GABIMI I MAMASË, APO …!!!
Il conte d Albania
Kujtimit te ndritur te sime gjyshe qe e kam dashur aq shume/
Nga Jakov Sollomoni-Izrael/
Dikush trokiti tek dera me shume kujdes si re donte te mos shqetesonte komisarin e policies te atj qyteti jugor ne buze te detit ,V .Pas nje “PO je te forte qe erdhi nga Brenda , polici u futne zyren e madhe dhe pa e mbyllur akoma deren filloi te fliste :Zoti komisar , dikush ka ardhur te ankohet , sepse I kane vjedhur shtepine dhe …nusen e djalit .Polici mezi I shqiptoi fjalet e fundit sepse ju duken teper te renda . Nje ngjarje e till s kish ndodhur kurre ne qytetin e tyre .—Siii?—ja pat komisari dhe u ngrit me kemb me nervozizem –Fute Brenda Sadik , cpret akoma !Hyri ne zyte nje njeri aty te te pesedhjetat , , I zverdhur ne fytyre qe me nje fryme as pa pershendetur , sipas zakonit , tregoi gjithe ate qe kishte ndodhur . Komisari qe e degjonte me vemendje here pas here pohonte me koke dhe se fundi I tha :Kuptova , Zotri, most e pandehi ai se do na shpetoi nga duart , e genjen mendja .dhe vazhdoi :Degjoketu Sadik Merr edhe tre polic te tjere dhe nisu se bashku me kete zotnin qe po ankohet . Hetoni me kujdes dhe ma kapni ate maskara qe ka guxuar te veproje keshtu hapur . Per 24 ore e dua ketu ne zyren time grabitesin , gjalle a vdekur . –Shko me policing zotni dhe mos u bej merak se do ta gjejme patjeter ate qafir , nuk ka per te shpetuar paq .—Te faleminderit zoti komisar per gadishmerine qe po tregon –Ja ktheu qytetari , nuk do t eta harroje . –Ske pse me falenderon fare se eshtedetyra jone te merremi me ata horra diten e mire zotni . Dera u mbyll pas tyre dhe komisar Josefi vuri duart mbi balle , I lidhur nga ajo mori ngjarjesh qe kishte pllakosur kohet e fundit , aq papritur . S kishte vec dy jave qe kish marr detyren e re ne qytetin ku banonte dhe qe e njihte mire per nje kohe te gjate . Ai qytet bregdetar me rreth tete mije banore , po I krijonte aq shume telashe qe s I kish menduar kurre . Tani qe ishte ne brendesi te ceshtjeve po shihte se ky qytet ne pamje , I qete kish pasur problem te trasheguara nga paraardhesi I tij .E kishte marr me qejf dhe devocion detyren . Dikush duhet ta bej kete pune , mendoi me vehte , apo jo ? Seti nxjerresh geshtenjat me duat e te tjereve nga zjarri , eshte nje pune e lehte , fare e lehte , por pa provatabesh vet nje here …….Ai s kish qene kurre nje tip qe priste qe problemet t ja zgjidhnin te tjeret .I kishte dale zot puneve qe ne ate sector kerkonin nje njeri trim , te zgjuar dhe me iniciative . Keto cilesi atij s I kishin munguar asnjehere , se paku deri ne ate moment . Iu kujtua , nje muaj me pare, kur ishte takuar me zotin kryeminister te vendit Fan Nolin per te formuar qeverine e re dhe detyrate tjera te rendesishme ..Ishte formuar e paraqeveri shqiptare demokratike si pasoje e revolucionit te qershorit te 1924 . Komisaret e policive I kishin caktuar se bashku me ministrin e brendeshem . Vendi kishte nevoje te nguteshme per rend dhe qetesi publike ne qytete dhe fshatra . Ne pushim kishin dale ne salon te pinin nje kafe .Josefi nxorri nje cigarenga kutija e tij e argjende dhe e ndezi . Ne sup befas ndjeu nje dore te ngrohte . Ktheu koken , kur pa kryeministrin . Instiktivisht , e fiku cigaren qe akoma nuk e kishte tymosur dhe e hodhi ne taketuken prane , buzeqeshi me respekt duke u kthyer plotesisht nga ai . Paratij , qendronte ajo figure e dashur per shumicen e njerezve qe e njihnin qoft edhe pak fare .Qe nje burre I gjate , me floke te zinje dhe pak mjeker . Autoritar , por edhe goje embel, me nje culture enciklopedike si rralle here . Urrente tiranine dhe tiranet e cdo lloji . Ky burre me mendje titani , kish drejtuar revolucionin e paredemokratik ne vend dhe I par qe aspiroi te realizoi nje enderr te fshataresise per te patur nje cope toke personale qe do te ishte dhe garancia e ekonomise familjare te shume personave .T umerrje tokat bejlereve ne ate periudhe dhe tua shperndaje fshataresise , ishte gati nje absurditet mbasi askush me pare nuk kishte tentuar te bente nje gje tetille . Te beje zot fshatarin te tokave te ndara padrejtesisht deri atehere ti jepje ati j ne duar ate qe I takonte vite me pare ishte nje e drejte e pamohushme . Kryeministri qe e kuptoi emocionin e papritur te Josefit qe u ndodh I papregatitur per ate moment dhe I tha : Ndize Josef dhe me jep edhe mua nje edhe pse rralle e tymos . Josefi hapi serish kutine e tij ku shtriheshin ne dy rrjeshta cigare te markes Diamand te asaj kohe :Urdheroni Zotni — dhe ja ndezi ati te parit me cakmak .—Do t ju therres pastaj vecmas sejcilin ne zyre nga komisaret e policies te emeruar sot bashk me ministrin e brendeshem , besoje se njihesh me te ? –PO –ia ktheu Josefi , e njoh mire se nga ai qytet jemi te dy .—Ne , te gjithe vazhdoi zoti Noli , kemi shume besim tek ty Josef , tek aftesit e tua organizative dhe ushtarake . Bashk nuk njihemi sot , apo jo ? Edhe te tjere shoke me kane folur me simpati per ty . Nuk mun te harrojme ateqe bere ne 1920 . Ti meriton shume me teper …—Kam bere ate qe me tha zemra zoti kryeminister dhe qe do ta bente cdo njeri qe idhimbset sado pak ky popull—ja ktheu me respekt Josefi —–Mire pra mos harro , ne oren dy ju pres ne zyre n time ku do kemi me shume kohe teflasim per hollesirat , Kryeministri I shtrengoi doren fort perzemersisht dje u largua . Josefi e shoqeroi me sy deri sa aiulargua dhe psheretiu :Ehh , sa shume I duhen Shqiperise sot burra si ai . Ai eshte si mjalti I vyer qe jo cdo mize mund ta bej . E thithi cigaren fort dhe me qejf duke nxjerre njere tymi perreth vehtes dhe mendja I fluturoi ne kujtime te kater viteveme pare , ne kujtime te pashlyeshme per te dhe kombin mbare .Ishte paranvera e vitit 1920 qe sjepte shenja te dukej aq e mbare .Dimri qe sapo kishte dale , nuk poi dorezonte armet aqlehtesisht . Koha ishte e ftohte akoma .S kishin lulezuar bajamet , pjeshket dhe kumbullat . Mimozat e bregdetit ende s kishin celur , vetem neper fusha ca manushaqe te rralla ishin mashtruar nga dielli e ndonje dite te vecante . E c ishte kjo pranvere qe dukej se ndillte terslleqe ;ngjarjet gjithashtu e nenvizonin kete prapesi qe kish mbire nga s di se ku . Zerat qe vinin nga larg pertej detit ,thoshnin se Italia fashiste do ta sulmonte fqinjene saj te lakmuar qe I rrinte perball jo me shume se 90 kilometra .Te ishte e vertete kjo ?Po c dreqin u kishte hipur ne koke valle atyre makarona xhive te sulmonin . Pak hoqen per vehte ne luften me austriaket , apo I harruan kaq shpejt ? Tani dashkan te bejne te njejten gje me fqinjet e jugut , me nje popull qe shikonte hallin e tij me nje ekonomi fare te dobet .Por na doli se pendezinjte nuk I kishin bere llogarite mire Ne nje qytet te vogel bregdetar atyre iu be nje pritje plot surpriza te pakendeshme , gje qe s e prisnin . Nje trim me emrin Selam ( emer qe rrjedh nga hebraishtja dhe do tethote Paqe –shalom )I detyruar nga ngjarjet qe po ndodhnin ne ate qytet ne mes ullinjsh , mblodhi rreth vehtes caburra trima tekeq armatosur , me pak pushke qe I manin ne shtepite e tyre per tu mbrojtur nga hasmi dhe nga hajdutet , qe nuk harruan te merrninme vehte edhe cfurqet e punes , ne majat e mprehta te te cilave u gjakosen per vdekje shume prej ushtareve te tyre . Ne kete dasme te madhe mori pjese edhe personazhi yne I nderuar Josefi , djale I ri akoma I pamartuar , por trim I terbuar si dreqi vet .Kish patur ne shtepi nje paticke , qe e kish blere ne Itali ne ato ec e jak et etij per qejf e per tregeti . Gjuhen ua dinte mire italjaneve sepse kish mesuar ne shkollat e tyre . Jugun q atij vendi karshi qe po te ishte xhade , mund ta kaloje dhe me kembe , e njihte mire , madje dhe historine e tyre . Njifte luftrat e atij populli dhe adhuronte mbi te gjithe bemat e kemishkuqit Garibaldi , heroin e dy kontinenteve . Njihte edhe greqishten mire se e kish gjuhen e nenes . Per pak sa s me doli nga mendja se akoma nuk e kam prezantuar mire se kush ish heroi yn I tregimit Josef K. Ish vellai I sime gjyshe , madje me I madhi dhe pas tij vinin me rradhe vellai tjetr Rubeni , ime gjyshe dhe nje moter qe ishte martuar ne Greqi , ne mos gaboje ne Korfuz . Isha fare I vogel kur e shihja per herete pare atenjeri qe vinteshpesh ne shtepine tone se takonte te motren te cilen e donte shume .Djemte e sime gjyshe qe e kishin daje , e therrisnin Xio Josef . Ishte nje burre I gjate dhe I drejte qiri , thatim me floke te zeza pis qe kur I krihte aq bukur san je fije floku nuk I dilte nga rrjeshti , me nje pale mustaqe te holla spic per te cilat kujdesj ne menyrete vecante . Kish nje ball te lart , shenje e nje zgjuarsie natyrore gjithmone mbi mesataren .Nuk ta bente dysh fjalen , nevrik ne te drejten e tij .Ne qytet ja njihnin kete cilesi dhe per kete e respektonin te gjithe . Futej ne sherr edhe per nje te panjohur kur shihte se po I binin me qafe pa te drejte , atje kun je tjeter do te terhiqej duke thene :C me duhet mua , kokat le te hane . Jo Josefi nuk I perkiste atij grupi qe e ka ne maje tegjuhes shprehjen :larg nga …ime . Gjithmone e shihje te rrjeshtohej ne krahun e me te dobtit . Njihej pra sin je lloje “musketeri “ ne qytet e qe I zgjidhte ndonjehereproblemet jo vetem me forcen e inteligjences , por edhe me ate fizike , natyrisht atje ku llafet nuk pijne me uje , futet ne mes ‘Haxhi dajaku “ dhe keshtu fashitet sherri .Kjo gje e bnte cate pazakonte sepse fisi nga I cili rridhte , kurre nuk izgjidhte problemet me zenka e came pak te nderhynin ne problemet e te tjereve qe kishin nevoje . Hebrejte , ne pergjithesi shkonin mireme vendasit . Se nga kish ngjare ky hebre I cuditeshem , ky trim I cartur qe si a bente syri terr per asgje ! Armen ama , nuk e ndante nga dora . Jetonte me te si ne nje simbioze te persosur . Keshtu pra , pranvera e vitit 1920 e gjeti Josefin te rrjeshtuar midis atyre trimave qe po idilnin zot vendit dhe kishin vendosi\ur t u benin balle trupave te huaja , shume me teper ne numur dhe te armatosur .Dhe dita erdhi , kur italjanet tentuan te zbarkojne te bregme anijet e tyre qe ngjanin si perbindesha me krahe te medhenje mbi vale . POr ja qe dardha e kishte bishte mbrapa dhene bregnuk I priten me lule por me cfurqe fytit qe e gjakosen Adriatikun atedite dhe ja prishen keqas qetesine .Dhe paticka e Josefit