mos thyhen e herë sikur shkel mbi gjemba e ruhet të mos quket. Ndaj ajo është si me mëdyshje në triptikun e jetës. Rrobat e vajzërisë asaj si bëjnë më. Fustanin e nusërisë ajo s’e prek dot, kurse “rrobat e gjyshes “ ajo nuk do t’i veshë më. Në tre vargje poetja ndërthur poetikisht tri nyjet e jetës, që nuk janë lehtë të jetohen: Vajzërinë, nusërinë, plakjen. Tri gjërat e bukura të jetës:  Fëmijëria, rinia, pleqëria dhe që secila ka të bukurat e të shëmtuarat e veta në të cilat duhet të jesh vërtet njeri me arsye, të kesh lënë kocka në udhët e jetës, që t’i jetosh e t’i meritosh ato tri mosha, sepse në fund të fundit përbëjnë atë libër të mrekullueshëm që quhet jetë.

Poetja nuk e duron dot boshllëkun, zbrazëtirën, ndarjen, mungesën e dashurisë njerëzore. Vetëm një që e ka provuar një akt të tillë mund të shkruajë vargje të tilla me peshë të rëndë e respekt të thellë për dashurinë jetësore: “Midis meje dhe teje/ Një fije floku sa një kilometër/ Hapësirë/ Ku lindet e rritet marshi im funebër’’.      

Iliriana Sulkuqi nuk ka kufizim në ndjenjat poetike. Dashurinë e ka për të gjithë, por ajo veçon dashurinë për nënën. Edhe pse ka një dashuri për njeriun ajo ruan specifikën e qelqtë të dashurisë hyjnore për të dashurin e saj. Vetëm moshë nuk ka kjo poete ashtu si të gjithë poetët, që misioni i tyre është në funksion të pastërtisë dhe natyrës njerëzore, ndaj deklarimin e saj poetik po e vëmë si mbyllje të këtyre shënimeve të shkurtra: “ Ja kështu i dashur mik/ Poet si unë – unë si të tjerët/ Moshën prej ëndrre kur e rrëfejmë/ S’e kemi më vetëm për vete… “.

Nga Prof.dr. Eshref Ymeri/Kolumbus, Ohajo/

 Para pak kohësh më ra në dorë një libër i vogël me titull “Luani i fjetur. Rrëfenja dhe fabula” i shkrimtares Nimfa Hakani, e cila, që prej vitit 1994, është pjesë e diasporës shqiptare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Me zonjën Hakani jam njohur përmes internetit, në faqet e të cilit kisha lexuar disa shkrime të saj të gjinisë së publicistikës. Por deri tani vonë, nuk kisha lexuar gjësend nga krijimtaria e saj artistike. Nga një letërkëmbim i kohëve të fundit që pata me të, mësova që ajo është autore librash artistikë, të cilët i ka botur jo vetëm në gjuhën shqipe, por edhe në gjuhën angleze.

Në faqen e internetit “Agjencioni Floripress” të datës 03 shkurt 2014, kritiku i mirënjohur Flori Bruqi kishte botur një shkrim me titull “Shkrimtaret e ekzilit” dhe përmendte konkretisht shkrimtaret Anilda Ibrahimi, Elvira Dones dhe Ornela Vorpsi, të cilat përbëjnë treshen shqiptare të mërgimit në Itali, që i boton librat e veta në italisht, në shtëpitë botuese “Feltrinelli” dhe “Einaudi”. Ai përmend edhe zonjën Besa Myftiu që jeton në Zvicër dhe librat e veta i boton në Francë, në shtëpinë botuese “Fayard”. Asokohe, po më 03 shkurt 2014, unë pata botuar në internet një shënim me titull “Katër burbuqet e magjisë shqiptare”.

Me këtë rast, dëshiroj të shtoj edhe një tjetër “burbuqe” të talentuar. Kjo është pikërisht zonja Nimfa Hakani, e cila, siç e përmenda më lart, jeton në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, në Karolinën e Veriut, një shkrimtare kjo sa e talentuar, aq edhe fjalëpakë, e cila, në nëntor të vitit 2015, botoi në Shqipëri tre libra: përmbledhjen me tregime me titull “Pacientja 101”, përmbledhjen me fabula dhe rrëfenja që përmenda më lart dhe një përrallë për fëmijë, me protagonist Gjeto Basho Mujin.

Këtë vit, dhe konkretisht më 25 prill, zonja Hakani botoi në gjuhën angleze një përmbledhje me tri novela, me titull “Under The Orange Tree” (Poshtë pemës së portokallit), me një vëllim prej 362 faqesh. Tematika e tri novelave ka për objekt fshatin shqiptar në jug të vendit, në periudhën midis dy luftërave botërore.

Përmbledhja me fabula dhe rrëfenja, të cilën autoria ma dërgoi ditët e fundit, lexohet me shumë kënaqësi, sepse eposi shtazor dallohet jo vetëm për karakterin rrëfimtar, por edhe për natyrën satirike.

Përmes një leksiku të zgjedhur me kujdes, autorja na paraqit tablo nga bota e kafshëve, në të cilën, në plan të parë, shpaloset elementi didaktik.

Është i njohur fakti që, në përmbajtjen e fabulës, cilësitë morale të njerëzve pasqyrohen në një mënyrë tjetërthënëse (alegorike) përmes figurave të kafshëve: dinakëria – në pamjen e dheplrës, pangopësia, egërsia – në pamjen e ujkut, pabesia – në pamnjen e nepërkës etj.

Në fabulën “Luani i fjetur dhe hiena”, autorja, me figurën e hienës, ka ravijëzuar hilenë, ligësinë në raportet njerëzore. Në këtë fabul, me një përmbajtje emocionuese, vihet re një përsiatje e nënkuptueshme në përfytyrimin e lexuesit: shinakotat, trillet e natyrës, sa ç’janë të papritura, befasuese në jetën e njeriut, po kaq tekanjoze janë edhe në botën e kafshëve.

Në rrëfenjën “Zagarët! Langonj të rrahur e të poshtëruar!” del në spikamë mënyra se si djallëzia, e lindur dhe e selitur me kujdes në shpirtin e njeriut, vetëm djallëzi do të kultivojë në “serën” e vetë, duke i shndërruar pasardhësit e bindur në modele të ligësisë njerëzore.

Fabulat e Ezopit në lashtësinë greke, të përkthyera dhe të imituara nga Fedri në lashtësinë romake, dhe fabulat e Pilnajit në lashtësinë indiane, patën shërbyer si një burim shumë i pasur për vjeljen e subjekteve nga ana e fabulistëve pasardhës, midis të cilëve patën rënë në sy shumë syresh në vende të ndryshme, si La Fonteni në botën perëndimore dhe Krëjllovi në Lindjen evropiane.

Me këtë vëllimth fabulash dhe rrëfenjash, autorja e ka pasuruar fondin e fabulistikës shqiptare, duke ecur në gjurmët e Naimit, të Santorit, të Çajupit dhe të Ferit Lamajt, i cili, pa mëdyshjen më të vogël, përfaqëson legjendën e fabulës sonë kombëtare.

Kolumbus, Ohajo

09 korrik 2016

Tregim nga Fotaq Andrea/

Kishte gati një javë që nënë Sanoja jetonte me një boshllëk në gjoks, nga ato lloj zbrazëtish mbushur me ankth ndjellakeq, që si kthetra të gllabërojnë fytin e ta mbajnë shtrënguar dhe po aq pamëshirshëm të ngërthejnë edhe stomakun poshtë, në tkurrje të plotë. Mundohej të largonte mendjen me ato dy çika punë shtëpie, një fshesë, një leckë, pluhurat mbi divan e karrige, mbi bufe e në tavolinën e vogël, i jepte një fshesë avllisë dhe ujiste ngadalë ca borzilokë e karafila mbjellë në saksi me dorë të saj. Çapitej koshtit e avllisë me një kërrusje të lehtë, me hap të ngadaltë, nën ritmin e një rënkimi monoton, me një pafundësi « ëh, ëh, ëh », që nuk i reshtnin as ditë as natë, sikur vetë jeta e saj të qenkësh një shtrat lëngatë për atë trup të imët e të rreshkët, veshur që në rini me të zeza, kokë e këmbë.

Jo më shumë se një ditë më parë i kish ikur bija e vetme, Vitoja, me të cilën kish lidhur jetën, që pas vdekjes të lumëziut burrë, që i kish sosur ditët nga veremi, pa shkuar dot as tre pranvera me të. Dhe krejt jeta i kish ikur me shatë e lopatë në kooperativë, me futa në mes për të mbledhur ullinj, me kosha perimesh e duaj gruri në kurriz. E kish rritur atë të uruar bijë me mund të madh, me vetë frymën e saj, si i thonë fjalës, duke e nxjerrë lekun me thonj, dhe domosdo, e kish si dritën e syrit. Sa e pat në shkollë, në tetëvjeçare, veç fukarallëkut të përhershëm, s’kish pasur ndonjë problem tjetër. Vërtet i qe sëmurur një herë keq, po mjeku i fshatit, njeri i mirë dhe i dashur nga fshatarët, e kish nisur menjëherë në qytet, dhe e kish shtruar në spital. I kish marrë e bija të ftohtë të rëndë në mushkri, « bronkopnëmoni» siç thosh, dhe temperatura s’i binte për kiamet. U shkulën shoqet dhe mësuesit e vanë në qytet, se e donin, e kish nëna kapedane, të hedhur në punët e shtëpisë dhe të zonjën në mësime, pale edhe nur, me leshra të zeza e vetullhollë.

Por kishin ardhur pastajna ca kohë të tjera, kur njerëzit s’e kishin më mendjen as për punë e as për lumë, por vetëm për det e për qytet. Kooperativa u  prish, arat u shkretuan, drurët u prenë, u ndanë ca dynymë, por që kush t’i punojë e me se ? U lidhën edhe nga një pension e u dhanë ca ndihma, por hajt të mbahej gjallë shpirti me to ! Erdh e u tret vajzë e nënës sa u tha e u bë gjilpërë, se i ikën shoqet dhe tërë rinia, kush këtu, e kush atje.

Donte e gjora vajzë të vazhdonte të mesmen për t’u bërë infermiere. I thosh asaj të shuare mëmë të shisnin shtëpinë e katandinë, të linin fshatin për t’u vendosur në qytet, pranë xhaxhait të saj, se të tërë kishin ikur, sikur t’i kish rënë flama fshatit. Por ajo, jo që jo, në të vetën, as që i mbushej mendja për të lënë shtëpinë. Atje kish lidhur jetën, atje do soste ditët, siç thoshte. Punonte atë çikë kosht, mbante dhe ca pula e një lopë dhe i hipte mëngjes për mëngjes autobusit e shkonte në qytet për të shitur qumështin dhe një dorë erëzash a ndonjë zarzavatë apo frutë të stinës. Arrinin kështu të mbanin frymën gjallë e të shtynin ditët. Kurse në qytet, ç’do bënte, me se të merrej ? Tërë jetën qe mësuar me punë, dhe puna, siç dihet, të mban gjallë. Mirëpo, ja që na qenkësh edhe halli i çupës, e hall i madh se ! Se e kish të re në moshë dhe s’kish pse lidhte jetën pas baltës, pa punë, pa shoqe e pa të ardhme. Atëherë, i kunati premtoi t’ia marrë çupën në punë me të hapur dyqanin e tij në një lagje mes qytetit, dhe kështu vajza do ta kish më të lehtë për të vazhduar edhe shkollën. U detyrua ta lërë të bijën të ikë tek xhaxhai i saj, të punonte në dyqan të tij tërë ditën, për të nxjerrë ndonjë lekë, që ia sillte edhe asaj të gjore.

Ja kështu, e bija në qytet dhe ajo në fshat, u shtynë si u shtynë nja katër pesë vite me radhë, por pa shkollë e pa lumë për çupën. Dhe veç kur një ditë, na i ngrihet mendja vajzës o do ikë në Itali, o s’ka, te kushërinjtë e vetë, dy djemtë dhe vajza e të ungjit, që qenë rregulluar atje për bukuri, me punë e me shtëpi, siç thonin. Dhe vërtet, a nuk i kishin ndihmuar prindërit për të ngritur e hapur atë çikë dyqan ? Kjo e shkretë mezi priste ta jepte vajzën në ndonjë vend të mirë, andej nga qyteti, sepse sapo i kish mbushur të njëzetat, kurse ajo një e dy, « nëno do iki unë, nëno s’rrihet më këtu, nëno, do të të marr dhe ty, ç’ke ti, s’të lë vetëm », dhe plot e plot lutje të tjera. Pale kur i fliste e ëma për martesë : i hidhej çupa në kokë për ta kundërshtuar e për t’i thënë se tani s’martohen aq të reja si më përpara, dhe se ka plot djem të mirë edhe në Itali, ku do vazhdonte shkollë e do punonte, si gjithë bota.

Pa ç’pa, nënë e gjorë, pas të luturash e stërluturash të së bijës, shiti atë lopë që ia mbante shpirtin gjallë e ia dha lekët vajzës, që edhe vetë kishte vënë, ndërkohë, diçka mënjanë. Por prapë, i duhej një shumë e madhe për të paguar një udhëtim me gomone, siç iknin herë pas here tutje klandestinët, dhe këto ia plotësoi i ungji.

Vitoja sa s’fluturonte nga gëzimi, dhe në pritje të ditës për t’u nisur, ndenji me të një muaj të tërë në fshat. Tek e shihte mëmën me gjemi të mbytura, zinte dhe e merrte hopa në krahë, e rrotullonte tre katër herë nëpër dhomë, aq sa ajo i lutej « boll se më more mendtë! », pastaj ia niste nga të puthurat e përkëdhelitë, në faqe, ballë, sy e gushë për t’ia larguar mërzinë. Papo një herë, na kish gjetur çupa edhe aparat fotografik, dhe tek lahej mëma në banjë, se vajza e donte gjithnjë llamps të pastër, kjo fap, hap papandehur derën dhe nis e fotografon mëmën ashtu karkacul siç qe. Ajo shty e kjo fotografo, ajo mbulohu e kjo zbulo, ajo bërtit e sha dhe kjo qesh e fotografo, derisa e kish mbyllur çupa derën e e kish lënë mëmën të shpëlahej rehat me ujët e kovës që merrnin në pus. Një herë tjetër, ia kish hequr shaminë e zezë nga koka, dhe flokët e thinjura, të rralluara e të holla ia kish bërë dy gërsheta, që ia ngriti përpjetë kokës, ia kapi me kapse, dhe ia leu buzët me të kuq. Madje këmbënguli që t’ia vishte edhe pantallonat e saj xhins, po mëma seç pati dhe mori inat, e ajo hoqi dorë. Kur ish kohë e mirë, mëngjeseve a pasditeve, rrinin pasandaj të dyja bashkë në avlli, mëma mbi një stol të vogël e me shtiza në duar, ajo mbi gurin e shtëpisë, secila zhytur në botën e vet, tek-tuk me ndonjë shkëmbim batutash.

* * *

Ishte e martë kur u shfaq para avllisë një djalë, që zbriti nga vetura dhe kërkoi Viton e saj. Mëmës iu duk djalë levend, dhe sikur iu ngroh shpirti. Ish i mbajtur, i ri në moshë dhe dukej serioz. Ajo e saja, doli nga shtëpia me hap të shpejtë, duke i tundur lehtë, si rosë, ato vithe të vogla shtrënguar në xhins, që ia kish larë kushedi sa herë me ujët të ftohtë në foshnjëri. Se ç’thanë kokë më kokë të rinjtë, dhe vajza e puthi djalin lehtë në faqe, e mëmës iu errën sytë. Pastaj, djali përshëndeti gjithë mirësjellje mëmën, i hipi veturës e iku. Vetëm atëherë vajza kërceu përpjetë, gjithë këmbë e krahë në ajër dhe, tek iu hov së ëmës në qafë, i dha lajmin e gëzuar :-  Nëno, nëno, për një javë nisem !

Ajo foli kështu, por asaj të gjore në vend iu nxi gjithçka, iu bllokua frymëmarrja dhe iu këput koka në sup të së bijës. E mori vajza hopa dhe e nderi në shtrat, i hodhi ujë në fytyrë, ia fërkoi fort me raki faqe, duar, gjoks e këmbë dhe e solli në vete. Pasandaj, të dyja u shkrehën në vaj e në përgjërim në krahë të shoshoqit për një kohë të gjatë. Atë natë, as njëra as tjetra nuk vunë gjë në gojë dhe ranë për gjumë në dhomën e vetme ku kishin fjetur gjithnjë bashkë, në dy shtretër të vegjël përkarshi, bërë me llastikë kamardareje makine. Por hem njëra, hem tjetra s’gjenin rehat, lëviz sa në njërin krah në tjetrin, duke e kërkuar më kot atë gjumë të shuar që s’po u vinte. Rreth mesnatës, të parën e zuri gjumi çupën, që zu të flasë në ëndërr, sikur po sherrosej me dikë. Plaka u vuri veshin fjalëve, për të marrë vesh diçka, por ato i vinin të pakuptueshme, të ndërprera, të rrokshme. Rrinte me sy hapët në përpimën e errësirës duke u përpjekur të fashitë mendimet, tek i qenë mpleksur rrëmujshëm në kokë e s’i shqiteshin, si një lumë turbullimë, i pamëshirshëm. Vonë, shumë vonë, në një terr të zbërdhulët, pa e ditur as vetë në që në ëndërr a zhgjëndërr, iu shfaq para syve në tavan një si kuçedër, që spërdridhej e hidhte valle, e nga goja s’nxirrte flakë, por gjarpërinj të zinj, që aty-aty treteshin e shuheshin. Brofi në këmbë tek pandehu se kishin përpirë Viton, po çupë e mëmës flinte e qetë.

Kishte rënë fije agu i parë dhe një dritë e zbehtë, që përshkonte perden e tylit, po luante gëzueshëm në gjysmëhije të tavanit…

Mëma u ngrit pa zhurmë, u vesh, vuri xhezven për kafe mbi një gazierë të vogël, që ia kish sjellë e bija nga qyteti, dhe bëri një kafe farmak të hidhur, për t’i mbledhur barkun. Doli në avlli, u ul te stoli dhe zu ta rrufisë ende të nxehtë, duke u përpirë edhe vetë në mendime të thella. Ç’të qe vallë ajo ëndërr e keqe që sapo kish parë ? Kuçedër që lëshonte nga goja ata piko gjarpërinj të zinj ? Bobo, bijë e nënës, po merr veten në qafë, po shkon drejt kuçedrës ! Ç’të bënte ? Si ta ndalte ? Si t’ia prishte mendjen ? Vërviste veten në humnerë të njëmijë e një pyetjeve, pa mundur të dalë dot që andej me një vendim a përgjigje të vetme. Atëherë, s’iu durua më. Pa orën dhe qe pesë e gjysmë. Më gjashtë, autobusi i parë nisej nga fshati për në qytet. U vesh dhe e mbajti frymën fill e te kunati.