gjemoi ate dite dhe u be top , duke ju kthyer shperblimin atyre qe e kishin prodhuar ate arme . Hapte vrimat e teta ne kokat e tyre , qe s ishin pak .Ate dite Josefi si per feste inauguroi nje palecizme te reja llustrafine qe ja kish bere I kunati per shtate pal qejfe , por qe ate dite u felliqen fare me gjakun e derdhur ngado .Dy here tentuan italjanet te zbrisnin ne toke , port e dy heret u zbrapsen me gomonet e tyre me me pak njerez vazhdimisht . Majat e mprehta te cfurqeve ishim nje mjet efikas per ti cpuar ato dhe barqet e ushtareve te huaj . Epo kjo pike e zeze , nuk kishte bere vaki asnjehere qe nje grusht njerezish , barkjashte , tu krijonin kaq telashe nje ushtrie kaq te stervitur mire me oficere akademijsh e me pervoje . Por ja qe ka edhe surpriza qe beri qe gjithe kjo makine ushtarake te ngecte ate dite rerat e Adriatikut , duke lene mjaft koka peng dhe kocka qe mbas shume viteve te vinin dhe ti kerkonin kockat e ndonje medaljon , ne kujtim te prinderve te tyre , . qe ne fund te fundit ishin ca njerez tezakoneshem nga pamja me uniformen e ushtarit qe zbaton vetem urdherin e dhene nga eprori dhe ndofta nuk di as qellimine asaj lufte . Me vjen befas ne mendje nje kenge italjane e Morandit qe thote :Il soldato , fa la Guerra , ma il motivo , non lo sa . Josefi yne nuk kishte harruar qe ne perfundim te asaj lufte te bente dhe nje fotografi mepaticken e tij ne dore , dhe me cizmet qe ua kishte pastruar gjakun qe s dihej se I kujt ishte . Shume vite me von erdhenne shtepine tone dhe e kerkuan ate foto qe qendroi gjate ne muzeun e Pavaresise se qytetit , pran portit detar Ku ishteshkruar :Josef K.Luftetar I vitit 1920 .Shkoja shpesh ne ate muze dhe mburesha para shokeve me te . Ndodhi qe pas transferimit te muzeut brenda ne qytet , ne nje ambient me te madhe se sa me pare , ja hoqen fotografine me justifikimin se “nuk kemi shume vend per tegjithe “ Kuptohet qe ish nje genjeshter e neveriteshme dhe shume e trashe dhe qe nuk kerkon shume mundim per ta kuptuar . Josefi e fiku cigaren e mbetur dhe u kujtue se dy shoket e tijte ngushte te luftes :Abdurahman C. dhe Koci S., I kish akoma gjalle dhedonte t I takonte . Shkonin shpesh te pinin ndonje gote te tre dhe te kujtonin ngjarje te kaluara dhe te fresketa . Ishin te tre ushtarake dhe me ato uniforma o pash ne nje foto te tre ku rrinin ne nje tavoline . Tani Josefi nuk e mbante me paticken mevehte . E ruante ne shtepi sepse me vehte mbante gjithmone dy pistoleta ne dy anet , me mustaqet gjithmone te kujdesura spic dhe me cizmet perherete llustruara sa mund te shihje fytyren ne to .Per shokun e tij qe thirrej ndryshe dhe Avdurahmen A. kisha degjuar nje kenge ku thuhej se kishte rezuar nje aeroplan italjan me pushke ne fushen e Peshkepise .Tjetri , ishte nga jugu , por qe kishte ardhur posacerisht te merrte pjese ne “Dasmen “ qe u zhvillua ne det kunder italjaneve . _Mire , mire foli me vehte , ato pune hiken e vane ,tani si do ja bej se keto punera duan shume kujdes mbasiarmiku ketu shume here eshte I padukeshem , kjo e koklavit problemin .Ne oren e caktuar , u mblidhen ne zyren e Z. Noli se bashku me ministrin e puneve te brendeshme ,ku morem nje informacionte pergjitheshem prej tij per problemet . per sejcilen prefekture .Problemet me te mprehta dukej se ishinne very te vendit ku gjakmarrja bente kerdine ;Jugu kishte problem ten je natyre tjeter me tokat e bejlereve ne Myzeqe e gjetke . Pasi mori detyren , ne mbremje , josefi u kthye ne shtepi I bindur se tani fillonte nje etape me e veshtire per te RRuges per ne shtepi , ne makine ndezi nje cigare dhe mendja I shkoi serish tek kryeministri . Ai njeri I madh , edhe njeri I perendise me veladonin kraheve ,I ishte jo vetem nje patriot I devoteshem , por gjente kohe te merrej edhe me perkthime te autoreve te shquar ne bote , fale shume gjuheve qe njihte . Ai beri te flasin shqip Shekspirin , Servantesin Omar Khajamin Ibanjezin e plot te tjere . Ishte nje burre erudit , I zgjuar per kohen .Ja se c’kryeminister qe kemi patur nje here e nje kohe e jo si ca krrica qe e prune koken me von pas 44 , qe vrane e prene bashkkombesit e tyre dhe qendruan kontrabande ne pushtet mbi pesedhjet vjete me dhunen e pashembellt . Ju shofte emri derrat e dreqit !Nejse .Beri si beri dhe ne mbremje von , I lodhur keqas u kthye ne shtepine e tij , I dha nje “mirembrema “ te shoqes , qe akoma nuk kishte fjetur ,dhe pa kerkuar asgje te hante dicka , e zuri gjumi si I ngordhur .Dhe e shoqja qe s priste te merrte ndonje sqarim prej tij , shkoi te fleje pa bere zhurme . Ashtu ishin punet midis tyre . Josefi e respektonte formalisht te shoqen , por dashuri per te , as qe ndjente fare . Ashtu kishin rrjedhur punet ca vite me pare .Kur erdhi ne moshe per tu fejuar , shkuan ne Janine me prindrit qe te shihnin nusen ne nje familje hebrejsh qe dikur I kishin njohur . Ne ate familje ishin dy motra beqare . Ajo qe I pelqeu Josefit ishte e vogla , shume simpatike dhe qe e terhoqi ate qysh sa hyri dhe e pa . Tjetra rrinteme e terhequr duke e ditur se s kishte pretendime per shkak te pamjes se saj , edhe pse ishte me e madhja ne moshe . Sipas zakoneve , I takonte asaj te dilte nga shtepija e para si me e madhja , por ja qe syri nuk I njeh ato zakone moshe dhe Josefi dha menjehere miratimin ne favor te se vogles . Edhe prindrit e Josefit e pelqyen nusen , keshtu qe kjo pune formalisht dukej e mbaruar . Caktuan diten e dasmes , pine kafet e zakoneshme per keto raste dhe qe nga ajo dite nuk e pane me njeri tjetrin . Kur te gjitha ishin bere gati per diten e dasmes dhe priteshin te vinin krushqit me nusen , ndodhi ajo qe nuk pritej . Krushqit tinzare , ne vend qe te sillnin vajzen e vogel sin use , sollen tjetren , qe ndryshonte si nata me diten me te motren . I pari qe e pikasi kete ishte Josefi , ai e njihte mallin e tij dhe s’ mund ta genjente syri . I nevrikosur per kete pabesi , shkoi dhe ja u tha prinderve kete :–Une nuk martohem me ate qe me kane prure sepse nuk eshte ajo per te cilen edhe ju rate dakord . Besoje se edhe ju e pikaset qe shte tjetra dhe une nuk martohem , pike !Mua per budalla nuk me ka marr njeri deri me sot .Kishte te drejte I shkreti deri ne qiell , po ja punonin keq .Beri sherr sa mundi sa degjohej perjashta por se fundi , me shume aman e derman , dukej sikur po bindej —Ky qefati yt, mor bir , I tha e jema dhe me fatin s’ luftohet ,krushqit nuk mund t’I kthejme mbrapsht se eshte turp . —Turpi le t’u mbetet atyre qe e bene , une s’ kam bere ndonje turp –foli Josefi dhe duket se e mbylli gojen , por qe s’ qe ashtu . Avazet dolen me von .Ne kohen e sotme , kjo qe ju tregova , nuk mund te ndodh dhe duket si nje pralle , por atehere …… Ka ndodhur pikerisht keshtu dhe nuk bej asnje zbukurim sepse e kam degjuar disa here nga goja e se motres , sime gjyshe e cila nuk ishte fare dakord me ate , qe t’ ja punoninkaq keq te vellait . Kishte te tjere me te medhenje qe e vendosen ate pune , qe la shume bishtra nga pas , por jo per faj te Josefit . NUk besoje se ka sot njeri q eta haje nje marrveshtje te tille ! Mbasi u mblodhen vecmas ne nje dhome dhe diskutuan me zjarr per ngjarjen ne fjale , vetem te afermit e tij I dhne karar qe dasma te vazhdonte sukur te mos kishte ndodhur gje . —-Dale , u hodh Josefi , dhe te gjithe mbajten frymen per te pritur ate qe do nxirrteai nga goja , t’I sqarojme pak gjerat ; Ne pamje dukej I qete , por zjente nga brendasi nje vullkan I fashitur . Nusen –tha , nuk do ta ndjek andej nga erdhi se nuk dua t’ju turperoje juve qe ju kam prinder , por…….dhe ketu e ngriti pak zerin ,mos prisni qe ate grua ta dua , kete nuk ma detyroni dot ! Shumica ra dakord me te sepse perbrenda e kuptonin se djali kish te drejte dhe kujtonin se me kohe gjerat midis tyre do te zbuteshin , por harruan se dashuria s’ behet me dajak , por me zemer . Josefit ja kishin prishur zemren !Nejse , dasma u be , shkoi deri ne fund si ceremony por shume te tjere , dasmore as qe nuk e moren vesh fare se e gjitha kjo , qe nje bllof fund e krye .Midis tyre pati meadje edhe nje femije , femer , por qe ne rrethana qe nuk mejapin shume siguri , kam degjuar se ajo vdiq e vogel , ashtu sickishte vdekur lidhja midis prinderve te saj . Dasme e paarrire si rrush aguridhe ! Jetuan formalisht me njeri tjetrin nen te njejten strehe , por si te huaj ;vazhduan ate jeteper inerci , por ne marrdhenie teper te acarruara ndonjehere te dhuneshme . Ajo ftohtesi u shndrua ne urrejtje gjate kohes . Ai e tradhetonte vazhdimisht edhe kur shkonte ne Itali , por kurre te shoqen nuk e kishte marr me vehte ne udhetimet e tij te shpeshta . Ndarja ishte turp aso kohe sidomos midis jehudive , gje qe s’ kish ndodhur kurre . Josefi ishte I martuar formalisht dhe shtepine e kishte hotel –restorant . Shiko si eshte pua e fatit : edhe ai femije qe u lindi jo si frut dashurie , por ne nje kontakt farete rastit , natyranuk e la tegjalle sepse ai femije erdhi aq rastesisht dha pa deshire ne jeten e tyre . Natyra ndeshkon edhe produktin ! Ky pra qe fati I keq I Josefit , ne jeten Brenda mureve te shtepise , por pune t e zyres I shkonin mbroth , si jo me mire . Ju fut me gjak asaj pune ; vuri rregull ne qytet e ne gjithe prefekturen dhe beri keshtu emer te mire mbasi zhduku hajdutllekun dhe keqberesit e tjere qe dikur ishin problematik dhe ne qytet ra qetesia .Kjo na ngriti lart autoritetin . E donin , por ja kishin friken se nuk I falte gabimet qofte edhe te mvarteseve tij .Nga lart I vinin vazhdimisht lavderime qe ja vleresonin punen qe e bente me zell e jo aq per para . Ne qytet beri buje te madhe fakti qe aid he nje person tjeter qe punonte ne bashki te qytetit , ishin te vetmit nepunes qe per rrogen vinin vetem firmen dhe e shperndanin te vobegteve te qytetit . Nje dite prej ditesh I ndodhi dicka e pazakonte .Qe ne mes te puneve te tija te pafund , kur ordinance kerkoi me ngut te futej ne zyren e tij . Ne zyre kishte dhe te tjere keshtu qe biseda u be vesh me vesh –Ashtu ?