Ai u çudit tek e pa në derë të dyqanit aq herët, por ajo s’priti më dhe iu zbraz atij :- More Xhemal, po ku do ma çosh çupën ti ? Në gojë të kuçedrës ? S’kam sy e vesh unë se ç’bëhet në këtë dynja ? I marrin vajzat e i gjezdisin për “prostituta”, ua djegin mishin me cigarë, i çojnë në njëmijë horra dhe mëmat s’i shohin kurrë me sy ?! Më gjeni mua, juve, të zezën plakë, dhe doni të më hiqni edhe beben e syrit ?! Jo, jo, jo, jo ! S’e lë çupën kurrë unë të ma marrin zuzarët, e kam rritur me thërrime, ti e di mirë ! Vërtet dhe ti më ke ndihmuar e ta di për nder, po jo të më merrni çupën e të ma çoni te kuçedra !

– E shoh që paske parë ëndërr të keqe, moj kunatë, dhe të drejtë ke : me ç’na shohin sytë, të jap njëmijë herë të drejtë. Po ti s’e paske njohur mirë Xhemalin një jetë të tërë. Unë të bëjë atë gjë për Viton moj ? Po unë e kam bijën time, siç e ke edhe ti. Në kam dy djem, kam edhe dy vajza, se Viton e kam amanet nga im vëlla që kur mbylli sytë. Po hajt vemi pimë një kafe e të qetësohesh. Shko brenda në shtëpi e thuaj Marës të vijë të më zëvendësojë. Ja erdha.

Ato fjalë sikur të kishin qenë ilaç për mëmën e gjorë, se aty për aty u qetësua. « E po ky Xhemali, gjithmonë gojëmbël me mua, po thoshte me vete. Kot që po i bie më qafë ».

Kur erdhi, u ulën të dy tok në kolltuk, nga ato alla frëngat, më të fundit, që asaj i vinte zor të rehatohej në to, dhe ai ia mbërtheu duart në të vetat e i foli me zë të prekur :

– Mjerë ato mëma që s’dinë ku i kanë çupat ! Të drejtë ke, Sano. Ja që erdhën kohë të këqija. Marrin vajzat e djemtë rrugët nga anë e anës e ku nuk venë, në Itali, Greqi, Amerikë, Evropë, vetëm e vetëm për një copë punë. Se ç’të bëjnë këtu? Duan të hanë. Po duam të hamë edhe ne nga duart e tyre. Ja që këtu punë s’ka, ti e di. Hajt të shohësh listat në dyqanin tim, sa vetë kam që s’më paguajnë dot për ushqimet që marrin. Mezi mbajnë frymën gjallë njerëzit e shkretë… Pse s’i dua edhe unë fëmijët t’i kem këtu, t’i martojë e të rrisë nipër e mbesa ? Edhe mua më djeg xhani për ta, dhe vetëm tek ata më rri mendja, në do ta dish : si janë, si m’u gdhinë, sa punojnë, sa lodhen e rroptohen. Janë krejt vetëm, në derë të botës, po shyqyr që kanë njëri-tjetrin… Dhe Vitua, ti e di, do vejë tek ata, se i kanë gjetur punë, dhe po punove e mësove dhe gjuhën, pronari i tyre do t’i bëjë garancinë që të marri kartërat e të jetë në rregull. Ç’pandeh ti, se do e lë unë Viton, bijën time, të më marrë udhët kot më kot, apo për ato punët e liga që më flet ti ? Pse, s’i di unë të gjitha këto ?

– Po jo, mo Xhemal, t’u bëfsha, kam frikë, e kam çupë të vetme. Erdhi dje një djalë me viturë para shtëpisë dhe e kërkoi. Se ç’i tha, çu-çu, në vesh.

– Po unë, moj e uruar, e dërgova. Është i biri i Metes, agronomit që ka punuar në fshat. A e mban mend ? Është djalë i mirë, Sanooo. Të gjithë e njohin.

– Ku e di unë e shkreta, se pse kam frikë që do ikë. E re është, mund të bëjë edhe të prapa. Ç’nuk na shohin sytë. Na nashti, na nxjerrin edhe barkun jashtë, pale !

– Po ti, s’e paske njohur tët bijë kështu ? Po Vitua është ta pish në kupë moj ! Pesë vjet që punoi në dyqan, s’iu dëgjua njëherë zëri, po vetëm fjalë të mirë me këdo. Ua qante hallet të shkretëve njerëz si ti e si unë. Po tani, të rinj janë, nuk do rrinë me brekushe e poture si ne dikur, ja që do vishen sipas kohës. S’ka pse të kesh frikë !

– Po mirë, ja më thuaj, kjo timja, fup i kërceu në qafë, edhe e puthi. Ç’qe ajo që bëri në sytë e mi ?

– Dëgjomë, një çikë, Sano : vajzës s’ke pse t’ia kesh frikën, se e ke të pjekur. Ajo di ç’bën, di t’i zgjedhë edhe shokët, edhe shoqet. E pra, me djalin e Metes, sikur i kanë lidhur telat, kështu më duket mua, se i kam parë ca herë bashkë… Edhe ai do vejë në Itali, dhe me Gimin, tim bir që është atje, janë shokë moj, që në vegjëli. Do kenë shoshoqin, shyqyr nuk thua ?

– Aaa, kështu na qenka puna ! Bota di plot gjëra, e unë fukaresha, atje në fshat, s’di asgjë ! Po mirë, i fejojmë aherna, e pastaj të ikin. Ç’është kjo punë kështu, ueueu ! Ka kohë, le të ikin më vonë.

– Nuk thua shyqyr një orë e më parë ! Unë s’e nisa që në fillim, se ishte e vogël, papo duheshin rregulluar edhe ata atje në Itali, me punë e me kartëra. Tani që u rregulluan e që i gjetën edhe punë çupës, posi jo, të niset një orë e më parë. Se s’dihet ç’ndodh dhe bllokohen rrugët.

– Nuk e di Xhemal, nuk e di, po unë se ç’kam një frikë – ia ktheu kunata me zë të dridhur.

– Frikë të tërë kemi pasur. Dhe kemi, normale është. Por duhet vështruar përpara, Sano. Ja, edhe ti, shite atë dreq shtëpie në fshat dhe eja këtu tek unë. Do rrimë sa do rrimë bashkë, do na martohen dhe fëmija andej nga janë, dhe kur të na bëjnë kartërat, do vemi edhe ne pas tyre, t’u rrisim kalamajtë, e të shohim edhe ne dy ditë të bardha më në fund.

– Ku e di unë, ku e di unë, e shkreta ! – foli nëna gjithë psherëtima dhe lotët i shkuan çurg.

Atë çast, ia behu Vitua. Tek ish zgjuar dhe kish parë që e ëma kish veshur rrobat e qytetit, e kishte marrë me mend që duhej të qe nisur për aty. I kish hipur autobusit të dytë dhe kish rendur si e marrë nga meraku për të. Dukej që s’kish fjetur mirë. Sa e pa, iu hodh nënës në qafë, dhe s’i shqitej.

– Po pse mi nënë, bën kështu ! Unë të kam thënë që s’të lë ! Do të të marrë me vete, ke për të parë, fillimi është një çikë i vështirë. Gjithë bota janë rregulluar, do rregullohemi edhe ne, ja, do shohësh !

Zunë të dyja të putheshin e të ngalasen, sikur të ish pikërisht ai çasti i ndarjes. Xhemali u prek, dhe sytë iu mbushën me lot.

– Ika unë, – tha – se Mara s’ia del dot vetëm në dyqan.

* * *

Që nga ajo ditë, nënës iu lidh një xhumbë në gjoks, e fortë gur e s’i shqitej. Sa herë në vetmi, i binte me grusht, për të lehtësuar dhimbjen, por ajo ish aty, kish hedhur rrënjë, në thellësi të vetë shpirtit. Dhe vetëm kur rënkonte « ëh, ëh, ëh », sikur lehtësohej njëfarësoj, si ajo kokëza e tenxheres me presion, që lë ngadalë të shfryjë avullin për të mos shpërthyer. E kish mbledhur disi veten pas fjalëve të Xhemalit, dhe përpiqej të mos lëshohej para vajzës. Po prapë, natën në gjumë e ditën në vegim, s’i shqitej kuçedra me gjarpërinjtë e zinj. Ata i rrëshqisnin tashmë në brendësi të trupit që nga koka dhe strukeshin shi aty, në fole të tyre, te xhumba në gjoksin e saj të tharë.

Erdhi më në fund dhe çasti i ndarjes. Bija e nënës mori me vete vetëm një çantë të vogël shpine, një bluzë, një xhins, nja dy të brendshme, një kuti çimçakizi, që s’e hiqte nga goja, disa fotografi, ku kish dalë me të, dhe rrobat e turpit. S’donte t’i merrte karkanaqet që i përgatiti e ëma, se do t’i kishte bezdi, siç tha. Por ajo kish ngulur këmbë, dhe e bija për t’i bërë qejfin, mori gjysmat. Te avllia e priste djali i Mete agronomit, që nëna, si u nda me të bijën tërë lot dhe njëmijë urata e bekime, e përfaqoi e e puthi edhe atë, si ta kish birin e saj.

– Ma ki kujdes çupën, jeto, se e kam dritën e syrit ! – i tha. – Hajt paçi uratën që të dy, e ju bëftë dritë ngado që të veni !

Ata i hipën veturës e ikën, kurse ajo u shemb në divan e për çudi, nuk ia plasi të qarit, po ama nuk i shqiti sytë nga tavani. Iu duk se pa aty kuçedrën, që po i nxirrte tashmë gjuhën e tallej me të, por pa gjarpërinjtë e zinj nëpër gojë.

« Ma more të keqen edhe ti ! – foli nëna nëpër dhëmbë, si me inat e si për t’i dhënë zemër vetes. – E kam çupën në dorë të sigurt, në do ta dish, te djali i Mete agronomit. E ti, plaç aty ku je, se ata do martonen bashkë e s’pyesin për ti ! Dinë t’i dalin zot vetes !» Foli kështu ashpër, duke mallkuar të keqen, që të plaste mu si qelq. Edhe e vërviti në shesh, tërë forcë, gotën e kristaltë me ujë që kishte në dorë një copë herë, e që u thye me krisje të thatë.

Doli në avlli, vështroi gjurmët ende të freskëta të veturës mbi udhën e pluhurt, treti shikimin deri në zhdukjen e tyre, pastaj ia nisi rënkimit ëh, ëh, ëh, dhe shikimi iu ngul te guri sa dy pëllëmbët e saj, ku i ulej e bija. E  kishin aty që kur qe ngritur shtëpia, mbetur nga gurët e themelit, si më i madhi që qe, i përhimë, i lëmuar, i latuar, i larë nga shiu e i tharë nga dielli e era, që më mirë se kushdo ia njihte nënës gjithë dertet e saj. E ledhatoi, e lëvizi nga vendi, si zakonisht, për të parë në mos qe futur nën të ndonjë cfurk a gjë e keqe, dhe u ul në stol, në krahë të tij, si të kish vajzën mbi të. « Ëh, ëh, ëh », rënkonte nëna, « fësh, fësh, fësh », bënte dora e saj e ashpër mbi sipërfaqe të gurit. Orë të tëra nuk luajti vendit, me të vetmen pamje në kokë, ikjen e çupës, me ato sy që i ndrinin nga lotët, me ato leshra të gjata pis të zeza, me atë fytyrë borë të bardhë dhe dorën tundur nga pas xhamit të makinës.

Veç tre-katër kafeve që piu, tërë atë ditë s’vuri gjë në gojë. Në pasdite vonë, koha u zymtësua, filloi erë dhe nisën ca pika të mëdha shiu. « Do më laget, bijë e nënës, kushedi ku është » – tha me vete. Ra për të fjetur, më herët se zakonisht, por s’e zinte gjumi. Tërë natën bubulliu e vetëtiu dhe qielli krejt shkarkoi lotë, si vetë lotët e mëmës së gjorë në shtrat. Nuk kish drita, si përherë kur bënte kohë e keqe, dhe kish ndezur një qiri. Mbi mur, shfaqej tanimë hija e saj stërmadhe në anë të shtratit, duke shkulur faqet me duar : « Pupu ç’bëra, pse e lashë unë korba ! Nga m’u tha gojë e shkretë dhe pranova ! Na nashti dhe tërë ki kiamet! Pupu ç’më gjeti ! Bobo çupa ! » Ndenji një hop, dhe i dha gajret vetes : « Po boll moj Sano, boll, mos ndill keq ! Ç’është kështu me ti ! Të vogël s’e ke më ! E rrite dhe e bëre të zonjën e vetes ! Nuk thua shyqyr që rrite vajzë për së mbari ! Jo si shoqet e saj që s’dihet nga janë ? Pastaj, vetëm s’e ke, si të tha Xhemali ! Pa kujtoi një çikë fjalët e tij ! »

Jepte e merrte me veten, por laku i ankthit e kish kapur fort në grykë, pa dashur kurrsesi ta lëshojë. Një hop iu duk se qenë vetë gjarpërinjtë që po e mbanin mbërthyer përreth gjoksit e grykës. « Hëni, u shofshi, forca, me mua plakën merruni, shpirtin ma nxirrni çika-çika, veç atyre mos u ndodhtë gjë ! », mallkonte e uronte plaka me gjithë zemër që t’i binte asaj e liga në kokë dhe jo të rinjve.

Të nesërit, qielli u ça krejt, me një kthjellimë, pastërtimë e llamburimë kristal të ajrit. E dërrmuar nga një natë e tërë pa gjumë, nëna doli në avlli të marrë frymë lirisht. Zgjidhi shaminë, krehu leshrat, mbështolli me kujdes, si gjithnjë, flokë të mbetur në krehër, që shpejt i futi në xhep të futasë, si të rraste në të ndonjë mister, dhe çeli grykën e pusit për të lëshuar kovën brenda tij. U hodhi një grusht ujë syve, fërkoi fort damarët e qafës dhe nisi të zvarret me « ëh-ëhën » e zakontë kalldrëmit të avllisë. Pa hardhinë që kish nisur të bulëzonte, qershinë e kumbullën gati edhe ato për të shpërthyer në lule dhe, si çdo fillim pranvere, i kujtua i ziu burrë që i kish mbjellë vetë. Pasandaj sytë i ngelën një hop mbi gur të shtëpisë. U përkul dhe e preku me dorë si t’i thoshte “mirëmëngjes”. Hyri në shtëpi për të larguar mendjen nga tërë këto dhe zu të merret me dy çikat mobla, tek u dha një leckë pluhurave. Por pa e kuptuar as vetë, kishte hapur tashmë dy sirtarët e komosë ku vajza kish lënë teshat. U mori erë bluzave e këmishëve dhe duar e këmbë zunë t’i dridhen. S’po ndihej mirë as brenda shtëpisë, as jashtë në oborr. Po i merreshin mendtë, por edhe të nderej në shtrat, kish frikë. Nuk e ndjente veten të fuqishme të përballej me kuçedrën, që tashmë i zëzëllonte në kokë nga tensioni i lartë, dhe me siguri do t’i shfaqej sa të mbyllte një çikë sytë a të dremiste. Atëherë, tha t’i bënte vizitë Shaqes e të pinte kafenë me të. Mori tre lugë të vogla me kafe të bluar brenda një qeske të vogël plastike, u hodhi përsipër një lugë sheqer dhe shkoi te fqinja, me të cilën qante hallet herë pas here dhe që i qe gjendur në të mirë e në të keq. I dha lajmin e vajzës që i iku, dhe Shaqja i hodhi krahët në qafë tek e uroi :- Shyqyr, shyqyr, më në fund ! E priftë e mbara ngado që të vejë, vaftë e ardhtë shëndoshë, Sano. As mos ia ki merakun. Ke çupë për kokë të çupës, gjithë bota ta kanë zili.

Ajo atëherë ia hapi krejt barkun, për frikën që ndjente dhe kuçedrën që i dilte në ëndërr, për gjarpërinjtë në gjoks e rreth qafës, për djalin e agronomit, njerëzit që i prisnin në Itali, e plot lajme të tjera, të mira e të këqija, që një moshë e thyer e ka të nevojshme t’ia përsërisë vetes, por edhe t’ia besojë të tjerëve për t’u ndjerë sa më pranë realitetit, jetës, njerëzve, duke dashur kështu të luftojë vetminë dhe vitet mbi kurriz.

Shaqja e mbajti me zor për drekë, duke u shtjerë një çikë më shumë ujë fasuleve, siç i tha, për të nxjerrë një pjatë më tepër nga sa e kishte llogaritur. I shoqi dhe i biri i ktheheshin vetëm në darkë në shtëpi, tek punonin bashkë në ndërtime.

Duhej të qe pasdite e vonë kur ato po kuvendonin në oborr me shtizat nëpër duar, dhe kur vjen një veturë që u ndal mu para shtëpisë. Zbritën tre-katër vetë dhe Xhemali mes tyre. Tek e pa në fytyrë të prishur krejt, me këmbët që po i merreshin dhe krahët e dridhura drejt saj, nëna ia dha britmës. Ai e pushtoi në gjoks, dhe zu të ngashërehet, duke lëshuar lot të nxehtë mbi shaminë e saj të zezë. Ajo s’arriti dot të mbarojë as pyetjen klithmë që nisi :

– Xhemal, çupa… ?

Pa vetëm një tundje koke miratimi dhe u zalis. Një nga të ardhurit, i bëri në çast një gjilpërë. Sakaq, shpërtheu ulërima ngjethëse e Shaqes :- Korba… korba, bijë e nënës !…

Njerëzit e fshatit u dyndën menjëherë aty, si zakonisht, në të mirë e në të keq.Atë natë me furtunë të marrë, Otrantoja kishte përpirë gjëmshëm edhe një gomone tjetër me klandestinë të mjerë shqiptarë.

* * *

Kishin kaluar tashmë edhe të dyzetat, dhe nënës i qe tharë krejt liqen i lotëve dhe zemra i kish marrë plasarima të thella, si tokë e zhuritur. Bënte ecejakë në shtëpi e avlli, me një përvajë të përvijueshme, monotone, zvarritëse, teksa rënkimet « ëh, ëh ! » i qenë kthyer tashmë në klithje të gjëmshme e të gjëmimshme « oh, oh ! » Do kish dashur mijëra herë t’i jepte fund vetes, me të tëra format, por prapë e shihte si rrugën më të lehtë të shpëtimit tek pyeste veten se kush do t’ia qante atëherë çupën, kush do t’i shkonte te varri me atë tabut mbushur me gurë, kush do ta pyeste e do kuvendonte me të, kush do t’ia prekte e t’ia lante teshat e sirtarit, kush do ta puthte në fotografi vajzën flori të nënës. Hapte pusin, e matej të hidhej brenda, por në çast shihte mbi ujë fytyrën e së bijës duke iu lutur : « Mos nënë! ». Merrte gurin e shtëpisë e donte të përplaste kokën mbi të, por shihte sakaq vajzën ulur mbi gur, tek i thoshte : « Mos nënë! ». E kështu me radhë, sa herë i shkonte mendja t’i jepte fund vetes me thikë në zemër, me kazma në gjoks, me bar miu në gotë. Atëherë lëshohej krejt, me sytë në tavan duke parë kuçedrën e duke belbëzuar :

– Më munde moj qëne, ma more vajzën, ma thave shpirtin !… Gjarpërinj i kishe dallgët, gjarpërinj të zinj….Siç deshe, bëre, moj u shofshë ! Ç’kërkon tani ?…Më do dhe mua, ja ku më ke ! Merrmë, merrmë moj lanete, u djegsh e u përvëlofshë !… Më sheh që vuaj, që qaj, ë ? Hë, më pushon dot ? Unë qaj, e ti të plasësh, s’më pengon dot !…

Dhe ia niste nga vajtimi me zë të lartë, që të ngjethte mishtë :

Mos të thashë moj, mos ik,

Mos më lërë kallogre !

O bijo, ku më je ?

O Vito, pse më le ?

Ku je bijë e nënës-ë,

Syrrush e vetullzez-ë.

Më shkretove shtëpi,

U thafsh o det i zi !

O bijo, ku të ka nëna ?

O e bukura si hëna !

O det i mallkuar-ë,

Që më more çupën-ë.

Qan nëno kërcuria,

O Vito, nusi-a,

Buzë karafili-a,

Lule trëndelini-a.

O Otranto, Otrant-o,

Vajte more Viton-o.

U djegsh e u bëfsh hi !

Se më shkretove shtëpi !

Maraznë dot s’e nxora,

Viton-ë nuk e martova.

Bijë, nëna po të qan,

Po të qan e s’gjen derman.

Të qan guri, të qan pragu,

Bijë po të qan oxhaku !

Bijë re brenda në det,

Të hanë pishqit moj e shkretë.

Kur delje, rrije te porta,

Seç të kishin zili bota.

Moj e bukura prej nurit,

Si thëllëxa majë gurit.

Moj e hequra si bari,

E kulluara si ari.

Gëzimzezë që s’u gëzove,

Jetën-ë s’e trashëgove.

U çkul kuçedra nga rrënja,

Në det të vrau brenda…

Ishte një qarje e tillë me ligje pa sosmë, kur fjalët i buronin nga shpirti, shoqëruar me një « ëh, ëh » vajtuese, rrëqethëse, dhe në çdo rast do kish vargje të reja, njëri më i dhimbshëm se tjetri. Tanimë, damarët e qafës, të lirshëm nga gjarpërinjtë e ankthit, kishin nisur e i qenë fryrë egër nga vajtimi i pandalshëm, kurse zbrazëtinë në gjoks e mbushte përditë me gurin e shtëpisë, që e mbante fort të shtrënguar, si të kish të bijën. Merrte dhe e përkundte, e ledhatonte me gishtat e rreshkët dhe nuk shqitej dot prej tij. Edhe pse disi i rëndë për moshë të saj, asaj i dukej pendë i lehtë, e vinte në pëqi dhe mbështeste faqen e tharë në faqe të tij, tek vajtonte : « Të mban nëna në dorë, Vito nuse me kurorë,… të mban nëna në pëqi, Vito folmë një fjalë dhe ti ».

Shumë shpejt, guri u kthye në simbol ngushëllimi, shoqërimi, vajtimi, tek nxirre nga gjoksi dhe vinte mbi të fotografinë e çupës gjithandej nëpër shtëpi e avlli, dhe njerëzia çuditej si arrinte ajo plakë të mbante shtrënguar në gjoks tërë atë gur, duke e përkundur oborrit si foshnjë në gji. Mundoheshin t’ia hiqnin nga krahët, Shaqja e para, duke i thënë se « nuk është mirë ashtu, është i rëndë për ty », por ajo kundërshtonte ashpër :

– Po këtu më ulej Viiitua, moj, bijë e nënës-ë ! S’ma çqit dot njeriii nga krahët-ë. Kam bijën timeee këtu, e kam larë me lot !

Dhe zinte e ngjeshte buzët e dridhura mbi të, si t’i jepte frymë, si të merrte frymë. Duart përcillnin aty tërë energjinë e saj të brendshme, sikurse edhe zemra të rrahurat e veta. Krejt shpirti i saj depërtonte në të, komunikonte me të.

– Të keqen nënaaa, të keqen nëna ! – i thosh me zërin kujë të dhimbjes e të përgjërimit. -Vetëm ti, jeto, më mba gjallë, vetëm ti, jeto, më shuan mallë !

I fliste gurit, si të qe dikush aty, me të cilin kuvendonte. Dhe ia pasonin në çast një varg « oh, oh, oh ! », ulërimat e shpirtit të nënës shamizezë, që të mbushnin trupin me morrnica…

Një nip i saj, që si shumëkush i shkonte shpesh në shtëpi për të mos e lënë vetëm ato ditë të vështira, u mundua një herë t’ia fshihte gurin, por nëna ia dha kujës në kupë të qiellit, si t’i kish vdekur ndonjë evlat tjetër, duke u lutur e duke u përshpirtur :- Amani, mos ma hiqni, mos ma hiqni gurin e shpirtit, amani, vetëm ai më ka mbetë !

Me t’ia dhënë, u qetësua, dhe zu ta përkundë e të përkundë edhe veten mbi të, duke belbëzuar fjalë të ngrohta lumë, ku nuk kuptohej më në i fliste vajzës a gurit, apo të dyve bashkë.

TREGIM NGA PILO  ZYBA/

Sokrati mori pultin e televizorit dhe e mbylli.Kishte ditë që mëngjes e mbrëmje, dëgjonte vetëm zhurmë për votimin e një ligji kundër korrupsionit.Tërhoqi më forcë deren e pallatit në të cilin jetonte prej 25 vjetësh, sepse pjesën tjetër e kishte të skalitur në tru dhe nuk mund ta harronte edhe po të donte.Koha jashtë dukej e mirë, por brënda tij re të dëndura mendimesh trazoheshin, përplaseshin, tek – tuk, dëgjohej ndonjë bubullimë, apo ndonjë vetëtimë mendimi, më pas binte përsëri në qetësi.Në një qetësi të gënjeshtërt, sepse ai në çdo orë të ditës ngjante i pa përqëndruar dhe nervoz.

Kapërceu me hap të matur lumin e Lanës dhe doli nga krahu i Shallvareve, një ëmër ky që nuk e dinte as ai vetë se nga i kishte mbetur kësaj lagje.Kjo ishte rruga e tij edhe kur shkonte në gjimnaz dhe më pas në universitet.Mbërtheu mirë këmishën, më pas xhakoventen dhe vendosi kapuçin që i varej pas shpinës.Në rrugë kalonin makina të të gjitha llojeve dhe  cilësive, por ai vetëm u hidhte një vështrim dhe shikonte rrugën përpara.Ah, mendoi, ky ligj i korrupsionit dhe padrejtësive, që nuk ka për të kaluar asnjeherë.Krehu mjekrën e gjatë me gishta, dhe, flokët që e pengonin të shikonte dhe kuptonte se, edhe vetullat i ishin zgjatur, ashtu si zgjatej tërkuza e padrejtësisë në kohën ku jetonte.

Në shkallët e mëdha të universitetit shkonte gjithmonë në të njëjtën orë, në mëngjes, pa hyrë mirë brënda studentët dhe profesorët, apo dekanët.U ul në qëndrën e shkallëve si gjithmonë dhe po priste, disa e përshëndesnin dhe disa kalonin pa i folur.Shumë nga studentët dhe profesoret çuditeshin kur e shikonin këtu këtë burrë 55 vjecar, që flokët kishin filluar ti zbardheshin, dhe, mjekra i kishte marrë pamjen e një filozofi.Për habinë e të gjithëve, disa e mërrnin për të çmendur, ose për një njëri me fiksime, që çdo mengjes ulej në këto shkallë, sepse askush nuk kuptonte dhe as nuk dinte e nuk shikonte qe ai të lupte diçka.Përpara kishte vetem dy duart e tij të kryqëzuara, dhe, veshtrimin lart, sikur kërkonte diçka me sy nga dritaret e hapura apo të mbyllura të universitetit.Mbi taracën e madhe të Universitetit, një tufë e madhe me pëllumba, herë çanin ajrin e ngjiteshin lart qiellin, herë uleshin poshtë dhe luanin me degët e pemëve, që tundeshin nga era.Sokrati mendonte, vetëm mendonte dhe, treste vështrimin herë thellë dritareve, herë nga rruga, andej nga vinin në grupe apo vetëm studentet.Përballë ishte Instituti  i Larte i Arteve, nga dëgjoheshin edhe tinguj muzike, por dhe  tabelat apo banderolat që studentet e pikturës vendosnin herë pas here.

Sokrati qëndronte aty në të njëjtën orë, në të njëjtin vënd, dhe pasi kalonin aty ata qe hynin brënda ai ngrihej pak si me pertesë, dhe, merrte rrugën e kthimit, ose të rrugës nga kishte punën e tij viteve të fundit.

Këtë mëngjes dukej më i zymtë, më i plakur, më i heshtur.Studentët që tashmë ishin mësuar me të, e përshëndesnin dhe futeshin brënda.Sokrati herë vinte buzen në gaz, herë mërrte me buzë retë e qiellit dhe i zbriste mbi ballë.Për shumicën e tyre këpuste një tendafil buzëqeshje nga buza e tij, sepse buzëqeshjet i kishte të rralla në jetën e tij, dhe, tundte kokën në shënjë urimi.Ky rit kishte krijuar te studentet një monoment të heshtur, të një njeriu të heshtur, që ata e shikonin gjithmonë në të njëjtin vënd, në të njëjtën orë, por nuk kuptonin vlerat, qellimin dhe, arsyen e ketij monomenti njeri.Kishte kohë që Sokrati ishte kthyer në temë për zgjidhje te studentet e Universitetit.Shumica e shikonin atë si mit, disa si të çmëndur, e shumë të tjerë si një lypës, por që nuk lupte asgje.Studentët të tërhequr grupe grupe e diskutonin këtë figurë mistike, që ndoshta diçka fliste në gjuhën e saj, por që nuk e kuptonte askush.Kjo ra në sy dhe në Dekanat.Ndaj atë ditë të martë, kur ndahej dhe një javë nga aprovimi apo jo i ligjit kundër korrupsionit dhe padrejtesive.Këtë mëngjes studentët nuk ishin futur brënda por kishin mbushur shkallët, dhe, në mes të tyre qëndronte njeriu me pamjen e tij të çuditëshme, i heshtur, i qete dhe i pa fjalë.

Profesoria e Universitetit dhe dekania e tij zonja, Fitore Diploma, në fakt mbiemri diploma i kishte mbetur që prej 35 vjetësh kur kishte marrë shkelqyer diplomën e saj të universitetit dhe kishte mbetur përfundimisht profesore e jashtme në atë kohë, e me pas petagoge, e tashme prej shume vitet dekane e këtij universiteti në degën e drejtësisë.Mbiemrin e saj të vërtetë e kishte “Pula” ndërsa pas martesës, ”skifteri”, ndonse nuk kishte asgje të përbashkët me skifterin, por kishte më shumë me dhelprën, sepse kishte një vështrim të vjedhur, një shikim të pa qëndrushëm dhe lakonik. Fitorja kur pa grupin e studentëve dhe diskutimet e tyre në shkallë, duke u ngjitur me takat e saj të larta, me flokët pis të zeza dhe me një fustan të modës së fundit, ndërrojë dosjen nga ana e dorës së majtë dhe u thirri studentëve.Por ata nuk lëvizën, vetëm shikonin me kureshtje njeriun që qëndronte i heshtur në mesin e tyre.

Duke parë që studentët nuk po lëviznin, por dhe që shikonin nga njeriu i çuditshëm i kohëve të fundit, ajo i vajti pranë dhe i foli.I foli me një ton jo të zakonshëm, dhe, jo si i fliste çdo ditë nga larg, por të prerë dhe të ashpër.

-Mirmëngjes, zotëri!

Tjetri hodhi vështrimin nga këmbet e saj të plota dhe u ngrit me veshtrimin e tij lart nëpër gjunjë e kofshë, në mesin e trashur disi, në kraharorin e bëshëm dhe supet e rrumbullakosura nga mosha.

-Mirmëngjes, zonja Dekane!

-Për ju nuk jam dekane, dhe, emrin nuk e kam dekane, por Fitore.

Të kuptoj, foli tjetri me kokën gjithnjë të ulur, këtë emër ua vunë ata që u lindën dhe që si duket e dinin rrugën e fitoreve që do korrje në jetë.

Çdo njeri ka fitoret e tij në jetë, zotëri.Unë kam të miat, për këtë nuk ka mbetur të flisni ju, sepse flasin çdo ditë veprat e mia, karrjera ime, vota e popullit që më kanë zgjedhur për të ruajtur interesat e tij.

Fitorja prej disa zgjedhjesh ishte dhe deputete në parlamentin e Shqiperisë.

-Gëzohem për sukseset tuaja zonjë.Sokrati qëndronte me kokën ulur, dhe, kishte mbuluar ballin dhe sytë me flokët e gjatë.Që herët kam lexuar dhe paguar bukurinë dhe mençurinë tuaj.

-Nuk jemi këtu për fjalë dhe debate, zotëri, u lutem të mos qëndroni më në këtë vënd, ndryshe do lajmëroj policinë tu vijë dhe tu marri.

-Nuk habitem për këtë, zonja Fitore, sepse fitoret në jetën tuaj, janë të mbështetura në themelet e policisë!

-Deputetes i erdhi inat, por e përmbajti veten.

-U lutem të ngriheni dhe të largoheni, ndryshe do tu ngrejmë me forcë.Biseda po behej e hapur, studentet të shtyrë nga kureshtja u afruan dhe me shume.Dekania u ndie keq.Largojuni, zotëri, çfar kërkoni këtu?

-Kërkoj diplomën time, zonjë!

-Diplomën tuaj, cilën diplomë? Nëse kërkoni diplomën, ajo nuk kërkohet te shkallët, por brënda në dekanat, në  dosjet dhe arshivat e Universitetit.

-Me falni zonjë, Sokrati lëvizi nga vëndi, por nuk u ngrit.Do ta votoni  ligjin për korrupsionin dhe padrejtësitë që janë bërë dhe bëhen në këtë komb?

Dekania u revoltua:

-Këtu jam dekane, zotëri, nuk jam deputete, nëse keni diçka për të pyetur në këtë drejtim, atëherë ejani në zyrën time ku jam deputet e zgjedhur nga masa.Këtu jam e zgjedhur nga aftësitë e mia personale si petagoge dhe Dekane e këtij Universiteti.

Mbi taracën e universiteti zbriti një skifter i cili i trëmbi pëllumbat kur u lëshua mbi ta, pemët filluan të fëshfërinin me zhurmë, re të dëndura u dukën se zbritën dhe po mbulonin  krahët e blerta të gjelbërimit pranveror rreth Universitetit.Pëllumbat përplaseshin nëpër degë dhe shumë prej tyre zbritën deri poshtë në shkallët dhe pranë këmbëve të tyre.Studentët thirrën një zëri, vëndi oshëtiu dhe mbushi qiellin.Skifteri grabitqar u tremb dhe iku, por në ikje e sipër u përplas në xhamat e dritares së madhe të katit të dytë.Në dritaren e zonjës dekane, dhe, nga goditja u përplas në tokë, xhami u thye, dhe copat e xhamit ju ngulën nëpër trup.Masa e studentëve mbeti pa frymë.Sokrati gjeti rastin dhe u ngrit në këmbë:

-Skifteri u përplas në dritaren e zyrës tuaj dhe mori dënimin, zonja dekane.

Fitores i pëlqeu ky krahasim.

-Zotëri, ne dhe nga ana figurative, por dhe nga ana shtetërore jemi të zgjedhur për të  ruajtur të drejtën.Skifteri ishte një grabitqar, dhe, fundi i tyre dihet.

Sokrati, u ngrit përfundimisht, hoqi kapuçin, e kapi dekanen nga të dyja duart, dhe, mbasi krehu me dorë flokët që i binin mbi sy i foli me zë të lartë, sa ngjante se dhe vetë universiteti dhe krejt universi degjonte rreth.

Dekania kur e pa në sy u drodh e tëra dhe i ra nga dora dosja e madhe me emrat e studentëve.

-Fitore, jam unë, thirri Sokrati, jam unë! Jam unë ai që puthja dhe përkëdhelja kurmin tuaj, ai që u mësoja dhe në shtrat dhe në universitet se si ishte jeta, cila ishte rruga që duhej të ndiqje në jetë, dhe jo ajo që more dhe bëre.

Fitorja tërhoqi duart dhe mbylli veshët të mos dëgjonte, por thirrja e Sokratit ishte sokëllime, rrufe që përcillte bubullimën e saj qiellit të drejtësisë përpara shkallëve të universitetit.