—u degjua zeri I tij I alarmuar — , I kujt eshte djali?Pasi mori pergjigje u cua me rrembim , duke u kerkuar ndjese per kete nderprerje bisede me te ftuarit :–Dicka me ka ndodhur nr shtepi –the pa dhene sqarime , me duhet te shkoje patjeter , mua te me falni !Me nxitim shkoi me njehere ne shtepine e se motres qe e gjeti me koke ulur dhe duke qare . Kunati I tij nga nervozizmi leviste neper dhome I coroditur nga ndodhia e befte .Ne shtrat ishte shtrire nje femije dhjet vjec , I nipi , djali I se motres . Ate moter kishte aty dhe e donte shume , tjetra ishte martuar ne Greqi dhe rralle shiheshin . Kur pa ate zallamahi ne dhome dhe te motren duke qare , I hipigjaku ne koke . C’ ka ndodhur — I doli instiktivisht nga goja , sepse e dinte mire shkakun , por priste hollesira . Te kunatit I kishte hikur goja fare dhe nuk ju pergjegj .—Dua te dij se si ndodhi ?—bertiti me thoni c’ heshtni keshtu ?Gjyshja u ngrit me kembe dhe ju hodh ne qafe me ngasherim akoma me te fort . Athere pati rastin te shoh me mire jastekun me gjak ku kishte vene koken djali vogel qe qante papushim nga dhimbjet . U renqeth I teri nga kjo skene dhe duke pare here te motren dhe here kunatin , qe e kishin humbur fare , I hipen me keq . –Kush ishte ? tha —Djali I gjitonit tone –u pergjigje motra , e goditi me llastik ne sy Te lutem Josef , mos na bej ndonje skandal , te keqen motra Kaq donte ai dhe kjo pergjigje e terboi me keq akoma .— Po si thua ti , te mbyllim gojen apo tut hemi dhe faleminderit , jo nuk behet keshtu . Ne moment nxorri pistoleten nga brezi dhe u nis per tek gjitonet ne kulmin e nervozizmit . Komshijte ishin mbyllur perbrenda se e ndjenin qe dikush do te reagonte per kete rast . Sa mbriti para deres se tyre , I ra me nje shkelm :Hapeni deren me te mire mos tua shkallmoje , degjuat . I binte ders si I terbuar nga zemerimi dhe nje plumb e leshoi ne ajer per ti trembur , ata qe ishin bere kruspull nga frika dhe e kuptuan kush ishte tek dera . Kjo beri qe njerezit e Josefit te dilnin te alarmuar dhe kater prej tyree kapen nga krahet duke u perpjekur ta sillnin braenda . Po ku sillej ne shtepi ashtu ai , perpiqej qe tu clirohej nga duart duke bertitur : Me leshoni , nuk kam per tua falur une kete atyre , ju beni c’ te doni Do t’ I djeg te gjalle ne shtepi . U be si bishe e papermbajtur dhe nuk donte asnjeri re degjonte . E mbyllen derenqe te mos dilte dhe filluan t ‘ I flisnin me te mire . U mblodhen aty gjithe fisi qe e kishin marr vesh , fol njeri e fol tjetri , por ai kishmbyllur veshet dhe s ‘ donte t’ ja dinte per fjalet e tyre . Nuk pranonte asnje keshille . Se fundi , ai qe I dha nje far zgjidhje kesaj pune , qe gjyshi . Ai e njihte mire temperamentin e te kunatit dhe me te nuk behejshaka sidomos per raste tegjashme me kete qe po kalonin . Prandaj I’ u afrua me kujdes , I vuri doren ne sup dhe me ton te bute , edhe pse vet ishte teper I tronditur : —Degjo Josef , tekamjo vetem kunat por si vella te konsideroje . Kjo qe na ndodhi eshte mjaft e rende dhe une e dij se ti e do djalin jo me pak se une ,por une mendoje se ne kete moment duhet te mendojme me shume c do te bejme me djalin se sa me sherret . Djali ka nevoje tani me shume per ndihmen tone .Ai qe e qelloi ishte dhe ai njefemije dhe s’ besoje se ka dashur ta qelloje ne sy , ka ndodhur ne loje e siper , –perpiqej ta qetesonte situaten gjyshi .Mua as qe me shkon nder mend se kemi te bejme me veprime te qellimeshme , pune kalamajsh edhe pse shume e rende perne te gjithe . Prandaj t’ I ulim gjakrat e te mos krijojme skandale qe do te kene pastaj pasoja te tjera ,ti I di me mireketo pune se me keto merresh perdite . Me gjitonet flasim me von , keshtu mendoje une , dakord ? Asgje nuk pipetinte ne dhome dhe te gjithe admiruan fjalet e mencurate gjyshit qe binin si cekan qe degjohet larg . Josefi nuk fliste , por shikonte per toke sikur atje do ta gjente zgjidhjen . Kish ndezur nje cigare nderkohe qe e thithte me gjithe forcen e mushkrive te tij . Nje gje dukej e qarte tashme :fjalet e gjyshit dukej sikur paten efektin e mire per ta qetesuar te kunatin . Te gjithe prisnin nje fjale prej tij dhe pergjigja erdhi : Dua prinderit e djalit ketu … tani dhe jo neser besoje se me degjuat ? Te gjithe ata qe menduan se Josefi ishte qetesuar krejtesisht , e kuptuan qe u gabuan . Ne kokat e tyre rrotullohej e keqja , c’ do tendodhte ? Mos valle Josefi po ngrinte ndonje kurth qe tetjeret nuk e kuptoni n? Mos donte t ‘I sillte aty prinderit dhe tu shtinte pastaj ne koke tegjitheve ? Ky , qe do te ishte nje skandal edhe me I madh. –Mos kini frike –u degjua zeri I tij , nuk do te vras njeri , u thuaj te vijne ketu dhe te mos ken frike , tani u thash qe te mos I keqesojme gjarat . Gjyshi , qe akoma I tembej ndonje prockulle te kunatit foli –Dakord Josef , po me nje kusht ama , ma jep mua pistoleten ! — Deri me sot nuk ja kam dorezuar pistoleten askujt , je I pari qe po ma kerkon kete gje . Ne jemi familje dhe ne familje s’ ka tradheti . zbertheu rripin e mezit dhe ja dorezoi gjyshit se bashku me pistoleten –Kujdes tha se e kam te mbushur , futeni diku dhe pa nga e motra . Duket qe s’ me ke njojtur mireor kunat I ‘u drejtua gjyshit per deri sa ted hash fjalen ti duhej ti besoje fjales sime e jot e me detyroje te dorezoje pistoleten , por nejse . Tani besoje se jeni te sigurte qe s ‘ kam arme , sillini tani ! Gjyshi ja dha se shoqes brezin dhe ajo e futi shpejt ne nje sitare dhe e mbylli me cels . Dikush doli te lajmeroje gjitonet , qe pas nje hezitimi te gjate , u binden dhe erdhen ne dhome burre e grua me koke ulur pas gjyshit dhe qendruan te menjanuar sit e shushatur . Akoma njerezit nuk kishin besim se gjithw kjo mund te ishte nje loje e komisarit te policise, si ato trike me te cilat fuste ne kurth kerqberesit . I sapoardhuri , per t’I dale te keqes perpara , e mori fjalen I pari , me zerin qe I dridhej :–Na vjen keq vertete per ate hata qe ndodhi , por ne jemi gati te marrim persiper gjithe shpenzimet per kurimin e djalit , cfaredo qe do te duhet …por fjala I ngeci ne gryke nga nderhyrja e menjehereshme e Josefit .—Medemek , na paske ardhur ketu per ten a thene se do te paguash syrin e djalit ? PO ti e di qe syte nuk kene cmim . Thash se do te vije vetem perte kerkuar falje per sjelljen e djalit tend rrugac . Ti e di mire se me rrugacet merret policia , pork e fat se djali eshte I vogel dhe nuk e kap ligji .Je me fat gjithashtu qe je gjitoni I tyre dhe keni kaluar mire me njeri tjetrin , prandaj do tua fal , megjithse nuk me kane rene akoma xhindet . Asnje nuk fliste . Degjoheshin vetem fjalet e Josefit qe qellonin pa meshire ne veshet e te akuzuarit per faj te te birit . Vetem atehere njerezit u binden se skandali qe pritej , ishte shmangur . –Shkoni ne shtepine tuaj tani dhe edukojini femijet ashtu sic duhet – ju kthye ai gjitoneve qe dolen jasht pa thene asnje fjale me teper dhe me koken ulur . Dhoma po boshatisej pak nga pak dhe Josefi gjeti rastin t’u flase tani te zoterve te shtepise —-Bejeni gati djalin per neser ne mengjez . Do ta coje ne Milano ku kam ca miq dhe dije se atje ka nje mjek te mire per syte . Ti eja me mua , po te duash -I’u drejtua te motres dhe e perqafoi . Aq donte gjyshja dhe u shkreh prap ne vaj ne gjoksin e tij :–mos qaj , degjove , do te shkojme bashk neser , do ta rregullojme kete pune dasht zoti . Perbrenda ajo ndjente nje lehtesim te madh sa s’ thuhet se nuk ndodhi ndonje skandal tjeter qe do ta rendonteme tej situaten . Llogjika , kishte triumfuar mbi nervozizmin dhe mllefin deri diku te justifikuar te te vellait , por c te benin tjeter , te vriteshin njerezit ? Edhe kjo nuk shkonte . Dukej qarte se gjakrat ishin qetesuar . Lajmet perhapen me shpejtesine e progresionit gjeometrik aq me shume ne ate qytet te vogel . Te nesermen , nen kujdesin e Josefit , qe sakaq rregulloi cdo gje , u nisen te tre me nje anije qe do t’I conte deri ne Brindizi , pastaj do te merrnin trenin per ne very . Udhetimi do te ish I gjate dhe ilodheshem sidomos per te motren dhe femijen . Ai s’e kish per gje ate rruge qe e kishte bere disa here .Ngjarjet qe pasuan , ishin gati po ato qe kalon cdo semundje . Mjeket ne Milano I rekomanduan Josefit , qe per kete rast ta conindjalin ne Bolonja sepse sty kishte klinika te posacme okulistike . Djali , u operua ke kujdes , por syrin nuk ja shpetuan dot , ishte demtuar deri ne thellesi ,por I pregatiten rrethnje dozine me mveshje syri prej qelqi , me po ate ngjyre , qe gati sa nuk dallohej fare nga tjetri qe mund te hiqeshin dhe viheshin sahere qe ishte nevoja . Ato sy te qelqeta jetuan gjate deri sa djali u be burre , por pastaj u thyen njeri pas tjetrit caper pakujdesi e ca se binin nga qe dimensioni I syrit nuk ishte me ai I mepareshmi . Me gjitonet , sidoqofte maredheniet nuk ishin me si me pare , ato u ftohen shume .Perpiqeshin ta harronin ngjarjen , por faktin e kishin perdite para syve qe dashur pa dashur I’u kujtonin c’kishten ndodhur . Josefi vazhdonte te kryenteme zell detyrat dhe njerezit e shihnin tani me me shume admirim edhe per zgjidhjen qe I kishte dhene atij problem teper delikat . Kushdo ,dhe ai me I arsyeshmi do tekishte reaguar ashper ne nje rast te tille se nuk eshte shaka , por sy njeriu qe nuk rigjenerohet me . Per tembushur ca vakumin e jete se tij familjare , qe kurre nuk I fali lumturi , Josefi u dha pas qejfeve dhe pijes me shume shoke te miretetij , por qe kurre nuk ja lejoi vehtes tebehej sarahosh dhe qesharak para te tjereve . Njihej si kavalier dhe shume doreshpuar me miqte se edhe xhepi ja mbante . Asnje here , nuk do tashihje rrugeve te vetmuar , por me shoke , qe I kish te mire e te ndershem si vehten . Shume me shpesh filloi te vizitoje brigjet jugore te Italise me plot shoke te atj qyteti . Nuk ishte distance e madhe per atje . Breg me breg edhe pot e bertisje , do tedegjohej ne anen tjeter . Qete jem I sinqerte duhet tu them se shkonte atje dhe per hire te femrave qe perfitonin mire prej tij . Shqiptaret ne Brindizi kishin nje klub te preferuar gati ne qender ku pinin dhe kalonin kohen ne nje ambient gati shqiptare . AtyJosefi ishte nje figure dominante dhe I njohur per kedo , por vendasit ai ishte nje konkurent ndaj dhe e kishin shume zili . Pinte e hante dhe bente qejf ne ate klub dhe e ndjente vehten si ne shtepi , per shkak te atij ambient qe ish krijuar per nje kohe te gjate . Tavolina ku rrinte josefi , ishte padyshim ajo qe terhiqte me teper vemendjen . Italjanet , ja kishin bere bene se do ti benin ndonje trik ndonje dite dhe ruanin rastin vec t’u vinte . Donin ta provokonin per t’I ulur hunden ketij xhovanoto albaneze qe kish marr freret e ketij klubi ne dore duke I sfiduar haptazi . Por Josefi nuk donte t’ja dinte fare per ta , por vinte per qejf te tij e jo per ti rene me qafe njeriut . Kurre nuk kishte bere sherr atje ku kishte fituar admirimin e te gjitheve . Por ….. ja se si ndodhi nje dite . Josefi , porositi shampanje per gjithe tavolinen e tij . —Sot paguaj une per te gjithe ju –deklaroi me ze te lart dhe kokat e italjaneve u kthyen nga ai me cmire . Ata kishin vene nga nje gote me birre para tyre dhe ne moment vendosen ta sfidonin tavolinen shqiptare . Njeri prej tyre qe e mbante vehten per kapotavola , nxorri nje kartmonedhe me vlere te ulet dhe duke ngritur doren lart e ndezi me cakmak ate dhe bertiti me sa ze kishte :Ja , kjo eshte vlera e Shqiperise per italine tone . Te katert qeshnin dhe hidhnin batuta sfiduese duke pare nga tavolina e komshijve se si do te reagonin . Sfidaishte shume e rende dhe kerkonte ndeshkim te ketij akti harbut provokativ . Shqiptaret e ndjene vehten thellesisht te fyer , por asnjeri nuk kish bere nje hap perpara . Kuptohet , ky provokim nuk u drfejtohej atyre personalisht , por kombit qe perfaqesonin . Fyerja publike meritonte me shume se sa ndeshkim , deri ne gjak se shqiptari nderin e kombit te vet e ka mbrojtur kudo qe ka qene dhe ne Hene po te ishte nevoja do tabente e jo ne Brindizi . Italjanie kish kaluar cdo kufi dhe kjo ishte e dukshme . Pilafi s’ mbante me uje prandajajo kusi e qelbur duhej permbysur . Josefi ndjeu se I gjithe gjaku I kish shkuar ne koke nga zemerimi . Ishte e natyreshme se nje karakter I till sanguine nuk mund ta kalonte ne heshtje kete ngjarje . Si hyrje I futi nje grusht tavolines duke I permbysur te gjitha gotat si per te treguar se asaj gostije I kishte ardhur fundi . Me dy hap ate gjata arriti ne tavolinen perbri te italjaneve qe ngrine te tmeruar e ju klithi gati ne fytyre . __I pari qe do te ngrihet me kembe do te marr si dhurate nje plumb ne koke . Provojeni po s’e besuat dhe rrufeshem nxorri nga posht xhaketes nje pistolete qe deri athereishte e padukshme .Qelloi ne ajer per tu dhene te kuptonin se s’po bente aspak shaka .Me doren tjeternxorri nje kartmonedhe me shume vlere dhe e ndezi ne ajer mbi kokat e tyre te friksuara qe binin te karbonizuarambi tavolinen e italjaneve dhe buciti me zerin e tij te tmerreshem :Ja kjo eshte vlera e Italise per Shqiperine e moret vesh tani sa kushtoni ?Perjashta maskarenje , dhe ketu mos t’u shoh me , degjuat se do tu djeg si kjo monedha . Italjanet u ngriten te alarmuar dhe ai shtiu ne drejtim tetyretre here tetjera jo per ti vrare por per t’I lebetitur .Shqiptaret e tjere te ngritur me kembe e morrem ne krahe Josefin me brohoritje gezimi duke thirrur :te lumte , ja u bere paq se ashtu e meritonin ata derra . Ne salle kisht akoma eufori dhe britma gezimi , kur ja befen karabinieret qe filluan te pyesnin per hollesirat edhe pse e kishin informacionin nga italjanet qe ishin ankuar . —–Kush guxoi te shtij me pistolete ketu ne lokal ?Foli njeri prej karabinierve . –Une qellova –dhe Josefi u ngrit mekembe , jam gati te pergjigjem per kete . –Pse e bere kete veprim , nuk e di ti se eshte e ndaluar te zbrazesh arme ne lokal public si ky ?—Na fyejten shume rende , per kombin , per Shqiperine ,apo jo mor zotrinje , ishte keshtu ?Po, po thirren te gjithe njezeri , pyesni po deshet dhe te zotin e lokalit Karabinieret u dejtuan nga ai dhe pyeten se si rrodhen ngjarjet , kush e provokoi sherrin ? I zoti I lokalit , qe e kishte ndjekur me kujdes ngjarjen , foli ne favor te shqiptareve : Ata I provokuan –tha ai duke ifyer ne nderin e tyre dhe te kombit . Per mua ata nuk u sollen mire . Shqiptaret ishin ulur ne tavolinen e tyre ndersa ata u sollen si rrugece . Une dua nga ju vetem te me paguhet demi qe me eshte bere ne klub , pork eta –dhe tregoi ngashqiptaret s’u kishin faj , vet e kerkuan Josefi pagoi nje gjobe te majme per prishjen e qetesise publike dhe njekohesisht demin e shkaktuar ne ato qe ishin thyer , gota , pjata etj Karabinieret u moren me Josefin nja dhjete minuta deri shkruajten gjithcka dhe pastaj u larguan . I zoti ilokalit u afrua tek tavolina dhe me ciltersi I’u drejtua shqiptareve :Djema edhe pse ma prishet ca rregullin e lokalit , jam I kenaqur me nje gje sepse ju u dhate nje pergjigje atyre jorrave ashtu sic u takonte . Mua me vjen turp per qendrimin e tyre sepse jam edhe une italjan , por vepruan gabim . Ti mor zotni , qe nuk ta dije emrin …..-Josef e plotesoi ai vet —-Mua me quajn Alberto . Degjo ketu : Je I mirepritur ti dhe shoket etu ne kete lokal sepse je njeri I drejte dhe trim . Bravo ! Je vertete burre dhe une te admiroje ! Per mua ti je qysh sot Konti I Shqiperise , une nuk e dij me se merresh , kjo ska rendesi fare dhe e perqafoi me respekt Josefin .Lajmi u perhaps rrufe midis shqiptareve te Brindizit qe vinin dhe e pergezonin , por edhe ne bregun tjeter lajmi I ketij gjesti patriotic , kishte arritur me ata qe leviznin shpesh ne te dy drejtimet . Edhe pasi e mbaroi ate detyre si komisar policie , mbasi qeveria e z. Noli ra per aresye qe I dini ,Josefin kur e shihnin ne qytetin e tij me shume respekt e therrisnin :Ja konti I Shqiperise , erdhi Konti . Kete e beni jo se ai kishte ndonje titull te tille te trasheguar , por ky I mbeti per ate qe ai kishte bere gjate gjithe jetes se tij trime , , per te mbrojtur dinjitetin e atij kombi te cilin e konsideronte te tijin edhe pse kishte prejardhje hebraike . Ai u rrit dhe jetoi midis atyre njerezve , punoi me nder per ta dhe I mbrojti atehere kur duhej deri sa vdiq si nje patriot I vertete me nerv te fort e zemer prej shqiptari . E kujtoje shpesh ate njeri deri sa u plak e vdiq ne nje azile afer Tiranes .Pushteti I te kuqeve famekeq qe erdhi ne fuqi ne 44 I beri dhe “Nderin me te madh “ duke ja hequr fotografine e tij nga muzeu sepse ishte hebre dhe jo se atje nuk kishte vend , por e dinin se ai nuk I donte fare ata . Josefi pati shume shoke dhe miq qe ja njihnin meritat per tub ere dikush , pushtetare gje qe ai as qe eshkoi neper mend ndonjehere dhe qe I quante ne rrethe te ngushtashoqerore :Pushtet I pushteve “ Ata nuk I donin njerezit si Josefi qe nuk I duartrokiste kurre fjalimet etyre . Ata doni medioker , njerez amorf dhe pa dinjitet , servilet dhe at qe thyenin pellembet per t’I duartrokitur , por qe nuk I kishin dhene atij vendi as gjysmen a saj qe josefi kishte dhene , ne dyluftra dhe patriotizem te pashembellt .Prandaj e kujtoje sot me dashuri dhe respkt ate njeri , te Madhin Josef K. qe kurre nuk beri pjese midis atyre qe permendame lart , por qe u rrit midis njerezve te thjeshte , me te mireve te atj vendi qe ne momentet kyce te histories se Shqiperise I vune gjoksin puneve dhe ben ate qe uthoshte zemra , sic thosh edhe ai vet . Ai mbrojti interest e kombit qe e rriti me forcen e armeve dhe te mendjes pa I rene nje here gjoksit per te treguar meritat e tij , duke vene nje gur tevogel ne themelet e atij vendi qe ai e desh dhe I dha shume , por qe s mori as ate minimum qe padyshim I takonte .
Israel , shtator 2005
QYTETARE E KABULIT
Nga Flogerta Krypi/
E kam të vështirë të zgjohem çdo mëngjes pasi gjumi më zë shumë vonë, ndonëse heshtja dhe lotët më lodhin çdo natë. Unë jetoj në një vend shumë larg Kabulit, por jam qytetare e tij. Vendi ku unë jetoj është më i vogel se Kabuli, por mban të njëjtën burgosje si ai. Nuk jemi në luftë, por pluhuri është njëlloj sikur bombat të bien për të shkaktuar atë zhurmën e shurdhë të injorancës. Këtu bien bombat e lirisë që arrijnë deri tek gardhi i fqinjëve te mi. Unë jetoj në Kabulin ku uji rrjedh nga çdo burim i nëntokës, por sërish ai vjen dy orë në ditë. Të gjithë luftëtarët e shtëpisë time vrapojnë për të mbushur enët, për të ujitur ato pak pemë të gjalla e për të pastruar fizikun e tyre. I tillë është Kabuli im.
Ne kemi një rrugë kryesore që përpara disa dekadash Italianët e ndërtuan për të vjedhur miniraret e nëntokës time. Lufta jonë i perzuri dhe rruga na mbeti po neve, por ato rrugë mbanin erën e shpifur të maceve të ngordhura apo dhe qeseve me mbeturina. Banjot tona nuk kanë një tunel për t’u derdhur atje ku duhet dhe derdhen në lumin tonë “Lanë”. Ai është ashtu siç mbart emrin “i lane ” (sipas dialektit tim). Në Kabulin tim ka gardhe gjithandej. Secili është mbret në çadrën me tulla që ka ndërtuar. Nëse e prek gardhin e tyre, një bombë shpërthen. Ke shkelur kufirin e një të forti. Kabuli im është një lagje gangsterësh që ushqehen me fara, luajnë bilardo, pijnë ndonje dopio raki (pije tradicionale kjo) dhe vizitojnë të njëjtin perimetër sigurie, duke ruajtur për të huajt që mund të shkelin territorin.
Në rrugën kryesore të lagjes time kryeministri i vendit tim kalon me 7 makina sigurie, por si për çudi asnjëherë nuk i ndjen gropat e rrugës, poshtë asaj që kanë ndërtuar italianet. Në të njëjtën rrugë kalon dhe nje hekurishte që banorët e Kabulit e quajnë autobuzi i Uzinës së Traktorit. Është një rrangalle që përplaset në çdo 10 metra rrugë, e pisët, me buburreca, pluhur gjithandej dhe njerëz që ngjiten me njeri tjetrin nga djersa e tyre. Ajo rrangalle brenda 25 miniutash të çon në qendër të Kabulit që kohët e fundit ka filluar të lustrohet. Po prapë është i pisët, prapë ka shenja të burgosjes. Kabuli im nuk është në luftë, por qytetarët nuk janë në paqe e nuk kanë as drejtësi. Kabuli im nuk ka ndërgjegje e kjo bën që të mos ketë as liri. Në këtë Kabul mësova se ferri është i bardhë si muri i dhomës time. E dini. Kam menduar gjithmonë që niveli i demokracisë në një vend matet nga rapoti i çmimit të librit me atë të pagës. Në Kabulin tim një libër kushton sa një ditë e gjysëm punë. Ndaj ne jemi thuajse të gjithë injorantë. Ne na shpërndajnë dhe shesin injorancë. Une jam qytetare e Kabulit, por nuk kam qenë kurrë atje, madje as nuk e di ku është tamam në hartë. Di vetëm që atje bëhet luftë dhe njerezit vdesin. Unë jetoj në Kabul, jam një grua. Nuk kam qenë kurrë vajzë. Kam lindur grua se në këtë qytet që unë e quaj Kabul femrat quhen gra që kur lindin. Nevoja e tyre matet me sa fëmijë lind dhe sa pune shtëpie bën, por në fund të ditës ti je një grua dhe gratë në Kabul e kanë trupin dhe shpirtin të përdorur. Të gjitha tregohen me gisht nga ata që i kanë përdorur si skllave pune, shtëpie apo dëshire.