-Ju, jeni këtu në sajë të diplomës time zonjë.Ti bashkë me operativin e sigurimit të kohës, që kishte prorsitur babai juaj zëvëndës ministër paraqitët mbrojtjen e diplomës time në universitet.Unë këtë nuk e dija dhe pas 5 ditësh u paraqita me të njëjtën temë, me ate temë, qe Ju vodhët ne dhomën time të gjumit, dhe u quajta hajdut i temës tuaj.Operativi me veprimin tuaj, fjalën tuaj, pabesinë tuaj dhe dëshminë tuaj me futi në burg per 8 vjet.

Fitorja e kapi nga duart dhe bërtiste:

-Mjaft,mjaft Sokrat, ajo pa në sytë e tij dallgët e urrejtjes.Nuk e kontrollonte dot me veten, flokët i ishin shkrishur, gurët e kalasë së bukurisë dhe krenarisë i ishin rrëzuar, ngjante si një këshjtjellë e cila ka rënë në duart e kundërshtarëve, pas një beteje të gjatë gjakatare dhe shkatërrimtare.

Ai e pa thellë ne sy dhe i foli me atë zerin e tij, që nuk ishte i pa njohur për të:

-Në trupin tënd, në sytë e tu, lexoja me buzë ditët e gëzimeve të mia, Fitore.Në kraharorin tënd kisha gjykatën time të drejtësisë dhe të besës.Në thellësi të shpirtit kërkoja lumturinë, por gjeta shkatërrimin tim.

Në shkallët e Universiteti kishte pllakosur një heshtje e thellë, skena kishte tashmë vetem dy aktorë, dhe, qindra spektatorë që e ndiqnin, por që kishin mbetur gojë hapur dhe memecë nga tragjedia që luhej.Një erë e fortë mori banderolën e madhe me një pikturë të varur në murin e institutit të lartë të Arteve dhe e lëshoje në tokë, pastaj me forcën e saj e merrte zvarr nëpër rrugë si për të treguar se çdo gjë  nuk mund ti qëndrojë kohës.Era tundte degët e pemëve rreth universitetit, që ngjanin me një sinfoni të madhe me nota Bethoviane të shkëputur nga sinfonia e nëntë,”revolucioni”.

-Dekania i vendosi dorën në gojë dhe i bërtiste:

-Pusho, të lutem pusho!

-Unë pushoj, bërtiti ai, por dallgët e shpirtit dhe fryma që mbaj të mbyllur brënda nuk mund të pushojnë.Më thuaj, do ta votosh ligjin kundër korrupsionit dhe barazisë gjyqësore kombëtare, dhe e shkundi fort.Në ato çaste pa se dekania u përkund dy tri herë dhe, u lëshua pa ndjenja në tokë.Studentët e panë të këputej nga rrufeja e drejtësisë të fjalëve te tij, si dega e një peme, por askush nuk u afrua ti jepte ndihmen e shpejtë.Sokrati vendosi në telefon numurat e ndihmës së shpejte dhe po i mbante kokën.I foli ngadalë dhe me brishtësi:

-Të kam dashur, Fitore, të kam dashur si gjënë më të çmuar në jetë.Më thuaj, do ta votosh ligjin për drejtësinë dhe kundër korrupsionit?Por ajo nuk përgjigjej, heshtja e saj ishte thikë me dy presa, kur të rizgjohej, nuk dinim, do ishte me të kaluarën apo me të ardhmen!

London…korrik…2016

Pas botimit të dy veprave të fundit, vëllimit poetik “Besa” dhe romanit të tij të parë “1803”, që dolën nga botimi në mars të këtij viti, shkrimtari tetovar Besim Xhelili, i cili jeton dhe vepron në Vjenë të Austrisë, në prag të pushimeve verore sjell për lexuesit edhe dy vëllime të reja me poezi. Përmbledhja e gjashtë me poezi titullohet “Dallgë në zemër”, një poemëe gjatëliriko-epike me 183 strofë të shkurta 4-vargëshe lirike,kurse e shtata “Sy të pafajshëm…”,një përplasje klithmash emocionale-psikolirike. Botuesi të dy vepraveështëShtëpia Botuese “Atunis” nga Prishtina, ndërsa recensent PrendBuzhala.

“Të njëqind e tetëdhjetë e tri njësitë strofike me temë dashurinë në lirikat e vëllimit “Dallgë në zemër“, poeti Besim Xhelili i përkufizon me shenjën autoriale “183 lirika të dhimbshme dashurie“. Si është e mundshme që pikërisht emocioni më sublim i qenies njerëzore ngërthyeka dhe vuajtjen, dhembjen? Kjo tematikë e shndërruar tashmë në obsesion krijues, te libri i Besimit, posi te tema e librit të dytë të Komedisë Hyjnore të Dantes, Purgatori, përpiqet ta japë këtë përgjigje, gjithnjë në universin e erosit, në hapësirat e këndimit lirik mbi dashurinë.”, shprehet Buzhala. Ndërsa për vëllimin “Sy të pafajshëm…”, ai thotë: “Te ky vëllim, që mban një titull të metaforikes engjëllore, autori i drejtohet, si në librat tjerë, qenies që do, të dashurës. Dhe kjo thirrmë drejtuar ndjesive të tij, mendjes dhe zemrës së erosit, përplaset midis dy realiteteve, largësisë së kësaj qenieje dhe përgjërimeve të përmallshme, kujtesës, shpesh trajtën e klithmës, kurse poezia merr trajtën e një psikolirike të situatës emocionale, në të cilën gjendet protagonisti a folësi lirik që ligjëron në veten e parë. Është po ajo ndjesi që ligjëron tej fushë-hapësirave të arsyes, sikur ngjitet në lartësitë sublime të ekzistimit, një si kulm jete e gjallimi. Ai ligjëron me zemër të hapur, se asisoj dhuron dhe dhurohet, merr dhe jep:

“Nga unë ke çka të marrësh, më të fortën

Më natyroren, të fshehtën e të çiltrën.”

 Edhe redaktorët e librave kanë dhënë nga një vështrim mbi opusin e krijimeve të autorit në këto dy vepra. Bardha Mançe librin “Dallgë në zemër” e quan një shportë me vargje plot tallaze dashurie dhe dhembjeje. “Herë mistik dhe i pakapshëm, herë nostalgjik dhe i mbytur në të shkuarën, ai kërkon të dalë në zgjidhje ekstreme në raportin jetë–vdekje, që përshkon shumë momente të poezisë së tij në mënyrë fatale. E dashura e protagonistit identifikohet me frymimin e jetës së tij, gjakun në deje, çdo lëvizje të zemrës dhe të trurit të tij. Ajo e nguros apo e gjallëron, e vdes apo e ngjall, i jep dritë apo e lë në terr, i sjell tallaze kënaqësie apo stuhi të fuqishme dhimbjeje.”, shprehet ajo.

Engjëll I. Berisha nga ana tjetër, mbi vëllimin “Sy të pafajshëm…” thotë: “Kush është personazhi aktiv i veprave të Besim Xhelilit? Nëse themi se personazh figurativ është dashuria, pa emër, por e tëra e përshkruar në ndjenjë, ky është realiteti dhe besimi e pranimi i vetvetes, me këtë e ushtron mendjen për bindje të sinqertë, edhe pse në fakt bie një dozë lajthitjeje, pasi që kësaj dashurie ia zë frymën një zemërim, ku duket edhe si mekanizëm mbrojtës për ta ruajtur nga lëndimi dhe kurrsesi të ndryshojë sistemin e bindjeve që e ka ndaj kësaj ndjenje: “Kanë mbetur fshehur çastet e lumturisë, oh vdiqa/ Ankthi më përmbys shpirtin e lodhur, sa larg që je! /Ndodh dhe qaj e qesh e tek ti më shkon mendja /Mall i madh më pushton papritmas dhe m’lëndon…”.

 Këto dy vepra do të promovohen më 5 gusht 2016 në Bibliotekën Kombëtare në Prishtinë, në kuadër të promovimeve që organizon Lidhja e Krijuesve Shqiptarë në Mërgatë.

Duke shfeltuar librin e parë me poezi të të resë shkodrane Freskida Plepi, botuar nga Kompania botuese “Helena Kadare”/

”TRE PIKESH” I SË RESË FRESKIDA PLEPI NA VJEN SI NJË DHURATË PËR LEXUESIN/

”Si n`pafundësi tu u mundu me kuptu fillimin/

E tue mos pasë mundsi imagjinatet për fundin…”/

                                                   autorja/

Shkruan:Sokol Demaku/

Të lexosh autor të rinj të moshës së autorës Freskida Plepi sot është diçka e cila të plotëson atë çka njeriu edhe tek autor të rryer nuk do ta gjejë dhe nuk do ketë mundësi ta përjetoj.

Është kënaqësi të lexosh vargje të një autore të re e cila ka mbushur tetëmbdhjetë pranvera e me vargun e  saj të pjekur të jep ndjenjen e një poetje e cila veq ka arritur zenitin e saj në thurjen dhe renditjen e vargut me aq guxim dhe ndjenjë.

Poetët janë ata të cilët çdo herë i paraprijnë jetës dhe ndjejnë gjëratë tër cilat shfaqen dhe përshfaqen në natyrë dhe në univers, ngjarje apo më mirë të themi fenomene të cilat kanë një këndveshtrim tjetër në jetën e përditshme. Edhe poetja jonë për të cilën po flasim  këtu kundron çdo gjë në jetë, në natyrë, në univers por edhe në vet njeriun,. Në vet kohën dhe se fundmi edhe në vet vetën. Është një inovatore e fjalës së shkruar e cila shef dhe zbulon të metat e individit por edhe të kolektivit  në tërsi dhe thotë kështu në vargun e saj:

”Errsin, asht kur don me ken

Errsin, asht për të verbërin edhe për at që s`don me pa

Errsin, asht për të dekmin por dhe për atë që jetën s`e d0n

Errsin ka gjithkush, i pasun a i vorfën kjoftë!

Errsina asht e dhimbshme, errsina t`kallxon shpirtin

Errsina t`shemb trimnin anipse pahiri!

Lum aj që mundet errsinën me kthye n`dritë!”

Në kuadër të vargut të saj sa të psurë me metafora por edhe me ndjenja të sinqeritetit të jetës që jetojmë ne sot, autorja edhe pse e re vëren dhe ndjen atë e cila sot është nguliturë në shpirtin dhe jetën e njeriut, e që kjo bënë apel përmes vargut të saj errsira dhe e keqja të zhduken nga jetët tona, nga shpirtërat tanë kur thotë:

Ngule, ngule atë shaptë jete

Ngule thellë që të mos shkulet.

Ngule e më thuaj shpresën

Ngule e ma zhfuk yryshin veç keq me ba!

Ngule e ma fshij ambëlsinë,

Ngule e ma rrxo mirësinë

Por, mos ma cëno dashnin e t`mrekullueshmes NANË!

 Kur errësira bëhet pjesë e jetës, kur ajo është e dendurë në shpirtin e njeriut, kur zhurma të paralizon e të shurdhon  e asgjë nuk degjon, por edhe gjërat e liga vëhen në ne funskion të jetës atëhere edhe pabesitë dhe thashethemet tundin themelet e jetës dhe njollosin çdo gjë pozitive ajo thotë:

Eh, po shkoj apo jam verbuar

Mos gjë po e capo jam paralizuar,

Ah po, e di jam duke folur, por s`më

Dëgjojnë veshët e shurdhër të botës,

Të botës dashakeqëse mbuluar pabesisht,

Njollosur nga frika.

Jam lodhur duke folur me botën që dëgjon kur ka nevojë

E shurdhohet kur nuk e prek leverdisja.

 Sot në ditët bashkëkohore jeta është bërë e padurueshme per njeriun e rendomt, për njeriun punëtor, Ku njeiru nuk është njeri, ku njeriu ka humbur shpirtin, ai tani është një monstër. Argëtimi është bërë frikë, kjo është një karakteristikë e vargut e që çdo gjë është skeleteizuar dhe paraqet diçka që nuk përkon me njeriun e këtë do kuptojmë kur poetja thotë:

Ulur dimnit afër shporetit kupton diçka,

Kupton se hija e tij s`nxen,

E hija e tija asht pra, prej tij del.

Njashtu asht dhe nieri, hija e tij nuk ka shpirt.

E sot bota asht mbush n`hije, n`hije të pabesis,

T`pa burrnis, n`hije t`pasinqerta

Pra kjo është se kur zgjohesh je i rrethuar nga hije të kobshme, nga skelete te themi disonaurësh apo me demona të shemtuar e që nuk njeh as veten tuaj. E mendoj se mjaft fuqishëm, ky varg na ben që të ngrisim zërin dhe të bertasim me terë fuqin në zhdukjen e tyre.

Por kurajo është një virtyt shumë i rëndësishëm në jetë dhe se mendoj se poetja edhe pse në moshë e re e gjenë veten në vargun e  saj dhe njeriut i jepë kurajo për të vazhdua jetën kur thotë:

Rrafshoje me fines në majën më lartësuese të botës

Lartësoje egërsisht atje ku ngjyrat shkrihen n`perfeskion

Zbuloje pafundësisht sepse fundi nuk ka fund

Shko atje ku shpejtësia vrapon ngadal

Jetës jepi jetë deri ne sekondin e  fundit.

Kam mësuar se njerzitë harrojnë shpeshëherë se çfarë u thua, se çfarë bisedo me ta dhe se çfarë të mire njeriu ka bërë për ta. Por njeriu me ndjenjen e ti mban në vete misterin e lig, atë mister që i duhet forcë, i duhet kreativitet ta zhdukë, ta fundosë mu në terrin e natës kur ai është aktiv dhe mundohet të fus frikën tek njeriu.

Tu thur natën ç`jerren yjet tu bërtit

Don edhe errsina me t`kaplu

Hana ashtu si gjys t`thrret men dej

N`prehen t`vet.

Misteri i nats t`ban m`u ndie keq.

Sa do që t`mundohesh frika e nats

Ka me t´pushtu,

Forcën e saj s`mundet kush me e m`posht

Po0r, o njeri mendo se ka me dal edhe dita

Lene friken t`jetojn larg n`fole t`vet.

Qe të jesh vetëvetja do të thotë të jesh ndryshe nga të tjerët, por secili nga ne është ndryshe dhe është vetëm një në jetë. Por nga njëherë njeriu ndihet si një gladiator dhe gjendet në një duel të pafundm, përball intrigave, përballë panjerëzive, përball të egerve të cilëve truri fare nuk u punon, ai është jashta funksioni dhe njeriu vjen në dilemë dhe dyshon dhe thotë në vete vërtetë janë njerëz apo shtiren si të tillë, e poetja në vargunbe  saj thotë:

E ça asht truni?

Ça asht?

Asht thjesht i cop rrudh

Rrudh që n`disa njerz asht pa dredha

Asht e drejt.

N`figurativitet thuehet që ka njerz pa tru,

Njerz pa rrudha.

Po në mos paçin tru njerzt kan me pas zemër.

T`i drejton zemra edhe rrudhat e trunit…

 Sa e perçudme është gjendja e njeriut me gryksin e tij sepse ai më këtë do çdo gjë në jetë dhe me këtë ai zhbenë dhe zhdukë çdo gjë nga fdaqja e dheut dhe autorja edhe pse e re, edhe pse ende në moshë jo madhore e ndjen këtë dhe benë apel tek njeriu dhe e pyet ate:

Po pse o njeri pse

Pse tenton t`prishësh qetsin n`bot

Pse mundohesh me lëndu veten dhe

Ata që t`rrethojn

Pse t`mirën e rrafshon me ligsin tande

E ni tendenc me u ba dikush zgjedh

Rrugën që t`hyn n`balt.

Por edhe pse e re në moshë, edhe pse ende në fillim të jetës së saj me vargun, ajo ndjen një ndjenjë optimizmi dhe ndjen si në ëndërr se do vi ajo kohë, do vi ai moment që i ligu do bie nga lartësia që ka dhe se edhe atyre që e mbeshteten dhe e ndihmuan në këtë ka me ju dhumbsurë. Është sa e fuqishme kjo ndjenj e njet ë reje e cila sa ka marrë hapat e parë në vargëtim  dhe se e ndjen këtë nbë shpirtine  saj rinor se do vij dita dhe koha e te kuptohet ligësia e njeiut nga njeriu kur thotë:

Ka me ardh dita kur kem e ra prej fronit

E aq shum ka me t`dhimt

Ke me u pendua aq fort për gjanat që

Kujtove që t`jepshin vler:

Ndoshta s`ka me t`met ma kush me t`mbeshtet

Ndoshta ma mire do ishte me kuptu

Para se me t`përball e vona…

 Pas këtij optimizmi të poetës së re Freskida Plepi na vjen lutja e saj në vargun  përplotë dhëmbje për njeriun që ai të lirohet nga të ligat që kanë rrembye shpirtine  tij, që ai të largoj frikën nga shpirti i tij, të ikë nga ky dhe se edhe tokës i është zenë gryka dhe fryma nga prania e tij me të gjithë të këqiat dhe të ligat që i ka sjelle në te kur ajo thotë:

O njeri, ço o njeri

E prej vedit heke tutën

O njeri, ço o njeri

E nxjerre at që ke prej shpirtit

Ço o njeri ço

Edhe toka t`marrin frym prej

Prandis tande

Ço fuqishëm o njeri

E damart le ta ndezin gjakun

Një përmbledhje poetike e të resë shkodrane Freskida Plepi, që besoj se ja vlen të lexohet dhe analizohet në detalje sepse ka vlera njerëzore ne vargune saj. Ka vlera të cilat sot nuk janë në vet nejriun e që njeriu ka nevojë për to sot. Poezit janë në stil të veqnatë shkruara dhe men je dialekt të veçant çka e bënë edhe më interesant leximin.

Per Diellin nga Berati Sulo Gozhina/

BERAT –  Një tjetër vëllim poetikë do ti shtohet këto ditë korriku librashtësve dhe biblotekës të qytetit antik të Beratit “Vehxhi Buharaja”, ndëkohë që lexuesit në pushimet e tyre verore dhe kryesisht lexuesit e poezisë do të kenë marë me vete “Ushtrimet e Melankolisë”, të poetit Preç Zogaj. Në ambientet Pallatit të Kulturës “Margarita Tutulani”, është zhvilluar në mesditën e djeshme takimi me njeriun e letrave  Zogaj. I njohur për publiçistikën e tij, pjesëmarrës dhe në jetën politike në vend me analiza dhe debate Zogaj ka qënë dje përball lexuesve të Beratit. Në prenzantimin e librit Drejtori i Bibliotekës së Beratit, Arben Jaupaj tha se gjatë ditëve të festivalit “Multikulturor”, do të prezantojnë një sërë librash, prezantim i cili nisi dje me autorin  Zogaj.
Një vijë melodike jo e njëtrajtshme, por me suspanca në poezite e ketij poeti, ka ndjeshmëri, fatalitet, ka premtim, ka lule të bukura, poetike, të gjitha këto poezi janë si një foto,  janë futur  në një kornizë të bukur, atë të Melankolisë. Do të citonte në fillim të receptimin e saj lexuesja Lumturi Ramaj Sholla për vëllimin poetikë“Ushtrimet e Melankolisë” të poetit Zogaj. Ndërsa vijonse foto e realitetit,e ndjeshmërisë së atij që ne i themi njeri, e njeriut që ka mall për vëndlindjen,kujtojmë këtu poezine: “Tiranë-Lezhe,zgjim përsëri’’ apo poezia “Në Shëngjin”, e njeriut që ndjen dashuri, poezia “Fytyra e dashurise’’; apo “Me një porosi të haruar” e njeriut që kërkon të korigjojë, poezia “Anonime” etj. Të gjitha këto  të bëjnë ta lexosh me kureshtje çdo poezi duke pritur me padurim stacionin tjetër ku ka qëndruar autori. Në poezinë e tij, autori është kërkues, është patriot, beson në zot,është njeri që di të vlerësoj vlerat,poetët. E pasqyruar shumë bukur kjo në poezitë  e tij, për Ndoc Gjetja njeri prej poetëvë të Lezhës, vdekjes se Teodor Kekos etj.. E vërteta e ketij vëllimi poetik është se  autori në asnjë moment nuk ngatëron poezinë me politikën. Poeti  është  i  interesuar për kohën,për nënën,për Lezhen.për Prishtinen…Ai kërkon që të bëjë shumë ndaj i friksohet kohës, sepse ajo është e pamëshirshme. Bukur shprehet autori te “Elegji e vazhdueshme” – Dita perëndon në grykë të njeriut / Kur kujtimet vdesin në hjekë të thellë / Malli dashuria,vuajtja pendesa / Nuk prekin asgjë,nuk shohin asgjë / T’merri zhduket tejpërtej ndjesive…Ndjenja e dashurisë për vendin e tij,e këtij vendi me histori të lashtë,por dhe prokupimi e shoqëron autorin në vargjet e tij kur ndër të tjera thotë: – Jam Shqiptar – Vështroj nga gjuha ime si nga një kala,kohën e botës që vërshon / Kam frikë për fëmijët e mi, kam frikë për fëmijët e fëmijve / Mos do ti lërë pas / Mos do ti hedhë / Rruzulli tokësor duke u rrotulluar….Ndjenja më e bukur ajo prindërore,sidomos dashuria për nënën, poezia “Tërheqjet e nënës sime”,por dhe trishtimi për vdekjen e saj,nuk mund të mos pasqyrohen me finesë dhe me figura lehtësuese në këtë vëllim: – Ngjarje të mëdha po ndodhin këtu / Nga ijet nga brinjët  e një gruaje / Dalin e treten papushim në dritë / Ditët e saj të ruajtura si monedha…Këto ka cituar në perceptimin e saj Sholla, ndërsa vijon se përveç shumë ndjesive që përmënda me lart, edhe në vëllimet e tjera të autorit poezia është pjesë e tij,është shpirti që qetësohet, ndjeshmëria e pasqyruar. Ky vëllim poetik të jep freskinë e spontanitetit e privilegjit që të jep koha e lirë, e krijimtarisë që nuk njeh përkthim, është frymëmarja e tij. Poezitë  e autorit dallohen për butësinë e figurave letrare të cilat zbusin dhe fjalën e rëndë vdekje. Autori nuk e pranon mbarimin e kohes,kjo e shprehur në poezine’’Jetë s’të them dot mirupafshim’’. Ky vëllim poetik  i Preç Zogaj sikurse dhe shumë botime të tjera të tij, na bëjnë të besojmë se jemi njerëz,dhe si të tillë ,duhet të mbartim me vehte mirësinë, njerëzoren në  plotë kuptimin e fjalës, të bukurën, dashurinë duke besuar tek të gjitha këto vlera që po vijnë duke u rralluar në shoqerinë e sotme Shqiptare, vlera të cilat duhet ti mbajmë të gjalla që ato të ekzistojnë.
Gjatë takimit grupi i vajzave të përzgjedhura mike të poezisë receptuan poezi nga vëllimi poetik  “Ushtrimet e Melankolisë” të poetit Zogaj. Në takim përshëndeti dhe receptoj Yzedin Hima, ndërsa vet poeti iu përgjegj pyetjeve të lexuesvemes të cilëve dhe Xhovan Kajana që citoj mes të tjerash se me poezinë është bashkuar nga viti 1956 viti ku dhe  ka marë çmimin e parë në poezi dhe që nga ajo kohë nuk i është ndarë më prej saj. Kajana vlersoj vëllimin poetikë duke bashkëbisetuar edhe për poetët e tjerë të njohur në fushën e poezisë.
Vetë autori Zogaj u shpreh në fjalën e tij se ndihej mjaft i vlerësuar për pritjen e bërë në këtë qytet magjikë që sa hërë të sodisësh po dhe aq shumë mbrekullohesh.

NJE CIKEL POETIK NGA IDAJET JAHAJ ENKAS PER DIELLIN/

MENDIMET/

( e dikurshme apo…?)/

Natë e ditë më bluajnë mendimet/
për jetën e lumtur, kulturën, artin;/
Po ç’e do, detyrohem nga mjerimi/
të marr rrugën e emigrantit…/

Gjysma e jetës më shkoi në terr,/
rinia e bukur- flutur;/
Tani mendimet më pikojnë vrer/
për kohën e artë, të humbur./

Mendimet, të lodhura, më shkojnë kudo,/
në sfera të jetës, në politikë;/
Veç përherë më rri ndezur përmbi to/
shqetësimi i këndshëm poetik…/

U DOGJA, O PISHE E NDEZUR…/

-(rinore ?)/

…I ra gurit,/
e thërmoi…/

I ra lisit-/
e shkrumboi,/

Më ra mua
e gjeti Ty
brenda.

…U dogja,
o pishë e ndezur
në muzg.

Ti- altar,
e unë-
murg…

Plejadat rreth hënës
dhurojnë rini
e treten.

Po ti, ti,
në ç’ plejadë
e galaktikë
bën pjesë –
e s’jepesh ?

E s’ jepesh ?!…

Po ha kujtimet,
vetveten…

NENA

(nga gojëdhëna lindore)

…E na i thënka nënës
i biri qafir:

-Aty të rrish,
në t’ errët,
pa yll !

Tek e lidhte për peme
mesnatës në pyll.

E na i thënka nëna
me zemrën fir:

-Kujdes, biro, veten,
të bëhesh i mirë;

Ktheji gjoksin erës,
mos ftohesh,bir…

Cijatnin fletët
nën erën- zefir,

E yjet pëshpërisnin:
-bir, bir…

DY POEZI PER REXHEP QOSEN- NDER I Kombit

-me rastin e 80-vjetorit të lindjes-

1.Besnik – Naim

Perëndia
s’e vdiq Naimin,
E hodhi farë
nën dhe.

E prej tij
mbitë Ju,
o Rexhep Qose-
besnik-Naim.

O fjalë-lotuari
bubullim,

O mjekërtreturi
i kombit tim,

Qe hedh firmën
yll-pranverë:

“Ti, Shqipëri,
më jep nder !”

Që skuq firmën
zjarr e valë :

Shqipëri,
të qofsha falë !”…

2.Yll i Kombit

Si dritë inxhie ndrijnë
mendimet për Shqipërinë.

Si shamia në një valle
ndriçon “Porosia e Madhe”.

Flaka-shatërvan i diellit-
prerë nga drit’ e Naimit.

Sytë-paqe, zjarr e bindje,
mjekra -tretur në Rilindje.

Vepra -shatërvan i nderit,
feks me harqet e ylberit.

Balli-i gjerë, hark Kosove,
Yll’ i Kombit, djersë fitoreje.

Pus i dijes, trim mentar,
krenari për çdo shqiptar !

NJE GRUSHT GRURE…

…Një grusht grurë
të mbjellur mbi një mur.

Një grusht fjalësh,
një grusht vargjesh…

Një grusht shtëpish
të mbledhura mes lagjes.

Një grusht yjesh
të çelura mes valësh,

Një grusht malesh…

Një grusht hi,
një grusht dhe;

Një grusht këngësh
për stinën e re.

Vetëm grushti-
si çekan fytyrash
duhet hequr nga pasqyra…

FJALA “POPULL”

Iku
dhe fjala “popull”.
“Popull”-
s ka më.

Ka pjesëza:
“shoqatë,
kolektivitet,
komunitet…

Pra -popullatë,-
si kafshatë e thatë…

Pra, pak fat
për fjalën “Popull” !

Pak vorbull .

Por, për çudi,
ajo fjalë
duket, zhduket,
çel sërish
si bishë,

hije-dritë
në orbitë
vjen rrotull…

Top of Form

FJALEZA TE URTA PER PUSHTETIN

…Pushteti
është këmishë zjarri.
Kur e largon-ftohesh,
kur e afron-digjesh !…

…Mund ta kesh trupin dhe postin
të madh- si ari,
Por sërish mund të mbetesh
një mikro-njeri !

…I ëmbël është shumë
kolltuku i pushtetit,
por fsheh brenda tij-
dhjetë ballë tërmeti !

…Kur i mbaroi kolltuku,
iu kujtuan shokët atij,
por atëhere mbeti rrugës
i lagur me…vetmi !…

NAIMI DHE MALET

-me rastin e 170-vjetorit të lindjes së poetit të madh (25 maj)…-

Naimi s’ka vdekje kurrë
sepse malet vdekje s’kanë,
E nxorrën nga thelb’ i tyre,
-Këndo, bir, tani !- i thanë.

I dhanë kartën në duar
edhe fjalëzën e artë,
Me shpirtin e përvëluar
këndoi mallin e zjarrtë.

U duhej bilbil-Naimi
maleve kurrize-blertë,
Ndaj e ngurosën Bilbilin
nëpër lisa monument.

Malet gjetën tek Naimi
krehërin e një pasqyre,
që të krihnin nëpër shekuj
flokët e gjelbër të tyre…

DHIMBJE PER POETIN

-me rastin e 80 vjetorit të vrasjes së poetit të madh spanjoll-Frederiko Garsia Lorka-

…Pllanga-pllanga gjaku
bota.
Pllanga-pllanga gjaku
koha.

Siç duket
ajo s’ do të rrotullohej

pa marrë mbi to,
ose edhe mbi njërën prej tyre-
Frederiko-Garsia Lorka…

HAIKU
(tre-vargsha)

…Përmbytje fushash.
Një kryq mbi ujë-
dorë lutjeje…

…Pranverë e plleshme
me lëng bari.
Kodrat-burime…

…Shkretimë fshati.
Selvia e shkollës
përkund cicërima nxënësish…

…Pemë e tharë.
Veç një xhufkë në majë-
blerim kujtese…

E TMERRSHME…

…Një komb hëngri
një tjetër më të vogël,

Një zjarr në Ekuator
shuajti një pyll;

Një tufë luanësh
preu brenda llojit,

Një yll i madh-
një tjetër yll…

…Një popull drejt Hadit
duke duartrokitur Zeusin…

…Një popull në këmbët
e një tjetri për bukë,

Segmenti i kohës
që pjell kriminelë !…

ÇAMERI-PELLG I DHIMBJES

(Duke parë një ekspozitë te fotografit të shquar çam-Skënder Beqirit)

…Gjtihçka aty brenda
gjëmon.
Gjithë
ulërimat e thekshme
të dramës.

Gra
me sy të errur
tmerri e vuajtjeje
për burrat e therur…
Ato-duar-lidhura
jetës ç’ t’i japin ?

Fëmijë
me zemra e koka të ngethura
urie e ere,
këmbëçarë nga ciknat…

Vasha
(oh, yllesat shqiptare!)
-në radhë për një copë bukë !

Sytë e hirtë, të vdekur
të një plaku
bri ullirit të djegur
vallë hënës ç’i thonë ?!…

Një magnetofon diku,
në skaj,
shpërndan simfoninë e dhjetë
të përgjakur çame.

Toka atje
lëkundet ende
nga valët e gjakut,
nga rrathët e dhimbjes.

Një djalë i sotëm çam
(prej Vlore)
puth muret e shtëpisë së gjyshit
atje në Çamëri.

Gurët aty s’janë
veçse lotët e ngrirë
të çamëve.

Mbi gërmadhat enden
me tym të zi e të kaltër
legjendat e Çamërisë.

Motër, bijë, Çamëri,
gjer kur do të të shohim
vetëm në fotografi ?

Çamëri-Hiroshimë shovene,
Çamëri- dy herë Bosnjë e Kosovë
retrospektivë e shekullit…

LIVADHI

T’i njihja gjithë lulet emër për emër,
Të emërtoja kështu krejt livadhin e gjelbër…

Ta lexoja livadhin, si libër ta ktheja ,
Çdo faqe me lule dhe aroma të reja…

Me pamje të tjera e të tjera ngjyra
që i stolis me aq ankth dor’ e mëmës-natyra.

E kështu, mes lulesh, do doja pa mbarim
të endej e të tretej përjetë shpirti im…

Sepse në zemër më ndrit një livadh me lule,
që zemrave dua t’ua jap
si me tinguj cule…

– I jepet Visar Zhitit për poezinë dhe misionin /

Në vend të një reportazhi/

Në edicionin më të fundit, Çmimi Ndërkombëtar “Gjuha e shpirtit”, (“Il linguaggio dell’anima”), Itali 2016, i jepet poetit dhe diplomatit Visar Zhiti.Komiteti Promovues me përfaqësues entesh të ndryshme kulturore e sociale, nga Angjesia e Informacionit “Zenit”, më e madhja e botës katolike, nga “Narnia Arts Academy”, “IF Press”, “Orbisphera” dhe “Associazione G. Jovine”, në jurinë e saj, sipas komunikatës për shtyp, përbëhej nga personalitete të klasit të parë në kulturë, gazetari dhe në spektakël: Renzo Allegri, Roberto Bignoli, Antonio Gaspari, Rosario Giuffrè, Paolo Gulisano, Carlo Jovine, Cristiana Pegoraro, Alessandro Rivali, Enrico Vanzina, Pamela Villoresi.

Ceremonia e dhënies së çmimit – bënte me dije Komunikata për Shtyp. – u zhvillua në ditët e “Narni Festival”, gjatë veprimtarive të shumta ndërkombëtare, ku u ndërthurën artet, muzikë dhe kulturë së bashku, pikërisht në qendën historike të stilit të romantizmit të vonë, të shekujve XII-XIV, në kishën e Shën Françeskut.Pas përshëndetjes të Drejtorit të Agjensisë “Zenit”, Paolo Gaspari, u prezantua dhe antologjia e poezive më të mira të autorëve finalist të konkurimit, “Gjuha e shpirtit”, botim i IF Press, 2016.

Cristina Pegograro, ideatore dhe organizatore e  “Narnia Festival,  anëtare e jurisë, pianiste e afirmuar e nivelit ndërkomëtar, ndër të tjera shpjegoi se qëllimi i tyre ishte që “E bukura të jetë gjuha universale për të bashkuar kultura të ndryshme, besime, kondicione sociale për të ndërtuar një humanizëm të ri për një bote më të mirë. Prandaj ndjehemi të nderuar që ia japim çmimin poetik “G. Jovine- Gjuha e shpirtit”,  poetit Visar Zhiti, – përfundoi ajo.

Motivacioni është i botuar dhe në antologji:

“Për dëshminë ekzistenciale e letrare që ka sjellë duke qenë simbol i lirisë artistike dhe i poezisë të mendimit kundër barbarisë së diktaturës. Për tensionin moral dhe religjioz që Zhiti vazhdon të shpalosë dhe në misionin aktual të ambasadorit të Shqipërisë pranë Selisë së Shenjtë”.

Është interesante se si bashkë me poezinë juria ka vlerësuar dhe punën e tanishme të Visar Zhitit, duke e parë atë si ambasador të vendit të tij në Vatikan. Bëmat lidhen me krijimtarinë, morali me poezinë…

Viti 2016 është shpallur nga Papa Françesku si Jubile i Jashtazakonshëm i Mëshirës, – thuhet në parathënien e antologjisë “E folura e shpirtit”. – me qëllim përhapjen e shpresës për një botë më vëllazërore. –                  Jo rastësisht pontefikët më të fundit janë ndalur në sintoninë e veçantë që lidh përvojën religjioze me emocionin artistik, – vazhdohet në esenë hyrëse. – Mund të kujtojmë me këtë rast fjalët e shkëlqyera të Papa Gjon Palit II në Letrën artistëve, të vitit 1999, ku ai ka bërë qasjen se “përse” arti ka aftësinë për të shkuar “përtej asaj që perceptojnë shqisat dhe të penetrojë realitetin duke interpretuar “misterin e fshehur”.                     Në krijimin artistik, – shkruante Karol Wojtyla, që ishte dhe poet, – njeriu ngrihet më shumë se kurrë në imagjinatën e Zotit dhe realizon këtë detyrë para së gjithash duke plazmuar materien “mahnitëse” të vetë njerëzimit dhe pastaj duke ushtruar krijim si një zotërim mbi universin që e rrethon.

Këtij koncepti i bën jehonë çmimi “Gjuha e shpirtit”, – shpjegon grupi i jurisë në editorialin e vet, – dhe i jepet poezisë spirituale e njerëzore si një bashkëpunim në kulturën e re të takimit, duke konfirmuar vlerat e poezisë si e folur universale, e aftë të përbashkojë kulturat, popujt dhe traditat. Çmimi mban emrin e poetit “Giuseppe Jovine”, në kujtim të një prej zërave më të lartë të letërsisë italiane të gjysmës së dytë të shekullit XX dhe u institucionalizua në vitin 2000 nga Carlo Jovine, i biri i poetit.

Në konsolidimin e këtij çmimi dhanë ndihmesën e tyre personazhe të shquar të skenës letrare në Itali, të cilët janë alternuar në Juri apo veprimtari kulturore të tij si Mario Luzi, Maria Luiza Spaciani, Stanislao Nievo, Giuliano Manacorda, Valentino Zeichen etj.