Unë jam qytetare e Kabulit, nuk mund të them me shumë se kaq. Arma që kam në kokë (morali shoqëror) me urdhëron të ndaloj shkrimin. Mos e vizitoni Kabulin se po e vizituat do të jeni dhe ju qytetare të tij. Kabuli nuk jep kurrë, ai rrëmben, torturon dhe vret. Une jam qytetare e Kabulit. Rrezikoj të vritem nëse kaloj gardhin tim, nëse jap mendimin tim, nëse them të vërtetën, nëse zbatoj ligjin, neëe hedh mbeturinat në kosh, nëse ngre zerin për të drejtat e mia, nëse kërkoj lirinë,nëse dashuroj, nëse dal, nëse besoj. Unë jam qytetare e Kabulit, mos më kërkoni t’iu jap më shumë shpjegime sepse nuk i kam, mjaftohuni me kaq për sot. Mos e vizitoni Kabulin tim, thjesht lexoni për të…
FASLLI HALITI: NJIHUNI ME NOBELISTET
NOBELISTI I 1901/
RENÉ FRANCOIS- 1839-1907/
NOBEL 1901/
René Francois Armand Prudhomme I mbiquajtur Sully Prudhomme (Paris, 16 mars 1839 – Châtenay-Malabry, 6 shtator 1907) ishte një poet francez, fitues i parë i Çmimit Nobel për Letërsi në vitin 1901./
MOTIVACIONI
Në njohjen e përbërjes së tij poetike, e cila jep prova të një idealizmi të lartë, përsosmëri artistike dhe një kombinim të rrallë të cilësive të zemrës dhe intelektit
VAZO E THYER
Vazoja ku lule vjola vdes,
Një flutur nxitimthi kaloi,
Me rrahjet e krahëve e theu;
Vështrimi i dikujt e zgjoi.
Gërvishtja e vogël e lehtë,
Duke brejtur kristalin kudo,
E paepur, e verbër, e sigurt
Përshkoi gjithë konturin ajo.
Brenda një ore, uji u zhuk
Dhe limfa u tha krejt;
Ende s’ka dyshim për këtë.
Viola është thyer, mos e prek*.
Plagos duke prekur zemrën ajo;
Pastaj e lodhur zemra çahet vetë,
E paprekur prej syve të botës,
Dhe lulja e dashurisë vdes;
Kështu, shpesh dora e dashur,
Qan ngadalë dhe ndjen të rrahë,
Prerja e saj e thellë dhe fine
U thye, mos e prekni, pra.
* Lule e njohur ende për vetitë e saj magjike e afrodisiache. Rrënja e saj etimologjikisht rrjedh nga folja verbero-colpire: që do të thotë vras.
Përktheu: Faslli Haliti
LETËRSI- DY PËRKTHIME NGA AGIM XH. DESHNICA
TËRBIM NË LUMIN ZAMBEZI/
Autor: Xhon Dison ( John Dyson.)/
– Mirëse erdhët në Zambez! – i përshëndeti Pol Templeri gjashtë turistët, që do të shoqëronte me kanoe e kajak nëpër lumin e madh afrikan. Teksa lundrat bënin përpara drejt Ujëvarës së zhurmshme Viktoria, grupi shpresonte të shihte nga afër elefantët, krokodilët dhe hipopotamët. Qe një ditë e bukur marsi me qiell të kaltër. Puhiza e freskët e erës frynte lehtë e lehtë. Në vozitje e sipër, drejtuesi njëzetë e shtatë-vjeçar i lundrave Templer, i argëtonte udhëtarët me ndodhi gazmore, por edhe tronditëse nëpër lumenj, dhe më në fund shtonte këshilla e njoftime.
– Zambezin zakonisht e quajnë “Rrjedha mbretërore”. Puna jonë është të vozisim, kurse ju të rrini ndenjur e të pushoni rehat.
Ndërsa vendoste revolverin e fishekët në brez, ai u foli shkurt edhe për rreziqet e mundshme gjatë lundrimit:- Lumi është plot me krokodilë, ndaj mos e zgjatni dorën në ujë! Se krokodilit i duket si peshk, ose si lule e kroksit, që janë dy nga ushqimet e tij më të kërkuara. Rreziku tjetër vjen nga hipopotami! Ai, kryesisht, jeton në brigjet e lumenjve, zona që ne i njohim mirë dhe mund t’i mënjanojmë, por nganjëherë atij i kërcet damari i lig, dhe papritur sulet dhe përplaset me lundrën.
Tek fliste, Templeri buzëqeshte me turistët, që dihasnin me dridhmë nga ato rrëfime të frikshme.
– Përplasja mund t’ju vërvisë drejt e në ujë! Dëgjoni ç’ju them? Nëse ndodh kështu, mos u rrëmbeni nga paniku dhe mos e humbni toruan nëpër valë! Hipopotamit mund t’i shmangesh më lehtë se kreokodilit!
Në ekuipazh, përveç tij, bënin pjesë MakNamara, tridhjetë e një vjeç, që shoqëronte grupin në Kajak. Ben Sinbadi, njëzetë e katër vjeç, vozitësi i kanoes së dytë dhe Evans Namasango, vozitës në kanoen e tretë, një tip gazmor, njëzetë e dy -vjeçar, i cili pak kohë më parë kishte dhënë provimet për ndihmësudhërrëfyes. Templeri qysh në fillim ia çmoi vetitë e mira dhe punën, ndaj kujdesej për të, thuajse, çdo ditë.
Ai i ndau turistët dy nga dy. Në lundrën e vet mbajti Johem Shtahmanin me bashkëshorten Gundi nga rrethinat e Bremenit të Gjermanisë. Në kanoen e Sinbadit la Muriel Fisherin me të fejuarën, Pierre Langarde. Ndërsa Natali Grasota dhe Mark Skorupka, lundruan me Namasangon. Katër nga turistët ishin punonjës të kompanisë Air France.
* * *
Templerit i qeshën sytë, kur flotilja e vogël hyri në rrjedhën e shtruar të Zambezit. Ai qe rritur në savane e, sidomos, në bazat e largëta ushtarake. I ati kishte shërbyer me gradën e kapitenit në ishkoloninë Britanike në Rodezinë e jugut, e njohur tashmë me emrin Zimbabve.
Me ato shpatulla të fuqishme prej notari a mbrojtësi të regbisë, Templeri ishte i pajisur me dhuntitë e një atleti të shkathët. Në kohën kur punonte në Izrael, iu shkrep të kalonte me traktor përmes një fushe të minuar në Jordani, për të blerë birrë. Por, kjo shaka i kushtoi shtrenjtë, e dëbuan nga Izreli.
I kthyer në Zimbabve, tek pushonte me shokët e vet në breg të liqenit Kariba, atypari kaluan disa lundra ekspedite. “Kjo është udha, që duhet të ndjek!” – tha ai me vete.
Me vullnet e vendosmëri për tre muaj, kreu me sukses kursin njëvjeçar për drejtësi, qitje dhe histori natyre. Pas provimeve të vështira, mori dëshminë e udhërrëfyesit për në lumenj.
Mbi tetëmbëdhjetë muaj ai punoi si mbikqyrës në lundrimet e largëta me kanoe, duke udhëhequr turistët në afërsi të zonave me kafshë të egra. Ndërkohë, kujdesej edhe për jetën e tyre. Njëherë i ktheu mbrapsht disa vizitorë japonezë, që po shkonin si pa të keq drejt luanëve, duke shkrepur aparatet fotografikë. Në ato vise gjallon edhe hipopotami, një nga kafshët më të rrezikshme të Afrikës. Dy dhëmbët e poshtëm të hipopotamit mashkull, mbi njëzet centimetra të gjatë, shtrihen jashtë, si shufrat e pirunit të ngarkim-shkarkimit, ndërsa dy dhëmbët e qenit ulen nga lart – poshtë në nofull, përkundrejt dy të tjerëve, që çohen përpjetë si thikat e makinës grirëse të ushqimeve.
Shpesh herë hipopotami përplaset me kanoet dhe i hedh në lumë udhëtarët. Para dy vitesh nga kafshimi i tij një udhërrëfyes humbi njërën këmbë. Gjashtë muaj më parë nga përplasja në fundin e kanoes, Templeri dhe dy udhëtarët fluturuan në lumë. Po i njëjti hipopotam, iu qep lundrave të tjera e i goditi.
Nga lundërtarët, që vinin përkundrejt, merrte njoftime për zona të rrezikshme, të cilave duhej t’u rrinte larg. Ndërsa tani Templeri me flotiljen po kalonte përmes ishujve shkëmborë të një zone të re, të panjohur ndonjëherë. Në kohën, kur kanoeja e Templerit po rrëshqiste ngadalë në rrjedhën e lumit, në largësi nga bregu sa gjatësia e lopatës, tridhjetë metra më tej u duk kopeja e hipopotamëve. Mbi lëkurën e errët një lëng i kuqëremtë që i mbron nga rrezet e diellit, jep përshtypjen, sikur kafshëve u kullojnë shtatë palë djersë.
Me zë të ulët Templeri shpjegoi se hipopotami nga toka në shpatulla është mbi një metër e gjysmë i lartë, kurse nga noçka në bisht, mbi katër metër i gjatë. “Aq sa BMV-ja ime!”, – mendoi Shtahmani.
– Nisemi! – tha Templeri dhe voziti më tutje. Tek po kalonte një hipopotam femër, që prehej mbi ujë me dymbëdhjetë viça pas, dielli po varej pas majave të drurëve.
Templeri tha se pas dyzet minutash, tërë grupi, duhej të zbriste menjëherë në breg, prej nga turistët do të ktheheshin mbrapsht, me kamion për në hotele.
Fundi i kajakut të MakNamarës takoi buzën e shkëmbit, ku një prej rrjedhave të lumit derdhej te një pellg i gjerë afro gjashtëdhjetë metra. Sinbadi me Templerin vozisnin në rrjedhë tjetër, të ndjekur nga Namasango. Templeri u jepte zemër e i udhëzonte t’u shmangeshin hipopotamëve të fshehur nën ujë. Papritur, u dëgjua diçka e ngjashme me bubullimën. Bam! Një hipopotam mashkull u përplas me kanoen e Namasangos. Pupa e saj u ngrit në ajër, thuajse një metër lart, ndërsa drejtuesi u rrotullua e u flak jashtë. Templeri ktheu kokën dhe e pa pjesën e pasme të kanoes mbi shpatullat e hipopotamit të tërbuar, që hapi gojën e llahtarshme dhe u zhyt befas nën ujë. Teksa udhëtarët, Grasota e Skorupka, po bënin çmos të nivelonin kanoen, Namasango, duke gulçuar, mezi po mbushej me frymë.
Templeri voziti mbrapsht drejt tij.
– Prit! – bërtiti ai.
Të mbetur pa rema, Grasota e Skorupka, punonin çmendurisht, duke rrahur me duar ujin, për ta larguar kanoen nga zona e hipopotamit. Në atë kohë Sinbadi i dha kanoes drejt ujërave të cekta. Disa metra më tej, udhëtarët e tij, Fisher dhe Langarde, u hodhën mbi sipërfaqen e një toke shkëmbore.
Ndërkaq, Namasango u kap me duar në njërin krah te kanoeja e Templerit. Ky vuri re se ajo po anohej e mund të përmbysej.
– Shko prapa! – i tha dhe voziti dalëngadalë afër tij.