Agjensia e Informacionit “Zenit”, do të citonte në reportazhin që botoi me këtë rast dhe nga fjalët përmbyllëse të fituesit gjatë ceremonisë, kur iu dorëzua “Luani i argjendë” i këtij çmimi: “Visar Zhiti, shkrimtar i vlerave ndërkombëtare, që ka vuajtur barbarinë e totalitarizmit, i dënuar me 10 vjet burg nga që ishte poet, deshi ta shprehë në mënyrën e tij të veçantë falenderimin për çmimin që iu dha brenda një kishe: një mjedis, tha ai, që simbolizon dhe thërret ‘gjuhën e shpirtit’  duke na çuar tek e vërteta e natyrës tonë spirituale (ndërsa fjalët e tij, në një fare mënyre ‘iluminoheshin’ nga drita fërgëlluese e një vetrate artistike që e përtheksonte sugjestionin poetik.”

Zhiti ndërkaq tregoi se kishte patur raste të vlerësohej me çmime në vendin e tij, në vende të tjera përreth, në Ballkan, në Itali, etj, por ishte e para herë që merrte një çmim brenda në një kishë dhe, sipas tij, poezia është dhe një lloj lutjeje dhe lutja është dhe poezi. Zgjodhët një shqiptar këtë radhë, – e mbylli fjalën e tij të shkurtër Zhiti, – mbase për të çmitizuar kufijtë, jo vetëm të dukshmit, por dhe të padukshmit.

Mes duartrokitje të gjata u lexuan poezi të fituesit dhe të pjesëmarrësve në konkurim dhe muzikantë të moshave të ndryshme, edhe 5 vjeçarë bashkë me të rriturit, nga vende të ndryshme të botës, Suedi, Zvicër, Rumani, SHBA, sigurisht dhe nga Italia, luajtën pjesë të njohura muzikore.

Sfida e artit, që shton njohjet, pra mirëkuptimin dhe na frymëzon, u tha ndër të tjera. Themeluesit e Europës së Bashkuar janë shpreshur se nëse do t’u duhej ta nisnin edhe një herë punën e tyre për bashkimin e Europës, nuk do të gabonin, por do ta fillonin nga kultura.

Nga “I dërguari posaçëm”.

TIRANE, 28 Korrik/- Në Muzeun Historik Kombëtar u promovua “Publicistika që ka vetëm një emërtim kombi”, që është dhe libri më i ri i Vitore Stefa Lekas.Në aktivitet ishte e pranishme edhe zv/ministrja e Arsimit, Nora Malaj.

“Në publicistikën e vet, ajo ka ditur të depërtojë thellë në problemet shoqërore në Diasporë, ka ditur të formulojë se në qenien e saj ekziston mirësia për të krijuar një shoqëri të pastër dhe pa vese. Ka ditur dhe është e para që ka hedhur idenë se t’i shërbesh popullit dhe kombit që i përket është një detyrim madhor. Këtë moto patriotike e shikojmë qartë në të gjitha shkrimet që përmban ky libër i bukur dhe emocionues”, shprehet në parathënien e tij Hasan Aliaj, që është dhe redaktori i librit.

Gjatë promovimit foli dhe presidentja e fondacionit “Nermin Vlora Falaski”, Zenepe Luka. Ceremonia e promovimit kulmoi me një buqetë poezish të recituara nga “Nderi i Kombit”, Margarita Xhepa, e cila në pamundësi të ardhjes fizike të saj, përshëndetjen e incizuar ia kishte besuar gazetarit dhe shkrimtarit Albert Zholi.

Autorja tha  se krijimtarinë dhe shkrimet e saj ua dedikon “nënës, “Mësueses së Popullit”, Eleni Stefa, fëmijëve të saj, si dhe të gjithë mikeshave dhe miqve të rinj e të vjetër, që përmes fjalës së tyre i kanë afruar ringjalljen shpirtërore”.

1. Stefano Benni/ 1947/

 Stefano Benni (Bolonjë, 12 gusht 1947) është  shkrimtar, gazetar, skenarist, poet, dramaturg e humorist italian.

Benni është autor romanesh të ndryshme e antologjish  me tregime të suksesshme; ka bashkëpunuar me gazetat javore L’espresso e Panorama, etj.

 Dy liderët

Kaçiari: fashizmi është larg
Oketo: Fashizmi afër
Kaçiari, po ku e sheh ti?
Oketo: atje, mbi terrenin e disniveltë
Kaçiari, por është vetëm një pikë e vogël
Oketo: por është e madhe, budalla
Kaçiari: është një re e ulët
Oketo: është një skuadër fashiste
Më falni nëse po ju ndërpres bisedën
tha shefi i skuadër së pushkatimit

 Mos e përçmo të paktin/

Mos e përçmo pakicën, të paktën, jo të mjaftueshmen,
Të përulurin, jo të dukshmin, të zbehtin, të heshturin
Sepse kur do të kenë kaluar dashuritë dhe betejat
Në të ecurin e fundit, në dhomën e zhveshur
Nuk do të mbeten zjarri dhe madhështorja, triumfi dhe fanfara
Por thëngjinj, një gllënjkë uji, një fjalë e pëshpëritur, një shënim
E pakta  më e pakta e pa mjaftueshmja.

Ekzitpolli i ardhshëm

Në rastin e luftës civile
sipas një sondazhi të kohëve të fundit
qeveria dhe ushtria
kanë një avantazh të lehtë.
Bokassa Rap

Gjyqtarët nëse duan të gjykojnë duhet të  zgjidhen
gazetarët nëse duan të shkruajnë nuk duhet të kritikojnë
sindikalistët duhet të ngrihen në këmbë kur më shohin të hyj
opozita nuk duhet të kundërvihet përndryshe vlen
shkurt më lini një herë të paktën të punoj
kam gjashtë vila në Sardenjë dhe faturat për të paguar
dhe mbase do të më duhej të shtrohesha në spital
Më lejoni më lejoni dëgjoni
ka shumë anomali në këtë shoqëri të dhunshme

Gjyqtarët në duan të qëndrojnë s’duhet të na arrestojnë
shtypi i huaj s’duhet ta mbikëqyrë Italinë
dhe unë ha në shtëpinë time me atë që më  pëlqen
dhe më në fund ti Betino pusho së telefonuari
më shumë se ajo që kam bërë pikërisht nuk mund ta bëj
kam gjashtë televizione për t’i mbajtur mbi supe

dhe ndoshta do më duhej të shtrohesha në spital
më lejoni më lejoni, më dëgjoni
ka tepër financë në këtë shoqëri të dhunshme

Dhe tre të urtët nëse janë të urtë nuk duhet të ngatërrohen
dhe Rai duhet të jetë plotësuese komplementare
për Perëndi shpjegomëni se ç’do të thotë komplementare
dhe mos thoni se unë nuk di italisht se  më  bëni të  zemërohem
dhe gjyqtarët duhet t’i regjistrojnë proceset gjyqesore
dhe gazetarët nuk duhet ta teprojnë me acarimin
dhe ndoshta do më duhet të shtrohem në spital
më lejoni më lejoni, dëgjoni
ka shumë pak Fininvest në këtë shoqëri të dhunshme

Dhe gjykatësit të ngrihen në këmb para se të gjykojnë
po nëse mafia voton për mua ç’ mund të bëj unë
dhe milionin e vendeve të punës, e kam thënë me shaka
dhe dua tre mijë truproje që duhet të më ruajnë
dhe një portret gjashtë metra veshur si perandor
dhe që jam fashist s’duhet të ma ma thoni
dhe gazetarët para se të shkruajnë duhet të zgjidhen
dhe penalltitë kundër Milanit nuk duhet t’i jepni
dhe agjit-propët të shkojnë në Rusi për të propaganduar
dhe mos më quani Bokassa  ose ju pushkatova
dhe gjykatësit nuk mund t’i nxjerrin vendit rropullitë
dhe mua lajmërimet e garancisë nuk duhet  të m’i dërgoni
dhe mbase do të më duhej të qetësoj pak veten
por nëse unë jam Perëndi ç’mund të bëj
më lejoni më lejoni më dëgjoni
nuk ka më fe në këtë shoqëri të dhunshme.
Udhëheqja e madhe e majtë (Një ëndërr)

Gjysmë sekretari
sovjet ose komiteti qenve të zgjidhur,

vullnetarëve
të qendrave sociale të punëtorëve
atij që kurrë nuk dallohet
atij që kundërshton
edhe nëse nuk është inkuadruar
nga direktivat e marra,
nga telekamerat e ndezura.
Ku janë sytë e tu të zinj,

Ai – Ku janë sytë e tu të zesë,
dhe profilin yt si hyjneshë,
konsumohem në mendimin
si mund t’i shoh përsëri.

Ajo – janë të kaltër tani sytë e mi,
sepse kam lente kontakti,
dhe hundën e kam ribërë,
njihmë pra i dashuri im.

Ai – Nuk e shoh më buzën tënde,
gonxhen e vogël rozë
që e puthja me epsh.
Dhe gjoksi yt i paprekur
që e mbaja në një dorë
tani më duket mjaft më i madh
katër herë së paku u rrit.

Ajo – Oh më shqetëson ky kujtim
por unë jam përherë po ajo
goja ime është pak më e madhe
dhe gjoksi im i derdhur.
Më ndryshoi silikoni
por s’ndryshoi aspak pasioni im.

[këndojnë] Oh, dashuria jonë s’do të plaket [aspak]
së bashku me të s’do të plakemi dhe ne
edhe sepse unë s’e di më se kush jam
dhe as s’e di më kush je ti.

Ajo – zemra jote rreh në gjoks,
ndiej zërin dhe ngrohtësinë tënde
por nuk njoh prekjen
e dorës tënde burrërore .

Ai – Zemra ime plakë dhe e lodhur
pësoi një transplant të shkathët
dhe dora s’është imja
është sintetike, është protezë.
U pre në duel
në kopshtin e Fontemblisë
një kirurg e ngjiti atë.

Ajo – Oh fat i mjerë
kaq shumë na ka ndryshuar.
Duke pritur me shpresë dhe vajtim

edhe unë pësova një transplantim
dhe këmbeva seksin tre herë,
por dashuria ime për ty është po ajo.

Ai – Oh fat i mjerë
kaq tepër na ka ndryshuar.
Nuk mundem më aa fsheh
do të të them të vërtetën.
I dashuri yt, jo, nuk jam
I dashuri yt ndiq ushtar

por një pikë e gjakut të tij
u klonua dhe u linda unë
kopje e saktë dhe e përsëritur
e të dashurit tënd të ëmbël antik.
Dhe dashuria mbeti njëlloj
mos më largo edhe nëse
unë nuk jam origjinali.

Ajo – Kjo e vërtetë e fshehtë
praron dhe  gëzon zemrën time

As unë s’jam dashnorja jote.
por një kopje mjaft e arritur.
Atë e hëngri tuberkulozi
unë mushkëritë nuk i kam.
O i dashuri im bëj ç’të duash
me materialet e mia.
Zemra ime jotja do të jetë
dëshirave të tua u jepem
unë të betohem për besnikëri
ja telekomanda ime .

[së bashku] dashuria jonë s’do të plaket kurrë
dhe së bashku me të nuk do të plakemi ne].

[ajo fillon të humbasë zërin e saj, sikur të shkarkonte baterinë

si një disk me tridhjetë e tre xhiro]

Ai – Mimi … Violeta [publikut] bateria nuk i lë  … vese

pak orë …

Ajo – I dashur … po vdes … shkarkohem … të mallkuarit !
E shkreta jeta ime,

isha ende nën garanci.

nga libri «Beatriçet»

 Kartolinë

Jo më kambanat
do t’i zbulojnë të dashuruarit
por telekamerat
ose Gijomi
Dëgjoj kuartetet
pikturoj vogëlushe
të dërgoj kartolinë
nga ëndrrat,
të shkruaj nga deti
një ishull për tavolinë
si pullë i vë një lulekuqe.

Dyshime

Çfarë thua çfarë them
Çfarë thonë për ne
Çfarë mendon çfarë mendoj
Çfarë mendoj për ty
Çfarë thua për mua
Çfarë thonë ata
që kthehen nga deti
brenda autove në rresht
çfarë dreqin dua
çfarë dreqin do
çfarë duan nga ne
çfarë besojnë se bëjnë
ato që nuk besojnë

çfarë do të dish
çfarë do ti që të thotë

çfarë është një shtëpi bosh         
ku askush më nuk thotë
çfarë nuk shkon më
ku je ku je
çfarë them o zot
çfarë ke bërë zot
çfarë do të bëj vallë
çfarë të ka ngjarë
çfarë ka ndryshuar
çfarë do të ketë qenë
mbase të ngrënit e tepërt
në kthimin nga deti
çfarë do të ketë menduar
kur plasi
çfarë do të bëjë tani
çfarë do jetë  më pas
më pas çfarë pastaj
çfarë thua çfarë them
çfarë do të dish
çfarë do të doje ti të bëje
çfarë është sonte
që nuk ishte dje?

Luftë yjore
lapidar për një lojtar të videogamës

Vrau tre mijë anije kozmike
pastaj u vra nga një motoçikletë në rrugë

Përngjasim

Ajo vallëzonte mbi çati
ai flinte në shtrat
ai shkonte për peshkim
ajo qëndronte për të hekurosur
ajo kishte një dashnor permanent
ai një papagall të kuq
ajo ëndërronte shpesh
ai jo

Ajo u nis për në Lindje
ai qëndroi të peshkonte
ajo u kthye të hekuroste
ai u hoq sikurur s’kuptoi gjë
ai zuri një dashnore
ajo një qetësues
ai shkonte në stadium
ajo e ndiqte në radio
ai tymoste cigaret zinxhir
ajo vetëm pas darke
një ditë vdiq
ajo jo…

Perktheu :Faslli Haliti

Doli në Tiranë libri i prof. Asc. Dr. Thanas L. Gjika “Mosdënimi i krimit është krim i ri” (OMSCA-1 2016, 452 f.). Aty ka shumë artikuj e studime për vepra të I. Kadaresë, V. Zhitit, P. Kullës, S. Repishtit, M. Bungos, H. Kostrecit, F. Konicës, F. Nolit, etj, disa ese për veprimtarë të kulturës e shkencës që janë shquar këto 25 vjetët e fundit si E. Mërlika, L. Pervizi, Ilia S. Karanxha, Fotaq Ll. Andrea, etj, si dhe kujtime  për disa personalitete të shquar të shkencave albanologjike si profesorët E. Cabej, R. Qosja, E. Sedaj, S. Fetiu, A. Vinca, etj. Meqenëse ky vit është viti i 80-vjetorit të prof. Qosjes, po riprodhojmë këtu pjesën ku jepen kujtimet e Thanas Gjikës për të. Këto kujtime botohen për herë të parë./

(Kujtime për disa stujues e krijues të Kosovës)/

Nga prof. Asc. Dr. Thanas L. Gjika/

Gjatë kohës që punova në Institutin e Historisë e të Gjuhësisë (më vonë u quajt Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë) nuk m’u dha rasti të shkoja në Kosovë. Kisha rënë në sy si një studjues i pasionuar i historisë së Shqipërisë që kaloja në shpërthime të zjarrta romantike kur hapej biseda për Kosovën dhe shqiptarët në Jugosllavi. Ndoshta këto shpërthime dikush i kishte përmendur në drejtori dhe më kishin hequr nga lista e atyre që duheshin dërguar në Kosovë, ku dërgoheshin kolegët e mij për kërkime bibliografike e arkivale, ose për të mbajtur ndonjë leksion. Kjo mundësi nuk m’u dha edhe pasi përfundova monografinë Mihal Grameno publicist demokrat, mars 1979 dhe as pasi e botova, korrik 1980. Mirëpo jam i kënaqur se në vitet 1972-1981 pata rast të shoqëroja disa grupe stujuesish që vinin nga Kosova. Njohja dhe bisedat me ta më ndihmuan të krijoja një ide disi të qartë për Kosovën e kosovarët e asaj kohe dhe të krijoja bindjen se shpirti shqiptar i tyre ishte në lulëzim dhe i patjetërsueshëm. Ata ishin në përgjithësi djem azganë nga trupi dhe trima nga mendja, nga përkushtimi ndaj albanologjisë dhe çështjes kombëtare. Në pak vite ata e morrën formimin e nevojshëm shkencor dhe shkruan e botuan vepra që ne të Shqipërisë nuk i kishim shkruar e nuk mund t’i shkruanim. Përmes bisedave me ta dhe leximit të veprave të tyre krijova bindjen se Jugosllavia e Titos e kishte humbur Kosovën. Gjendja e mirë ekonomike dhe politika e hapur kishte mundur të gënjente disa shqiptarë, por jo elitën intelektuale dhe as masat e gjera të popullit.

Në Kosovë po lulëzonte një sasi e madhe me intelektualë që shquhej për përkushtim të lartë ndaj studimeve shkencore, për aftësi interpretimi të problemeve albanologjike dhe mbi të gjitha për dashuri ndaj atdheut mëmë. Përveç bijve të vetë Krahinës Autonome të Kosovës aty ishin grumbulluar dhe po vijonin të grumbulloheshin dhe shumë shqiptarë që kishin lindur në republika të tjera të Jugosllavisë. Përbërja 90 përqind e popullsisë shqiptare dhe përkushtimi i saj atdhetar ishin faktorët që në Jugosllavinë e asaj kohe, Kosova po quhej prej vetë sllavëveShqipëri e Vogël.

Unë pata rast të njihja në takime të ndryshme ose gjatë kohës që i shoqërova për t’i ndihmuar në Bibliotekën Kombëtare, etj, disa studjues si Rexhep Qosja, Isak Shema, Sadri Fetiu, Rexhep Ismajli, Engjëll Sedaj, Mark Krasniqi, Masar Stavileci, Ali Aliu, Agim Vinca, Zekirja Canaj, Anton Çeta, Isak Shema, Mahmut Hysa, Salajdin Mehmeti, Abdullah Zymberi, Abdyl Kadolli, etj dhe poetët Enver Gjergjeku e Azem Shkreli. Disa të tjerëve ua kam harruar emrat, prandaj ju lutem të më falin.

Më ka mbetur merak që nuk pata rast të njihja nga afër të urtin Ibrahim Rugova, largpamësin Fehmi Agani, historianin e shquar Ali Hadri, autoritetin e gjuhësisë Idriz Ajeti. Njoha shumë pak studjuesen e sjellshme Emine Arifi (Bakalli), por nuk njoha dhe as e takova studjuesen shumë simpatike e të kulturuar Resmie Kryeziu…

Natyrisht nuk kam kujtime që vlejnë të shkruhen për të gjithë, prandaj do të riprodhoj vetëm kujtime për profesorët Rexhep Qosja, Sadri Fetiu, Agim Vinca, Engjell Sedaj dhe poetin e përkthyesin Mazllum Saneja.

MË I TALENTUARI I TË GJITHËVE

(Kujtime për Profesorin Rexhep Qosja)

Në vitin 1970 erdhi në Shqipëri studjuesi i parë nga Kosova për të mbledhur materiale për jetën dhe veprën e Asdrenit. E quanin Rexhep Qosja. Drejtoria e institutit vuri studjuesin Jorgo Bulo për ta shoqëruar disa ditë në Bibliotekën Kombëtare, në Arkivin e Shtetit, si dhe në bibliotekën dhe arkivin e Institutit të Historisë e të Gjuhësisë. Unë kisha disa muaj që kisha filluar punën në këtë institut. Pikërisht në sallën e bibliotekës së institutit pata rastin ta shikoja nga afër studjuesin e parë që kishte ardhur nga Kosova. Rexhepit i kishin vënë mbi një tavolinë një grumbull me libra që do t’i merrte me vete. Unë hyra në atë sallë rastësisht për të kërkuar ndonjë revistë ose libër. E pashë mikun, por Jorgua nuk na prezantoi.

Më bëri përshtypje pamja e tij prej malësori tipik. Atë vit ai do të mbushte 34 vjet, por dukej më i ri. Kishte trup të gjatë dhe elegant, kishte fytyrë të gjatë. Kur fliste me Jorgon fliste ngadalë dhe me zë të ulët. Sivjet në qershor, pas 46 vjetësh nga ai takim, ai do të mbushë 80 vjet, por ka vite që fytyra i ka marrë pamjen e një shenjti, të kujton fytyrën e Jeronim De Radës. Me jetën dhe veprën e tij Rexhep Qosja është kthyer në një ikonë madhështore e mbarë botës shqiptare.

Më vonë Jorgua, shoku im i zyrës, më tha se ky studjues kishte ardhur për të mbledhur materiale për jetën e veprën e Asdrenit, sepse do të hartonte një studim me të cilin do të mbronte gradën Doktor i Shkencave. Sipas porosisë që i ishte dhënë ai nuk tha asgjë lidhur me përgatitjen e tij dhe as për tre veprat shkencore që kishte botuar. Më vonë mora vesh se Universiteti i Prishtinës, kur ai kërkoi për të mbrojtur Magistraturën, i kishte marrë parasysh tre veprat e tij dhe i kishte dhënë të drejtën të mbronte menjëherë gradën Doktor i Shkencave. Ai kshte shkuar për të mbledhur materiale dy herë në Bukuresht, dy herë në Beograd, një herë në Sarajeve dhe pastaj kishte ardhur në Shqipëri, ku mbodhi materialet e fundit.

Nga fundi i marsit 1970 në Prishtinë u organizua Java e filmit shqiptar. Rexhep Qosja i kishte lënë tim vëllai, regjisorit Viktor Gjika përshtypjen e një intelektuali erudit. Gjatë bisedave të tij për filmat shqiptarë dhe letërsinë shqipe, Rexhepi e kishte mahnitur me mendimet e tij për romanin Kështjella të Kadaresë. Në fund ai e kishte mbyllur bisedën me fjalinë: Më vjen mirë që kultura shqiptare ka jo vetëm një Ismail Kadare në letërsi, por edhe një Viktor Gjika në kinematografi. Viktori i kishte thënë se kinematografia shqiptare ishte e re dhe ishte shpejt për krahasime të tilla. Rexhepi i kishte dhënë dorën si shënjë respekti për këtë shfaqje të modestisë.

Nga vjeshta e vitit 1972, Instituti Albanologjik i Prishtinës dërgoi në bibliotekën e institutit tonë monografinë Asdreni Jeta dhe Vepra 500 faqshe. Me të Rexhep Qosja kishte mbrojtur Doktoratën. Ishte një punë madhore. U habitëm me shpejtësinë e hartimit e të botimit, me nivelin e lartë shkencor, analizat e zhdërvjellta, gjuhën e pastër e të pasur, aparatin shkencor të sistemuar saktë, nivelin e lartë të botimit nga ana tipografike, etj. Ishte një model për ne. Askush prej profesorëve tanë të Tiranës nuk kishte hartuar e nuk mund të hartonte një vepër me cilësi të tillë dhe për më tepër në një kohë kaq të shkurtër. Për hartimin e një vepre të tillë ne studjuesve të rinj të Tiranës do të na duheshin të paktën 8-10 vjet punë.

Ky studjues tregoi se përveç pasionit të madh ishte i pajisur dhe me talent të fuqishëm, formim shkencor solid dhe mendje pjellore. Që herët atë e kishte tërhequr ideja për t’i dhënë dimensionet e vërteta jetës dhe veprës së Asdrenit, këtij poeti të begatë por pak të studjuar. Brenda tre vjetësh e shkroi të gjithë disertacionin e tij dhe e botoi. Studimi monografik i Rexhep Qosjes për jetën e veprën e Asdrenit tregoi se ne studjuesve të Tiranës na mungonin talenti dhe formimi i tij shkencor, si dhe metoda e tij aq prodhimtare. Jorgo Bulua studjonte Naim Frashërin, Klara Kodra Zef Sermben, Floresha Haxhiaj (Dado) Çajupin dhe unë Mihal Gramenon. Ne ishim porositur që ta copëzonim studimin e jetës e të veprës së autorit që na ishte ngarkuar në disa kapituj e nënkapituj. Gjatë një viti duhej të kryenim grumbullimin e materialit dhe hartimin e një kapitulli, ose nënkapitulli. Vitin tjetër grumbullonim material e shkruanim kapitullin / nënkapitullin tjetër, e kështu me radhë. Kjo metodë pune e zgjaste kohën e grumbullimit e të hartimit të krejt monografisë për shumë vjet. Asnjëri prej nesh nuk ishte dërguar e as u dërgua në vendet ku kishin jetuar e ku ishin formuar këta autorë.

Ne ishim përgatitur në Fakultetin Histori Filologji të Universitetit të Tiranës për të punuar si mësues të gjuhës e të letërsisë shqipe. Formimin shkencor po e merrnim ngadalë gjatë viteve të punës në institut duke dhënë provime plotesuese herë pas here, duke dëgjuar seminaret teorike prej shefave tanë e duke diskutuar artikujt e njëri tjetrit. Pasi i mbaronim së shkruari veprat tona procesi i mbrojtjes së gradës shkencore vononte dhe një vit tjetër, po aq dhe procesi i botimit të tyre në shtypshkronjë. Për ne, shpejtësia e hartimit dhe e botimit të veprës së Rexhep Qosjes, ishte një shpejtësi marramendëse.

Me studimin për Asdrenin dhe veprat e tij madhore Kritika Letrare (1969), Vdekja më vjen prej syve të tillë (roman 1972), Panteoni i Rralluar (përmbledhje studimesh 1973), Historia e Letërsisë Shqipe – Romantizmi (vol. I-II 1984 dhe vol. III 1986), Porosia e Madhe (monografi për jetën dhe veprën e Naim Frashërit, 1986) dhe me disa drama, etj, etj, Rexhepi u shfaq si personaliteti më i shquar midis studjuesve të mbarë botës shqiptare. Ai na mahniti me talentin e tij të rrallë si studjues dhe shkrimtar. Veprat e tij polemike Morfologjia e një fushate dhePopull i ndaluar, lexoheshin me kënaqësi si të ishin poema. Ai u bë profesori im i admiruar dhe jo vetëm i imi. Leximi i veprave të tij më shërbente si një shkundje nga klishetë dhe kërkesat standarte të shkencës zyrtare të asaj kohe. Leximi i këtyre veprave ishte një nga kënaqësitë e mia më të mëdha, e njëjtë me kënaqësinë që më jepte dhe leximi i veprave të Ismail Kadaresë. Në vitin 1972 profesor Qosja u emërua drejtoir i Institutit Albanologjik të Prishtinës dhe pas kësaj erdhi shumë herë të tjera në Shqipëri. Unë pata rast të ulesha në një tavolinë me të te kafeneja e Pallatit të Kulturës, ku ai zhvilloi një bisedë me profesorët Koço Bihiku e Dhimitër Shuteriqi.

Dy profesorët tanë ngulnin këmbë se periodizimi që ata kishin bërë për letërsinë shqipe prej Rilindjes e deri në ditët tona, ishte një periodizim shkencor e i saktë. Ata e kishin ndarë letërsinë e kësaj kohe në katër periudha:

Letërsia e Rilindjes Kombëtare, shtrihej në vitet 1878 – 1912.

Letërsia e pavarësisë, shtrihej në vitet 1912-1939.

Letërsia e Luftës Nacional – Çlirimtar, shtrihej në vitet 1939-1944.

Letërsia e Realizmit Socialist, shtrihej nga viti 1945 e këtej.

Profesor Qosja dha sqarimet e veta duke treguar se ky periodizim ishte bërë mbi kritere historike politike, pra mbi kritere jashtëletrare. Ky lloj periodizimi nuk mbështetej në tiparet e krijimtarisë letrare, në tiparet e shkollës letrare së cilës i përkisnin veprat më të mira të sejcilës periudhë. Ai tha shkurt disa nga parimet metodologjike të periodizimit dhe dha emra të rinj për çdo periudhë:

Romantizmi.

Mes romantizmit, realizmit dhe simbolizmit.

Letërsia sociale.

Realizmi integral.

Këto koncepte ai i shtejlloi plotësisht në veprën Prej letërsisë romantike deri te letërsia moderne. Me të tillë periodizim të letërsisë shqipe, profesor Qosja aplikonte në shkencën shqiptare të letërsisë koncepte të shkencës europiane. Ky studjues aq i ri në moshë diskutoi me kompetencë shkencore dhe i rëzoi mendimet e dy profesorëve tanë të moshuar. Natyrisht ata nuk e pranuan konceptin e tij, sepse në mendësinë e tyre sundonte politizimi.

Ishte kënaqësi për mua të shkruaja një recension për përmbledhjen me studime të këtij kolosi që u botua në Tiranë. Ai recension u botua në revistën Studime Filologjike. Simpatia ime për Rexhep Qosjen u rrit edhe më mbasi lexova veprat Fjalori demokratik dhe Popull i ndaluar si dhe disa shkrime me përmbajtje politike e shoqërore, ku ai ka shpalosur më gjerë e më hapur fizionominë e një qytetari të shqetësuar që nuk arratiset nga aktualiteti, por lufton guximshëm. Ai është shprehur shpesh për çështjen kombëtare shqiptare dhe për gabimet e proceseve demokratike në Shqipëri.

Në fillimet e lëvizjes demokratike tek ne, të rinjtë, duke pasur konsideratë të lartë për të dhe për Ismail Kadarenë, dolën me fotografitë e tyre nëpër rrugë të disa qyteteve, për të kërkuar që të tillë personalitete të viheshin në krye të kësaj lëvizjeje. Unë, pasi u botua numëri i parë i gazetës Rilindja Demokratike, shkova te Frok Çupi, kryeredaktor i saj dhe i sugjerova që t’i kërkonte këta dy intelektualë të vinin në Tiranë për të mbajtur leksione e biseda mbi demokracinë. I dorëzova dhe një artikull ku sqaroja pse u bëra anëtar i PD-së. Artikulli im nuk u botua dhe as Ismaili e Rexhepi nuk u ftuan në Shqipëri. Mesa dukej, njerëzit që do të jepnin ndihmesën e tyre për zhvillimin e proceseve demokratike në Shqipëri ishin paracaktuar…

Në muajt e parë të vitit 1991 me sugjerimin e disa politologëve europianë u hodh mendimi që populli shqiptar i Shqipërisë, si popull i vogël e me problemin kombëtar të pazgjidhur ende, duhej të ecte në proceset për demoktratizimin e vet në rrugë paqësore, pa shkaktuar hakmarrje e viktima. Për këtë arsye duhej zhvilluar procesi i pajtimit kombëtar midis forcave politike.

Me dëshirën e mirë për të ndikuar në ecurinë e proceseve demokratike e të pajtimit kombëtar, erdhi nga Kosova dhe profesor Qosja. Mendimet e tij u mirëpritën prej drejtuesve të partive e shoqatave politike. Përjashtim bënë Shoqata e të Përndjekurve Politikë, Partia Demokratike që drejtohej prej Sali Barishës dhe Partia Republikane, që drejtohej prej Sabri Godos. Sali Berisha ish-komunist prej 20 vjetësh dhe Sabri Godo ish-oficer i Sigurimit të shtetit, ishin futur në lëvizjen demokratike prej Ramiz Alisë. Ata i urrenin intelektualët demokratë dhe i mbanin sa më larg. Sali Berisha nxiti Bujar Hoxhën, ndihmësin e tij, një ish-sigurims, që të shpifte ndaj profesor Qosjes gjëra të paqena. Kundër këtyte shpifjeve doli në shtypin e kohës profesor Jorgo Bulua, kurse ne të tjerët heshtëm. Na kishte rrëmbyer entusiazmi i antikomunizmit dhe ishim trullosur prej propagandës zhurmëmadhe të Partisë Demokratike…

Sigurimi i shtetit gjatë diktaturës, duke luajtur rolin e shpatës së mprehtë të partisë shtet kishte lënduar e plagosur mbi 75 përqind të familjeve. Prandaj mund të pranohej vetëm mendimi iShoqatës së të Përndjekurve Politikë që kërkonte në ato momente para se të kalohej te pajtimi kombëtar duhej të dënoheshin bëmat vrastare të diktaturës komuniste, duke dënuar kupolën drejtuese të PPSH-së dhe duke përjashtuar disa nga deputetët socialistë, që kishin pasur funksione gjatë diktaturës.

Nga Reshat  Kripa*/

Vjeshta e atij viti. Në një nga ditët e  asaj  vjeshte, nga Ministria e Arsimit,  erdhën disa kërkesa për të drejta studimi për në arsimin e lartë, për të përndjekurit politikë.  Duhej të zgjidheshin personat që do të vazhdonin studimet. U mblodhën kërkesat dhe kryesia e shoqatës filloi diskutimin për të caktuar kush do të përfitonte dhe në cilin fakultet. Pasi kishin diskutuar disa nga anëtarët e kryesisë, u ngrit Fatosi:

– Gjithmonë kam patur një ëndërr. Desha të studioja. Desha të bëhesha dikush. Por regjimi nuk më lejoi. Tani jam në moshë të thyer. Megjithatë këtë dëshirë vazhdoj ta kem dhe më duket se sot ka ardhur dita që ta realizojë. Ndaj ju drejtohem juve, të dashur miq, po e  patë  të  arsyeshme,  më   jepni  njërën  nga  të drejtat e studimit.

Asnjë nuk foli. Për disa minuta mbretëroi heshtja. Së fundi u ngrit  Visari:

– Unë jam dakord dhe kam besim të plotë se  do  të  na  nderojë.

Nuk   kundërshtuan.  Miratuan   listën  e  emrave fitues   dhe   ngarkuan   Fatosin,  si  sekretar,  që  të  bënte shkresën përkatëse.

Kaluan disa ditë. Ishte përpiluar  shkresa  dhe  po pritej që të vinte kryetari për ta nënshkruar. Fatosi qëndronte në zyrën e shoqatës dhe priste të  përndjekurit që kishin probleme.

Trokiti porta.

– Hyni! –  tha ai.

Në zyrë hyri një vajzë. Fatosit iu duk si  një  fytyrë e njohur por nuk i kujtohej se ku. I zgjati dorën, e ftoi të ulej dhe i tha:

– Përse jeni munduar?

Vajza vuri buzën në gaz.

– Nuk po më njihni?

Fatosi qëndroi i habitur. Iu duk sikur  në  ato  çaste kujtesa i  kishte fluturuar. Ajo e kuptoi dhe foli:

– Jam Sandra Mino.

– Sandra? Vajza e mikut tim?

U ngrit, e përqafoi fort dhe e puthi në ballë.

– Xhaxhai si është? –  pyeti.

– Xhaxhai nuk jeton më, – u përgjigj ajo. – Ka disa vjet që i ka mbyllur sytë.

Për një çast Fatosi e ndjeu veten  ngushtë. I erdhi shumë keq që nuk  e  kishte  marrë vesh këtë lajm më parë.

– Përse je munduar, moj bijë? – e pyeti.

– Kam  dëgjuar  se  ju  kanë ardhur disa  të  drejta studimi. A e mbani  mend  se ç’më  thatë  ditën  e  fundit kur u takuam para disa  viteve? Mendova  se  erdhi  dita  e plotësimit të ëndrrës sime.

Fatosi mbeti keq. Listat ishin përfunduar dhe  bërë gati për t’u nënshkruar. Si t’ia bënte? A mund të hiqte ndonjë dhe të shkruante emrin e saj? Nuk e kishte atë të drejtë.

– Po   je   kujtuar    vonë,   moj   vajzë  –   i   tha.  –  Tashmë listat janë miratuar.

– Tani e  mora  vesh  –  tha  ajo  dhe  nga  sytë  i  rrodhën  disa  pika  lot.

Fatosit  iu  kujtua  ngjarja  e  disa viteve më parë, kur nga sytë  e  saj  kishte  parë  të  rridhnin të njëjtët  lot si sot.

            Atë   mëngjes   ishte    ngritur    herët.  Duhej   të  kapte trenin e orës 6.oo. I ishte bërë zakon që kur kishte ndërmend të udhëtonte të ngrihej disa orë para kohës së caktuar. Duhej të shkonte në Tiranë. Vëllai i tij, Kreshniku, ishte shtruar në spital dhe i duhej të  interesohej për të. Në pasdite duhej të kthehej përsëri se të nesërmen detyrimisht duhej të paraqitej në punë.

            Mbërriti në stacion dhe shkoi te biletaria. Një radhë e gjatë ishte para sportelit. Ishte e diel dhe njerëzia kërkonin t’i zgjidhnin problemet e tyre në të vetmen ditë pushimi. Në radhë pa Astritin, një shokun  e  tij. I dha lekët dhe ai i preu biletën.