“Hipopotami nuk kthehet më këtu!”, – tha me vete. Shtahmani u përkul në krahun e djathtë, për të ruajtur ekuilibrin e kanoes, ndërsa Templeri në të majtë, i nderur jashtë, i zgjati dorën Namasangos për ta rrokur. Në çastin kur gishtat e tyre ishin fare afër, papritur hipopotami me gojën hapur, brofi mbi ujë ndërmjet tyre si kamionçinë me motor pa kapak. Stërkala uji dhe ulërima si krisma topi shpërthyen nga gryka e frikshme ngjyrë rozë e portokalli e bishës. Për një hop ajo ia përfshiu me gojë duart Templerit dhe e tërhoqi pas vetes. Me dhëmbët mizorë e kafshoi në sup, në bel e në shpinë, pastaj u zhduk sërish nën ujë. Aq shpejt ndodhi ajo përplasje e beftë, saqë kanoeja për disa çaste qëndroi drejt, para se të humbiste drejtpeshimin, të binte ngadalë, dhe Shtahmanin ta hidhte në lumë.
Hipopotami, duke e tërhequr Templerin me peshë nëntëdhjetë kile, tre pashë nën ujë, nisi të luante me të, si macja me miun. Me fytyrën përmbys në gojën e hipopotamit, ai s’po merrte vesh se në ç’vend ndodhej. “Ku jam këtu!?” – habitej Templeri. Pas pak, gjoksi i tij u çlirua nga shtrëngimi. Sapo hipopotami hapi nofullat, Templerit iu lirua njëri krah dhe lëvizi përqark. Duke i dhënë trupit mbrapsht, u përpoq të shkëputej dhe të mbahej diku. Zgjati gishtat dhe kapi bishtin e ashpër e të fortë të hipopotamit. U pushtua nga njëfarë shprese. Iu bë sikur po e shihte veten si në film. Kur iu lirua edhe krahu tjetër, iu shtuan shpresat për shpëtim. Hipopotami, që e kishte gërvishtur me dhëmbë në faqe dhe në zverk, papritur e lëshoi. Në çast Templeri u sul përpjetë dritës dhe doli në sipërfaqen e lumit. Të parën gjë që vuri re, ishte gjendja e Namasangos, i cili duke gulçuar, mbahej me vështirësi mbi ujë.
– Noto, Evans! – i thirri. – Hë, edhe pak, se ja, arritëm!
Por ai, me sa shihej, e kishte humbur gjykimin, ndaj Templeri e tërhoqi prej jake drejt bregut. Befas ndjeu të therura në këmbë nga një peshë e rëndë. “Mos u kthye hipopotami prapë?” – tha me vete në çast. Dhe ndjeu se ai kësaj here ishte tërbuar. E mbërtheu me dhëmbët e mprehtë nga poshtë. Templeri hoqi dorën nga jaka e Namasangos, me shpresë se ai do të dilte vetë në breg. Në ato çaste i ra ndër mend se hipopotamët mbajnë frymë nën ujë gjashtë minuta, kurse njeriu tre ose katër. Në kulmin e dëshpërimit, e grushtoi dhe ia tërhoqi bishtin. Këmbët iu liruan, por njëra dorë i ngeci në gojën e hipopotamit. Megjithatë, nuk u ndal. Mblodhi tërë fuqitë dhe e goditi me shqelma ku mundi, në kokë, në sy, nën bark e në vithe. Ndërkohë, shfrynte: “Hiqmu qafe, shtazë e mallkuar!” Befas iu shkëput, e kur MakNamara e pa mbi ujë, e ngau kajakun drejt tij.
– Noto në krahun tim! – i thirri.
Por hipopotami mbërriti i pari dhe u preu udhën. Me nofullat e llahtarshme e mbërtheu Templerin dhe e mbajti përgjysmë mbi ujë, kokën e shpatullat në një anë, këmbët në anën tjetër. Krahu i majtë i Templerit mori të çara si me gërshërë nga dy dhëmbët e mprehtë të hipopotamit, teksa dy të tjerët e shpuan në gjoks. Sakaq ndjeu dhimbje të forta në brinjë. Në furi e sipër bisha e vërviste sipër ujit sa andej – këtej. Herë e zhyste dhe herë e nxirrte jashtë. Templeri vërtitej djathtas e majtas, poshtë e lart. Me dorën e lirë u përpoq të kapte revolverin, por më kot! Ai i kishte humbur. S’merrte dot frymë. Mendja po i turbullohej. “Nuk mundem më!” – pëshpëriti si në jerm. Megjithatë, vazhdoi të luftonte, duke e grushtuar lëkurën e fortë të shtazës.
Befas hipopotami u dorëzua para atij njeriu të paepur. E shtyu nën ujë dhe u largua duke shfryrë. Templeri brofi lart për në kajakun e MakNamarës.
– Më nxirr këtej! – i foli me gjysmë zëri dhe u kap në litarin e kajakut.
Sapo hynë në ujërat e cekta, e para gjë që i shkoi ndër mend Templerit, ishte shpëtimi njerëzve.
– Duhet t’i nxjerrim të gjithë në breg! – tha me pak zë. – Ku është Evansi?
Fisheri dhe Langarderi e kishin parë në rrjedhën e poshtme të lumit, teksa lëvizi duart mbi kokë dhe pastaj u zhduk në thellësi.
Templerin e mposhtën dhimbjet.
– Ah, ç’e papritur e tmerrshme! S’gjej fjalë ta tregoj! – tha duke rënkuar dhe u kërrus mbi ujë.
MakNamara pa tmerrin nën veshjen e shqyer të Templerit. Krahu i djathtë i qe ndarë në dy pjesë. Nga gjoksi, shpina e pulpa e këmbës së majtë i rridhte gjak. Përmes një vrime i dukej cipa e mushkërive.
Çanta e ndihmës së shpejtë dhe radiomarrësja ishin zhdukur në lumë, kur kanoeja u përmbys pas mësymjes së hipopotamit. Pra, jeta e Templerit ishte në rrezik. MakNamara grisi menjëherë qesen e ushqimeve dhe sajoi disa rripa. Me to ia mbuloi vrimën në kraharor dhe ia lidhi plagët nga rridhte gjak. Në atë gjendje MakNamara dhe Sinbadi e mbartën me kajak. Për gjashtë minuta dolën në breg. Në qytezën më të afërt nuk gjetën asnjë kirurg. Së andejmi, me një furgon të ndihmës së shpejtë, brenda tri orësh, në mes të natës, mbërritën në Balauej. Kirurgu ortoped Bekitheba Nkabe, rreth të dyzetave, i njoftuar qysh më parë, priste në spital. Përveç mjekimeve në kokë, në gjoks e në shpinë, doktor Nkabe ia preu krahun e djathtë. Operacioni zgjati shtatë orë.
Pas dy ditë kërkimesh, trupin e Evans Namasangos e gjetën në fund të ujërave.
Deri më sot, në tërë lumin e madh Zambezi, askush s’është përballur me aq guxim e vendosmëri me hipopotamin e tërbuar, si Pol Templeri. Pas dorëheqjes nga puna e udhërrëfyesit, ai i la lundrat e lumenjtë dhe u kthye në Savane. Atje shërbeu në ekspeditat, që përshkonin Zimbaven, Namibinë e Bostvanën.
Sado që u përpoqën gjahtarët profesionistë ta bindnin administratën e Parkut kombëtar dhe të kafshëve të egra, që ta vrisnin hipopotamin e tërbuar, nuk ia arritën. Ai ndodhet ende atje, në lumë, dhe pret të tjera viktima!
***
TRIMËRIA E LEPURIT VESHGJATË/
Autor: D. Mamin -Sibirjak/
Në një pyll të dendur me lisa e shkurre lindi një lepurush veshgjatë, syshtrembër e bishtshkurtër. Sapo doli nga strofkulla për herë të parë, në ato orë mëngjesi, e gjer në mbrëmje, ai u tremb e u tremb sa gjaku desh i ngriu. Kështu një ditë, dy, një javë, dymbëdhjetë muaj… I gjori lepurush! Dhe e gjithë kjo ndodhi, nga tërë ç’pa e dëgjoi përqark. Nga gurët përtokë e nga drurët, që ngriheshin përpjetë. Kërciste një degëz e thatë, fërfërinin gjethet nga era, brofte lart në majën e lisit një zog, binte një top bore përdhe, zemra e lepurushit në gji dridhej e përpëlitej!
Hë, hë, lepurushi u rrit e, së fundi, u mërzit aq fort nga ajo gjendje, sa befas nuk pati më frikë nga asgjë dhe nga askush.
– S’ia kam frikën kujt! – thërriste nëpër pyll. – Ta dini mirë, se asgjë s’më tremb! Asnjë s’ma del për guxim e trimëri!
Me të dëgjuar ato thirrje lepujt e moshuar, të rinj e të reja dhe plot nëna me lepurushët, u mblodhën te sheshi në mes të pyllit. U habitën e nuk po u zinin besë veshëve nga ato që thoshte lepuri syshtrëmbër e bishtshkurtër. Deri atëherë s’ishte parë e as dëgjuar që një lepur të mos trembej nga askush.
– Hej, Veshgjatë, as nga ujku nuk ke frikë ti?
– Jo! As nga dhelpra, nga ariu e nga kushdo qoftë!
Me ato fjalë të gjithë sa qenë, i madh e i vogël, u zbavitën si asnjëherë tjetër. Të rejat kukurisën, duke e mbyllur gojën me putrat e para. Gratë e mira qeshën me gjithë shpirt. Madje, edhe pleqtë, që kishin shpëtuar për një qime nga kthetrat e dhëmbët e ujkut, vunë buzën në gaz.
“Sa lepur qesharak!” – dëgjoheshin zëra nëpër sheshin me hije.
Të gjithë u pushtuan nga një gazmend i papritur. S’mbeti asnjë nga lepujt pa u gajasur. Filluan të luanin laradasha, të hidheshin përpjetë, të bridhnin e të ndiqnin njëri – tjetrin si të marrë.
– Ç’ta zgjas me ju! – bërtiti lepuri i trimëruar. – Dëgjoni, pra! Po më ra ujku në putra, pa një pa dy, do ta shqyej në vend!
Plasi gazi përsëri.
– Ha, ha, ha! Çfarë karagjozi! Pa shih, ç’budalla! – thërrisnin lepujt me sa u hante fyti.
Ndërkaq, ujku i uritur sillej nëpër pyll. Ec e ec dhe mendonte:
“Ah, sikur të kapja dot qoftë edhe një lepur sot! Do ta gëlltisja në çast gjithë lezet!”
Kur, befas, diku pranë dëgjoi se një tufë e tërë lepujsh bërtisnin dhe qeshnin me të madhe. Ndaloi, nuhati ajrin, eci vjedhurazi ngadalë – ngadalë përmes shkurreve dhe mbërriti fare afër sheshit, ku lepujt vazhdonin të luanin, të qeshnin e të talleshin me mburravecin veshgjatë e syshtrembër, që thërriste më fort se ata.
“Eh, vëllaçko, prit edhe pak, se në dhëmbët e mia do ta mbyllësh atë gojë llafazane!” – mendoi ujku dhe hodhi sytë të shihte, teksa tërë ajo zhurmë gazmore u ndërpre, kur mburraveci i ngritur mbi këmbët e mbrapme, thirri:
– Dëgjoni, o frikacakë! Tani do t’ju tregoj diçka për të qeshur! Unë… Unë…Unë… Në atë çast gjuha i ngriu. Kishte pikasur me dridhmë sytë e ujkut, që e vështronin drejt dhe s’po mbushej dot me frymë.
Pas pak, ndodhi diçka e papritur. Lepuri mburravec kërceu lart dhe ra si top mbi ballin e gjerë të ujkut. U rrokullis mbi shpinën e tij, u rrotullua rreth vetes në ajër, mandej u përplas në tokë. U ngrit dhe ia dha vrapit me sa mundi. Vrapo e vrapo! Të gjorit lepur i dukej se ujku po e ndiqte këmba – këmbës, për ta kapur me dhëmbët e mprehtë. Së fundi, i lodhur tek s’mban më, iu prenë gjunjët, mbylli sytë dhe u rrëzua pa ndjenja te një gropë nën shkurre. Kurse ujku në atë kohë po vraponte në drejtim të kundërt. Në çastet kur lepuri i pati rënë përsipër, ai kishte pandehur se dikush e qëlloi fort. Ndaj, i tmerruar, ia mbathi nga sytë – këmbët. Pasi u largua shumë, u ndal e i zemërruar siç qe, tha me vete të shkonte nëpër pyje të tjerë, me shpresë se mund të gjente lepuj, ndryshe nga ato soje shtazësh të çuditshme, që luanin, qeshnin dhe qëllonin me gurë, apo plumba!
…U desh një kohë e gjatë që lepujt të mblidhnin veten. Disa qenë fshehur brenda zgavrave të drurëve, disa nën shkurre, të tjerët në hendeqe mbuluar me bar. Më në fund, u mërzitën tek rrinin të fshehur dhe filluan një nga një të nxirrnin veshët jashtë e të përgjonin me kujdes. Pastaj dolën dhe kërkuan njëri – tjetrin.
– A pa, pa, sa u trembëm! E patë si ia punoi ujkut lepuri ynë guximtar? – tha më i zgjuari. – Po të mos qe ai, asnjë nga ne s’do të mbetej gjallë!
Lepujt në shenjë miratimi tundën veshët.
– Po tani ku është ai? – pyeti një lepur i moshuar. – Mos vallë e ka ngrënë ndonjë ujk tjetër?
– Ç’thua ashtu, xhaxha!? – thirrën shumë të tjerë dhe nisën ta kërkonin nëpër pyll. Ec e ec! S’ka! Ec e ec! S’ka!
– Ja, ja, tek po fle! – bërtitën tre lepuj të rinj.
Pas atij tmerri, lepuri i patrembur ishte zhdukur nëpër shkurre dhe qe shtrirë pa frymë te një gropë. Dukej sikur flinte. Teksa qëndronte pa lëvizur, dëgjoi tek i thoshnin:
– Të lumtë! Çohu, o shpëtimtari ynë!
Lepuri kapsallti sytë, u ngrit, u shtriq disa herë dhe doli nga gropa.
– Faleminderit, vëlla! – brohoritën lepujt rreth tij.
– Ah, frikacakë! Pse, ç’ menduat ju!? Ende s’e ditkeni, se kush jam!? – ua ktheu lepuri me mburrje.
Më i zgjuari e mori fjalën pësëri:
– Me shkathtësinë dhe guximin tënd, o trim, e tmerrove ujkun e lig!
Qysh nga ajo ditë, edhe Veshgjati syshtrembër e bishtshkurtër, nisi të besonte vërtet, se nuk i trembej kujt dhe se ndërmjet shumë të tjerëve ishte ai, vetëm ai, që e kishte tmerruar ujkun e uritur!
LETERSI- NOBELISTI I DYTE-Bjørnstjerne Martinus Bjørnson
NOBELISTI II 1903/Bjørnstjerne Martinus Bjørnson- 1832 – 1910/
NOBEL 1903/
Shkrimtari, poeti, piktori, përkthyesi Faslli Haliti, po përgatitit ciklin e plotë të prezantimit të Nobelistëve të Letërsisë për lexuesit e Diellit.Në numrin e djeshëm online ai na njohu me poetin Francez RENÉ FRANCOIS- 1839-1907, i cili ishte Nobelisti i parë i shpallë në vitin 1901.Në edicionin e sotëm ai Ju njeh me Bjørnson,shkrimtar norvegjez, Nobelist i dytë, i shpallë në vitit 1903.
Bjørnstjerne Martinus Bjørnson (Kvikne, 8 dhjetor 1832 – Paris, 26 prill 1910) ka qenë një poet, dramaturg dhe shkrimtar norvegjez. Në rrafshin artistik kontribuoi, bashkë me Henrik Ibsen, në lindjen e drammaturgjisë moderne norvegjeze e skandinave. Madhështia e tij u vulos me Çmimin Nobel për Letërsi në vitin 1903
MOTIVACIONI:«Një haraç për poetikën e tij fisnike, madhështore e të gjithanshme, me të cilën ai është krejt i ndryshëm për qartësinë e frymëzimit të tij dhe pastërtinë e rrallë të shpirtit të tij»/
VELA TË MËDHA NË DETIN E VERIUT*/
Vela të mëdha në Detin e Veriut,
lart mbi malin Skandsem atë mëngjes
Erling Skjalgson sytë nga Dielli drejton
duke vështruar detin drejt Danimarkës;
«Nuk po vjen Olav Trygvason?»
Pesëdhjetë e gjashtë Drakarë
djegur nga dielli
presin të nisen drejt Danimarkës
me vela të ulura poshtë.
Akoma një murmurimë:
“Ku është drakari më i gjatë?
Nuk po vjen Olav Trygvason? “.
Por, kur lind dielli
dhe ngrihet mbi det
mërmërima bëhet stuhi:
“Ku është drakari më i gjatë?
Nuk po vjen Olav Trygvason? “.
Ngadalë, ngadalë, në këtë çast
të gjithë të habitur ndiejnë
nga fundi i detit
një gurgullimë, një mërmërimë:
“Drakari më i gjatë u mposhtë!
Ra Olav Trygvason “.
Që nga ajo ditë, për shekuj e shekuj
anijet norvegjeze shoqërohen netëve
të mbuluara me dritë hëne nga vajtimi;
«Anija më e gjatë u shpartallua!
Ra Olav Trygvason “.
*Olav Tryggvason (960-1000 ) ishte mbreti i Norvegjisë 995 -1000 dhe pati një rol kyç në konvertimin e vikingëve të krishterë. Bjornson shkroi këtë tekst, i frymëzuar nga “Saga e Olav Tryggvason” (pjesë e “Heimskringlas”) kompozuar në fund të shekullit të dymbëdhjetë nga poeti Islandez Snorre Sturlason, (1178 – 1241). Teksti përshkruan pas betejën e Svolderit (në vitin 1000), kur mbreti u mund dhe u vra në betejën e madhe detare të Svolder në Baltikut mbi Drakkaren e tij «Ormen Lange» «Gjarpër i gjatë», sipas sagës, më shumë se 50 metra. Në breg, norvegjezët pyesin njëri-tjetrit në mënyrë të përsëritur «Pse nuk kthehet Olav Trygvason?»
Përktheu: Faslli Haliti
FASLLI HALITI SJELL NOBELISTIN E TRETE-NOBEL 1904
NOBELISTI III 1904/
Etienne Frederic Mistral 1830 – 1914/
Etienne Frederic Mistral (Maillane, 8 shtator 1830 – Maillane, 25 mars 1914) ishte nje shkrimtar dhe poet i gjuhës franceze Occitane, iu dha në vitin 1904 Çmimin Nobel për Letërsi.
______________________________________________
MOTIVACIONI:
«Si njohje e origjinalitetit të qartë dhe të frymëzimit të vërtetë të krijimtarisë së tij poetike, që reflekton shkëlqyeshëm peizazhet natyrore dhe frymën amtare të popullit të tij, gjithashtu dhe, punës së tij të rëndësishme si filolog provansal»
______________________________________________
PROVIDENCA
Shiko lulet e gatiçeve. Janë flokë bore
me push të qartë. Dhe mjafton vetëm
një erë tepër e lehtë t’i prekë
që të shkrira ato të përhumben mbi tokë.
Por pambukun e shpërndarë gjithanej
nga zogjtë
e mblidhin menjëherë.
Shiko: ka një fole
nën atë ind:
fole trishtili e kadifejtë,
e butë, e bardhë. Së pari thur indin mirë
dhe pastaj ai vesh të vegjlit e tij
me pelush… O dorë e bekuar,
që për çdo harabel
Bën një fole…
Atëherë, plaku endej ngadalë
me murgeshën gjatë përrenjëve,
duke medituar gjatë për perëndinë.
dhe thoshte me admirim të thellë:
«Ç’harmoni ka në veprat hyjnore!»
«Ç’largpamësi dhe ç’mrekulli»
Thoshte plaku me admirim të thellë.
«Shiko ato mizat që sapo lindën
enden mizëri në ajrin e qetë.
Brenda një rreze dielli,
dhe sonte, mbase do të kthehen në hiç.
Pra për një ekzistencë kaq kalimtare,
jepu Providencë, atyre të gjitha të mirat!.
Në galetat e gjejnë ato ushqimin
që iu pëlqenë më shumë; jetojnë në diell;
kanë krahëzit për të ndjekur galetat,
dhe mbi malet e mbi pllaja mbartin të vegjlit;
në sytë e vegjël të tyre gjithë krijimi
pasqyrohet si një det i pafundmë.»
Përktheu: Faslli Haliti
TRILUSSA”POLITIKË”
TRILUSSA 1871-1950/
NE FOTO: MONUMENTI I TRILUSËS/
Trilussa, pseudonimi anagramatik Carlo Alberto Camillos Mariano Salustri (Romë, 26 tetor, 1871 – Romë, 21 dhjetor 1950), ishte një poet, shkrimtar dhe gazetar italian, i njohur veçanërisht për krijimet e tija në dialektin romak./
POLITIKË/
Në botën e mendimit ka një vakum të madh:
Babai im është një demokrat i krishter,
dhe meqë është nëpunës në Vatikan,
çdo mbrëmje këndon rozarion;
Xhixhi, më i moshuari nga ne tre vëllezërit,
është socialist revolucionar ;
unë, përkundrazi, jam monarkist,
në contrast me Ludovikun që është republikan.
Para se të darkojmë, grindemi shpesh
për arsye të këtyre parimeve të bekuara:
dikush do këtu e dikush do atje …
Duket si një kongres!
Ndërpresim zemërimin për hir të Zotit!
Por sapo nëna na thotë, makaronat, gati,
ne dakordësohemi të gjithë
me programin.
Përktheu: Faslli Haliti
TË JESH NJERI
Tregim i jetuar/
Nga Memisha Gjonzeneli – Tragjasi/*
Sa më shumë njeriut i shtohen vitet mbi shpinën e tij, aq më shumë e kthen kokën pas nga udha që ka përshkruar në jetë… Ndërmjet shumë ngjarjeve të jetës më ka mbetur në kujtesë ajo me doktor Isufin, mësimi madh që mora prej tij: Ndofta s`mund të ndalojmë njerëzit të bëjnë keq, por mirësinë tonë e kemi ne vet në dorë…
Ishte e diel dhe vendosa të shkoj për një vizitë te doktor Isuf Hysenbegasi. Me doktorin njiheshim familjarisht, pasi babai kishte vuajtur burgun me të. Sa herë që ne kishim ndonjë nevojë mjeksore shkonim tek ai, i cili na priste me buzëqeshje. Edhe sot e kujtoj buzëqeshjen e tij dhe, të them të drejtën, gjysmën e sëmundjes ai njeri ta hiqte me atë buzëqeshje. Babai na tregonte se doktori, kushedi sa jetë kishte shpëtuar në burg. I pa lodhur, i gatshëm në çdo kohë të shërbente, fjalë ëmbel, të jepte besim se do shëroheshe shpejt.
Kur doli nga burgu kërkoi të vinte në Vlorë, por kurrë nuk i harroi ish të burgosurit. Me plot të drejtë ata thoshin: Doktor Isufi është yni…
Derën ma hapi e shoqja.
- Urdhëro brenda, më tha ajo, doktori ka dalë, po besoj do të kthehet shpejt.
U ula në një karrike dhe po prisja. Doktori nuk vonoi. Nuk kishim mbaruar përshëndetjet e rastit dhe ai nuk ishte ulur akoma, kur trokiti dera dhe pa pritur, dera u hap dhe u duk një grua duke qarë.
- Ç`far ke? e pyeti doktori.
- Të lutem doktor më shpëto burrin, e kam shumë sëmure, nuk përmendet, të lutem më ndihmo.
- Po ku e ke burrin?
- Është në shtëpi, këtu afër.
Doktori nuk priti më gjatë, mori çantën dhe u nis pas asaj gruaje.
– Ti djali Muhametit, më tha mua, më prit sa të kthehem.
– Jo doktor, unë do vij me ty, i thashë dhe i mora çantën nga dora.
I sëmuri jetonte në një sipërfaqe të bollshme, në katin e dytë të një pallati aty afër. Derën na e hapi një djalë i ri, i cili na shoqëroi tek i sëmuri.
I sëmuri ishte bërë ujë në djersë. Doktori i vuri dorën në ball dhe pasi e kontrolloi, i bëri një gjilpërë, pastaj, mori një peshqir, e lagu me ujë të ftohtë dhe filloi ta fërkojë shpejt.