– Eja, –  tha Astriti  pasi  doli  nga  radha.

–  Kam dërguar gruan dhe djalin të zenë vendet.

– Ku do të shkoni? – e pyeti Fatosi.

– Në Fier.

Hipën në tren dhe filluan të kërkojnë vagon më vagon, ku ishin gruaja dhe djali i tij. Së fundi i gjetën. Astriti u ul në vendin që i kishin ruajtur ato. Vendet e tjera ishin të zëna. Madje kishte edhe një shumicë njerëzish që qëndronin në këmbë.  I vetmi mjet për trasportin e udhëtarëve ishte i tejmbushur.

Ndërkaq sirena oshëtiu dhe treni u nis duke rrëkëllitur rrotat sipas ritmit.

– Ku   shkoni? –  i   tha  një  burrë  që  qëndronte pranë tij.

– Në Tiranë, – iu përgjigj.

– E paskemi rrugën bashkë, – vazhdoi – por, si duken bathët, do ta bëjmë të gjithë më këmbë.

            – Mos  u   merakos,  –   iu  përgjigj  Fatosi 

–  Në Fier  do të zbresë ky miku  im  me  gjithë

familjen  dhe   ulemi   në  vendet e tyre.

– Po ti rrofsh se më hoqe sikletin! – tha me një zë që shprehte kënaqësi i  panjohuri.

– Nuk kam  hallin tim, por të kësaj kërthisë që kam me vete.

            Fatosi hodhi vështrimin nga drejtimi  që  tregoi  ai  dhe dalloi një vajzë që nuk duhej të  ishte  më  shumë  se tetëmbëdhjetë vjeç. Ishte një bukuri e rrallë. Sytë e zezë, vetullat në formën e hënës së porsalindur, hunda  e  vogël dhe buzët e kuqe i jepnin një hijeshi të veçantë asaj fytyre.

Ndërkaq mbërritën në Fier. Astriti zbriti dhe ata u ulën. Fatosi në një anë dhe i panjohuri përballë tij, së bashku me vajzën.

– Vajza jote? – e pyeti.

– Jo, mbesa, – u përgjigj dhe me një zë të ulët, që të mos e dëgjonte ajo, vazhdoi

– Është jetime. Dy muaj më parë i vdiq i ati, vëllai im.  Tani kujdesem unë për të.

I panjohuri ishte nga ata tipa që zinin miqësi menjëherë.

 – Do të shkojë në Tiranë të interesohem për t’i nxjerrë të drejtën e studimit për shkollën e lartë.

            – Nuk i paska  dalë?

– Jo

– Përse?  – e shtyu kureshtja Fatosin ta pyes.

            I panjohuri hapi  çantën që mbante në duar  dhe  i tregoi  deftesën   e  pjekurisë. Fatosi  shtangu. Të  gjitha notat ishin dhjeta. Si kishte mundësi? Hodhi vështrimin nga vajza dhe pa sytë e saj  të bukur dhe iu duk sikur  prej tyre rridhnin dy pika lot. Mendoi se me siguri ajo duhej të kishte diçka në biografine e saj.   

                – Ngrihe   kokën,   vajzë! –  i    tha   për   ta   qetësuar. 

–  Të  siguroj  se  së shpejti  do  të  shkosh në universitet                                                                                                                         

Ajo  fshiu lotët dhe pëshpëriti: – A thua?                                                                                                                                

Në ato dy fjalë Fatosi dalloi dëshirën për të studiuar dhe për të dalë në jetë. Xhaxhai hodhi një vështrim dhe bëri një shenjë që ai nuk e mori vesh se ç’donte të thoshte. Nuk e zgjati më. Ktheu vështrimin nga dritarja dhe po shikonte drurët e pemëve që fluturonin në drejtim  të kundërt me lëvizjen e tij. Papritur pranë  veshit   dëgjoi  një zë që pëshpëriti: – Eh, or mik! Nuk rri dot pa jua thënë dy fjalë.                                                                                   

Fatosi ktheu kokën dhe pa xhaxhanë që  ishte afruar pranë veshit të tij dhe pëshpëriste me zë të ultë që të mos e dëgjonin ata që ishin aty pranë.                                                                    

– Kam  frikë! Kam  frikë  se  do  të  na  dalë  rruga bosh.                                                     

– Përse?                                                                                                                                   

Nuk u përgjigj. Qëndroi disa minuta në heshtje, pastaj vazhdoi:  – Të dalë, ku të dalë. Do t’jua them.                                                                                   

    – Si është puna? – pyeti Fatosi.                                                                                            

 – Babai i saj dhe  vëllai  im  ka qenë në burg për politikë. U dënua me  njëzet vjet. Pasi  u lirua e martuam me një të rradhës së tij. U lindi kjo vajzë. Para dy muajsh tim vëlla e zuri sëmundja e keqe që e hoqi nga kjo jetë.  Fatosi u bë kureshtar të mësonte se në çfarë periudhe ishte burgosur i vëllai.                       

– Kur është burgosur?                                                                                                          

   – Në vitin 45.                                                                                                                         

  – Si e quanin?                                                                                                                         

– Josif Mino                                                                                                                            

Fatosit i çeli fytyra. E kishte njohur. Fati e  kishte sjellë që të endeshin bashkë nga njëri kamp në tjetrin.  Ishte një intelektual i vërtetë, por edhe nje njeri i veçantë.  I  erdhi shumë keq kur mësoi se nuk jetonte më.                                                                                                               

– Ngushëllime! – i tha mikut.                                                                                                 

  Ktheu vështrimin nga vajza. Ajo ishte zhytur në leximin e një libri dhe nuk dëgjonte se ç’pëshpëritej rreth e rotull.                                                                                                                   

– Më vjen shumë keq, – vazhdoi –  e kam njohur. Kemi qenë së bashku.                        

– Ashtu?  Ma   ndolli   zemra!   –  klithi   ai   dhe  i  qeshi  fytyra. Pastaj vazhdoi:  –  Josifi ishte djali i madh i shtëpisë. Babai, bëri si bëri, dhe mundi të siguronte një shumë të hollash  dhe ta dërgonte për studime në Romë. E  mbaroi   me   rezultate   të   shkëlqyera.   Sandra,    kështu quhet vajza, atij i ka ngjarë.                                                                                                                  

  – Ku do të shkoni?                                                                                                                  

– Kam një kushëri në Ministrinë e Arsimit.  Nuk   e di   në  se  do  të  mbarojë  punë   por,  sidoqoftë,  do  e  hedh edhe këtë zar.                                                                                                    

Fatosi hodhi vështrimin nga vajza dhe para syve i doli rinia e tij. Kishte mbaruar shkollën e mesme me rezultate të larta. Kishte bërë  kërkesë për vazhdimin e studimeve, por i ishte  refuzuar.   Një   mik   i kishte  sugjeruar   të   shkonte   të   takonte  Ministrin  e  Arsimit  në Tiranë.                                                                                                                                    

– Shpresoj të të ndihmojë, – i  kishte  thënë  miku. –  E  kemi patriot. Ai e njeh familjen tënde.                                                                                                                                                                   

Kishte shkuar. Ministri  nuk  ndodhej në Tiranë. E kishte  pritur zëvendësi i tij. I kishte  treguar  gjithçka, edhe  për  burgun  që   kishte  bërë. Së fundi,  i kishte treguar dëftesën e pjekurisë. Si e kishte vështruar  mirë  e mirë, zëvendësministri kishte thënë:      

  – Djalë i mirë, shko puno dhe jeto i qetë. Mos u mundo të kërkosh më tepër.                                  

Ato fjalë i kishin dhënë të kuptonte se rrugët  për të vazhduar më tej ishin të mbyllura.                      

Këto gjëra mendonte duke vështruar vajzën me dy pika lot në sy. Në ndërgjegjen e tij ndiente se edhe ajo do të merrte të njëjtën përgjigje. Ishte koha e zhgënjimeve të mëdha, e ëndrrave të parealizuara, ëndrrave të kyçura.                                                                                 

Ndërkohë u ndie një zë  nga qendra e zërit të trenit:                                                            

– Po mbërrijmë në stacionin e Tiranës. Ju  lutemi pasagjerëve të mos harrojnë plaçkat. U ngritën dhe dolën. Udhëtuan një copë rrugë së bashku, pastaj u ndanë, ata për te kushëriri i tyre, ndërsa ai  për në spital. Pas    ndonjë    muaji    Fatosi     e    takoi    vajzën rastësisht.                                            

– Fillove? –  e pyeti me kureshtje.                                                                                       

   – Jo, – u përgjigj ajo me një zë të dridhur dhe lotët i rrodhën përsëri nga sytë.                     

– Mos u mërzit, – i tha ai për ta qetësuar, –  je  e  re dhe do të vijë dita që të plotësosh ëndrrën tënde.                                                                                                                                            

  U ndanë. Ajo iku  me  kokën  e  ulur  dhe  atij  i dukej sikur vazhdonte të lotonte.

Pikërisht këta lot iu kujtuan në ato çaste. Iu duk sikur vajza vazhdonte të jetonte atë kohë të zymtë.

E mblodhi veten. U mendua një çast dhe më në fund vendosi. E kishte një mundësi për ta ndihmuar atë vajzë. Dhe ajo mundësi ishte ai vetë. Ajo do të zinte vendin e tij në listë. Ishte e re, plot energji, ndërsa ai pothuajse në fund të rrugës së tij. Si mund të dilte para saj?

– Leri lotët, – i tha. – Ti do të jesh në krye të listës

– Vërtetë? – thirri ajo pa arritur të  kuptojë se çfarë kishte ndodhur.

– Mos pyet më tepër. Mëso që të shkëlqesh si në gjimnaz dhe të bëhesh e vlefshme për këtë vend. Atdheu ka nevojë  për  njerëz  si ti.

U ngrit dhe e përqafoi. Lotët vazhdonin të mbulonin fytyrën e saj. Por këtë herë ishin lot gëzimi.

*Fragment nga romani “Në kërkim të Lirisë”

DITA E SHËNUAR E SHKRIMTARIT KASEM TREBESHINA/

 NGA SALI LEKA & KUJTIM DUSHA/

Njerëzit kanë ditë të shënuara në jetëne tyre dhe i kujtojnë, i festojnë me gëzim dhe harmoni. Gëzimi dhe harmonia e bëjnë jetën njerëzore të lumtur, paqësore, të mrekullueshme. Njëra nga këto ditë të shënuara është dita e lindjes. Në këtë ditë trupi i vogël i fëmijës del nga mitra e nënës dhe bëhet njeri më vete. Nëna, babi, vëllezërit, motrat, gjyshi, gjyshja, kushërinjtë dhe kushërirat gëzohen, i zgjedhin emrin me urime për jetë të gjatë, edhe mbi 100 vjet.

Kështu e kanë uruar miqtë dhe shokët nënën dhe babain e shkrimtarit Kasem Trebeshina, ditën e 8 gushtit 1926, përpara 90 vjetëve. Është provuar historikisht, sa më shumë urime që I bëhën fëmijës kur lind aq më gjatë  jeton. Se Zoti, krijuesi i njerëzve i aprovon dhe i bekon dëshirat e mira, urimet, gëzimet, lutjet dhe ibadimet për të jetuar të lumtur, me  harmoni, dashuri dhe të bashkuar.

Dhe shkrimtarin Kasem Trebeshina, kur lindi në 8 gusht 1926, e kanë uruar me shumë gëzim dhe harmoni shumë njerëz të mirë dhe do jetojë shumë edhe mbas 90 vjetëve. Më 8 gusht 2016 Kasem Trebeshina, plotëson 90 vjet jetë dhe familja, fisi dhe gjaku i tij, miqtë dhe shokët do ta urojnë: “Jetë të gjatë Kasem Trebeshina, pleqëri të bardhë Kasem Trebeshina, bashkë me fëmijët, vëllezërit, motrat, kushërinjtë, kushërirat fisnike, hallat dhe tezet, dajllarët dhe xhaxhallarët.

Njeriu i mirë në këtë botë nuk jeton vetëm por bashkë me me të tjerë. Vetëm jeton njeri i keq, maskara dhe shejtan i mallkuar. Shejtani është vetëm një person por  i bëhet shokë njeriu i keq, i lig, maskara dhe mizoristë.

Kur ishte i ri Kasem Trebeshina, filloi të shkruante libra me poezi dhe tregime të mira, të dobishme për njerëzit, por njeriu i keq, maskara, i lig nuk do mirësi, as harmoni, as mrekulli dhe shkëlqim të jetës njerëzore por do skëterr dhe muzg, të liga mizore ashtu sic është edhe vetë.

Shekulli 20, shekulli I rinisë I Kasem Trebeshines, me libra, tregime dhe poezi, por njeriu i lig, maskara, mizorist nuk i do as këngët, as tregimet, as poezinë por do tmerr, egërsi dhe padrejtësi. Shkrimtari Kasem Trebeshina, djal i ri 25 vjec, u burgos, u damkos, u diskriminua, u masakrua egërsisht nga njeriu mizorist dhe librat e tij u mbyllën, u censuruan, nuk u botuan.

Fatkeqësisht për kombin shqiptarë, shekulli 20 ishte shekulli I tmerrit, I masakrave tragjike se  njeriu I keq, mirozist u ngjit lartë në kupolën e shtetit për 45 vjet rreshtë. Ky njeri I veshur dhe I ngjeshur me pushtet absolut, formoi qindra shejtanë artificial se shejtan natyral është vetëm një, Satani I mallkuar nga Zoti.

Me këta shejtanë artificial u përball fort Kasem Trebeshina, shkrimtari I betuar për drejtësi, harmoni dhe demokraci për cdo njeri. Ashtu si Kasem Trebeshina, u burgosën, u persekutuan mizorisht nga maskarai obscurantist dhe 125 shkrimtarë të tjerë demokratë, humanist dhe modernist, progresistë të kulturuar, por maskarai I byroizmit monstruozist e urrente zhvillimin, progresin dhe modernizimin demokratik të popullit shqiptarë.Maskarai byrosit enversit-ramizist, burgosi, vrau dhe groposi pa varr 750 intelektualë dhe specialist të aftësuar dhe shkretoi bujqësinë dhe industrinë kombëtare shqiptare.

Tani jemi në dekadën e dytë të  shekullit 21 dhe krimet e shekullit 20 nuk janë treguar, dëmtimet dhe shkretimet nuk janë statistikuar se shkrimtari Kasem Trebeshina ka vite që ka heshtur. Burgosja dhe persekutimi e kanë rrakapitur. Shumica e shkrimtarëve  dhe intelektualëve të burgosur sot nuk jetojnë por edhe ata që jetojnë janë bërë frikacakë dhe nuk tregojnë për krimet dhe masakrat gjakatare të kohës së mizorizmit, të diktarurës të maskarait të mallkuar.

Prandaj flisni shkrimtarë dhe tregoni se do vdisni mëkatarë. Kurse juve mizoristë që keni burgosur 125 shkrimtarë modernistë  dhe 750 intelektualë specialist rrëfehuni, rrëfehuni! Deri më sot asnjë mizoristë nuk ka dal dhe të thotë : “Po, po! Unë e kam burgosur shkrimtarin Kasem Trebeshina, Fadil Pacrami, Frederik Sokoli, Ylber Merdani, Minush Jero, Pano Taci, Piro Kuqi dhe shkrimtarin Sali Leka, në ato vite me 85 libra.” Asnjë  gjynahqarë monstruozist nuk ka dalë dhe të thotë: “Po, po! Unë e internova shkrimtarin e kulturuar Hasan Petrela, Kujtim Spahivogli, Robert Vullakni, Dhimiter Xhuvani, Dhora Leka, Fatbardha Spahiu, musine Kokolari.”

Me rastin e 90-vjetorit të lindjes së Kasem Trebeshines në 8 gusht 2016, të kujtojmë me nderim shkrimtarët dhe intelekualët e martirizuar që nuk jetojnë.

Neve, bashkëvuajtësit, e kemi obligim t’I urojmë shkrimtarit Kasem Trebeshina 8 gushtin, ditlindjen e tij. Gëzuar 90-vjetorin e jetës Kasem Trebeshina!

Me shumë gëzim dhe admirim

Nga shkrimtari dhe poeti lirik-erotik

Sali Leka, cel: 068 38 55 304

Kujtim Dusha, cel: 068 33 98 129

Më 8 gusht 2016 në Tiranë në lokalin “Flladi Klimatik” jeni I ftuar për drekë Kasem Trebeshina, me tregime, këngë, poezi, meze dhe raki. Urime, shumë urime Kasem Trebeshina!

Mirësevini Kasem Trebeshina, shembulli historik dhe simboli eposik I dy shekujve 20 dhe 21.

Jeni I ftuar gratis Kasem Trebeshina, bashkë me dy persona të tjerë me urimin edhe 90 vjet jetë mbas 8 gushtit 2016!

Tiranë, Korrik 2016

***

U lind me 8 Gush 1926 ne Berat.

VEPRA

Per kritiket, veprat e Trebeshines qendrojne ndermjet tradites kuteliane dhe surrealizmit, por atij vete I pelqen ta quaje realizem simbolik. Kasem Trebeshina profet e quan Robert Elsie ne nje artikull te 92 ,poetin prozatorin dhe dramaturgun shqiptar. Nisur nga fakti se pjesa me e madhe e vepres se Kasem Trebeshines eshte e pabotuar, si pasoje e nje klime armiqesore dhe censure. vendi I vepres se Trebeshines ne letersine shqipe ,mbetet ende I papercaktuar  perfundimisht. Botimi I saj do ta ngreje ne nje nivel me te larte kete shkrimtar te denje te vendit tone,si nga cilesia e vepres letrare ,ashtu edhe nga karakteri burreror I tij.Pjesa me e madhe e vepres se Trebeshines eshte ne doreshkrim.Mendohet te kete rreth 140 doreshkrime,permbledhje poezish,tregime,novela,romane,drama,komedi,tragjikomedi,shkrime kritike,eseistike dhe publicistike.Ai u njoh si shkrimtar ne 10 vjecarin e fundit te shek 20.Ky fakt lidhet fillimisht me rebelimin e tij politik,e me pas me disidencen letrare.prozator,dramaturg,poet filozof,Kasem Trebeshina e kundershtoi qe ne ne nisme metoden e realizmit socialist,demet e se ciles ishin brenda parashikimeve te tij.