- Sa kohë ka sëmurë? pyeti doktori.
- Sot është dita e tret, tha djali.
- Shumë gabim, tha doktori, duhej të kërkonit ndihmë që ditën e parë.
Pastaj doktori shkroi recetën dhe pyeti për emërin e të sëmurit:
– Jani Gjembi, tha djali.
– Ushtarak ka qene ?
– Po, tha i biri, po tani eshtë në pension.
– Merre recetën dhe ktheu shpejt, urdhëroi doktori.
Djali nuk po nisej, mbante recetën në dorë dhe shikonte nga e ëma. Doktori e kuptojë hallin e djalit, futi dorën në xhep dhe i dha atij 150 lekë. Ndërsa djali doli nga shtëpia doktori hodhi syte nga i sëmuri dhe e kqyri atë me vëmëndje. Po, tha me zë, se luan topi, ai është, pastaj u ul në një karrike i bërë dyllë i verdhë. U çudita nga ajo shprehje pa kuptim e doktorit iu afrova, e kapa për dore dhe e pyeta:
- Doktor ç`farë ke?
Ma bëri me dorë të mos e shqetësoja. Unë qëndroja në këmbë përpara tij pa ditur se si të veproja…
Sapo mbriti djali me ilaçe, doktori hapi një peniciline ja bëri të sëmurit dhe priti sa teperatura filloi t`i bjerë. Befas i sëmuri lëvizi pak, hapi syte dhe pa me habi doktorin.
– Ku jam këtu, tha, akoma te qelia shtat jemi? S`kemi mbaruar akoma?
Mbylli prap sytë dhe heshti. Doktorit ju rënqeth trupi. Sytë iu mbushën me lotë. Donte vetëm të ikte sa më parë. Mblodhi shpejt çfarë kishte nxjerrë nga çanta, i futi brenda dhe ma dha mua. Kurrë nuk e kisha parë në atë gjendje, dukej shumë i lodhur.
- Hajde, më tha mua, të ikim shpejt. U kthye nga ata dhe u tha:
- Mos harroni, në çdo katër orë, nga dy kokërra, mos u bëni merak, do të bëhet mirë.
Sapo hymë në shtëpi doktori m`u drejtua mua në mënyrë urdhërore:
- Ulu aty, ti djali Muhametit.
I tha së shoqes t`i bënte një kafe. U shtri mirë në kolltuk dhe dukej se ishte akoma shumë i shqetësuar. E vuri kafen në buzë dhe e gjerbi pak gjatë. Hodhi sytë nga unë, dhe më pa me vrejtje. Une fillova te shqetsohem.
- Doktor, je mirë? e pyeta.
- Po behem mire, o djali Muhametit, më tha, dhe piu prap kafe.
I habitur, e lash në qetësinë e tij. Befas ai fillojë të fliste, por dukej sikur më shumë fliste me veten e tij.
Dhe tani do të tregoj gjithë historinë, pse u shqetësova kaq shumë sonte. Ai që vizituam, ishte hetusi im. Më shumë se një vit ai s`ka lënë torturë pa më bërë, në qelinë numur shtat, ku më mbante të lidhur. Ti, këtu do i lesh kockat, më thoshte. Prandaj kur hapi sytë dhe më pa mua mendoi se ishte duke më rrahur te qelia me numur shtat.
O Zot ç`farë më ka bërë, mua ajo mostër. Një ditë më lidhi te tubi nevojtores. Shpesh pasi lodhej vetë merte dhe shokë që ta ndihmonin. Edhe ata më rrihnin, pastaj iknin duke qeshur. Në këto tortura kam vuajtur më shumë se një vit dhe çdo ditë nuk harronte të me thoshte:
– Këtu do t`i lesh kockat. Nuk do të dalësh i gjallë.
– Dhe si munde doktor t`i bëje asaj egërsire atë shërbim? i thash unë.
Doktori më nguli sytë e menduar, nuk foli, më vështroi gjatë, pastaj tundi kokën dhe më tha:
– Nëse edhe ne veprojmë si ata, ku ndryshojmë prej tyre?
Edhe kësaj radhe ai njeri nuk iu shmang detyrës, ashtu siç kishte vepruar dhe veproi gjithë jetën e tij, në çdo situatë. Më ishin mbushur sytë me lot nga ato që po dëgjoja nga ai njeri.
M`u kujtua edhe vetja, kur ishja në qeli, megjith se femij, hetuesi im nuk pyeste, por bënte detyrën e tij çnjerzore.
U ngrita në këmbë dhe e përqafova fort doktorin, sepse nga ai mësova se si duhet të jesh njeri. Ashtu me sytë të mbushur me lot hapa derën dhe ika.
Ajo natë do të mbetej për mua e pa harruar, për gjithë jetën, për të pa harruarin, doktor Isuf Hysenbegasi.
* Ish i perndjekur Politik. Autori është Dekoruar me medaljen e artë “Naim Frasheri”
Kush ma rrëmbeu djalin?
NGA RESHAT KRIPA*/
Po punoja si çdo ditë në zyrën time, kur degjova një të trokitur të lehtë në portë.
– Hyni! – fola me zë të lartë.
Në zyrë hyri një burrë i moshuar. Fytyra e tij tregonte një dhimbje të madhe. Mbylli derën dhe u ndal mbas saj.
– Urdhëroni! Urdhëroni! – e ftova unë.
U afrua me ngadalë dhe kur erdhi pranë meje i zgjata dorën të cilën e kapi me të dy duart.
– Mirdita more bir! – më foli – Quhem Milto Neranxi dhe jam nga Himara. Kam ardhur te ju për t’ju treguar historinë time, ose më mirë të djalit tim të zhdukur nëpër labirintet e diktaturës komuniste.
– Uluni, uluni! – e ftova duke i bërë shenjë nga karrikja. Porosita të na sillnin dy kafe dhe ju drejtova mysafirit të porsa ardhur:
– Jam gati t’ju degjoj.
– Ngjarja për të cilën do t’ju flas, – filloi ai – është aktakuza ime ndaj diktaturës së përmbysur dhe disa individëve që u bënë mishërimi i saj. Ata individë janë edhe sot dhe jetojnë me fytyra anonime.
Këtë aktakuzë e bëjë unë plaku 80 vjeçar i rënduar nga humbja e djalit në labirintet e diktaturës çnjerëzore. E bënë shpirti i një nëne që u nda nga kjo botë mbasi nuk mundi të duronte humbjen e djalit. E bënë një grua 25 vjeçare që humbi burrin dhe jetën e saj. E bëjnë dy fëmijë që një dorë gjakatare i detyroi të rriten pa përkëdheljen e babajt të tyre. Së fundi këtë e bënë edhe çdo njeri i ndershëm që dëgjon për bëmat monstruoze të zhdukjes enigmatike të sa e sa personave si im bir.
Plaku mori frymë thellë duke lëshuar një psheretimë të zgjatur. Ndërkohë mbërritën dy kafet që kisha porositur.
– Gëzuar! – i thashë duke iu drejtuar plakut të gjorë.
E ktheu filxhanin me ngadalë duke pëshpëritur një urim të cilin nuk arrita ta kuptoja. Drodhi një cigare nga kutia e tij dhe më drodhi edhe një mua. Po e shikoja me vëmendje në fytyrë duke pritur vazhdimin e tregimit. Ishte një histori shumë interesante. Megjithatë nuk i fola por prisja që ai të fillonte vetë. Por plaku vazhdonte të pinte kafenë pa folur. Edhe unë vazhdoja gjithashtu të pija pa folur. Së fundi si e mbaroi të gjithë ai filloi: – Leandro Neranxi ose Levisi si e thërrisnin shokët e tij ishte im bir. Ishte vetem 32 vjec. Punonte në fabrikën e ekstraksionit ne Himarë. Nuk do ta harroj kurrë datën e 15 shkurtit te vitit 1988. Shkoi në punë në turnin e dytë dhe nuk u kthye më kurrë. E pritëm me ankth kthimin e tij. Ishte një pritje e tmerrshme. Sidomos unë që dija disa gjëra për të isha shumë i shqetësuar. Pas mezit të natës u ngrita dhe shkova në fabrikë. Atje pyeta për të por më thanë se Levisi nuk ishte paraqitur fare në punë. Ç’të bëja? U ktheva në shtëpi. Gruas dhe nuses u thashë se do punonte dy turne për të zëvendësuar një shokun e tij. Ajo ishte nata më e gjatë e jetës time. Kështu në ankth kaloi dhe dita e nesërme. Levisi nuk po bëhej i gjallë. Ku të ishte vallë? Mendja më shkonte në lloj lloj rrethanash misterioze e të frikëshme.
– Mos është ndonjë femër në mes or burrë? – pyeti gruaja që kishte filluar të shqetesohej edhe ajo. – Jo moj grua jo! – iu përgjigja unë i bindur për ato që thoja. Një gjë e tillë nuk ishte e mundur. E njihja karakterin e tim biri. Ai nuk do të pranonte kurrë të braktiste gruan dhe fëmijtë për këdo tjetër. Të nesërmen shkova në polici dhe u thashë për djalin. Ata u hoqën sikur nuk dinin asgjë. Operativ Agimi më sugjeroi që të pyesja njerëzit e mij në Tiranë, Fier dhe Lukovë. I mora që atë ditë të gjithë në telefon por ata nuk dinin asgjë. Në këtë kohë plaku nxorri përsëri kutinë e duhanit dhe drodhi cigaren e dytë. Më ofroi edhe mua, por i thashë se nuk e pija. Si e thithi tre katër herë vazhdoi:
– Pas dy ditësh në mbrëmje në shtëpi vjen operativ Agimi, i shoqëruar nga Spirua, Kryetari i Këshillit të Bashkuar dhe disa policë të tjerë. Kontrolluan dhe bastisën gjithçka. Së fundi Agimi më pyeti se ku ndodhej fotografia e gjyshit. Ishte nje fotografi e madhe e vjetër e vendosur në kornizë. Ia tregova. E mori e nxorri nga korniza dhe mbrapa saj gjeti një letër të cilën e futi në xhep.
– Ç’është ajo letër – e pyeta unë.
Nuk më ktheu pergjigje. Si kontrolluan edhe pak dhe nuk gjetën asgjë u larguan pa folur asnjë fjalë. Pas disa ditësh më njoftuan se duhej të paraqitesha te operativ Agimi. Shkova dhe më futën në zyrën e tij. – Djali yt ka tradhëtuar atdheun, – më tha – dhe është arratisur në Greqi. U largova duke mos besuar në variantin e ri që më serviri. Makari të kishte qënë e vërtetë një gjë e tillë. Por zemra më ndillte se kjo nuk ishte kështu. Im bir nuk mund ta bente një gjë të tillë. Ai më kishte treguar shumë gjëra të tjera dhe po ta kishte ndër mend një gjë të tillë, me siguri do të ma thoshte. Një e dridhur më përshkoi trupin. Për herë të parë më lindi mendimi se djalin ma kishin vrarë dhe shpikën alibinë e arratisjes për të mbuluar gjurmët. Plaku drodhi cigaren e tretë dhe përsëri më ofroi edhe mua një. Kësaj here nuk e kundërshtova por e ndeza edhe unë. Porosita edhe dy kafe të tjera. Kur ato erdhën filluam t’i pimë me ngadalë. Pastaj plaku vazhdoi: – Megjithatë doja të sigurohesha. Shkova në Vlorë dhe në Tiranë. U interesova në Degën e Punëve të Brëndëshme dhe në Ministri. Por kudo mora të njëjtën pergjigje. Telat ishin rakorduar kudo njëlloj. Kur isha në Tiranë i shkrova një letër një kushuririt tim që jetonte në Greqi. Ai u interesua dhe mbas një farë kohe më ktheu pergjigjen. Djalit nuk i gjendej asnjë shenjë. Atëhere m’u forcua bindja se djalin ma kishin zhdukur. Një gjë të tillë ma forconte më tepër edhe një episod që ma kishte treguar djali para ca kohe. Plaku heshti dhe po mendohej. Une rrija dhe prisja pa folur. Në këtë kohe hyri në zyrë një punonjëse që më pruri një shkresë për ta firmosur. E firmosa pa e patur mendjen aty dhe i bëra shenjë që të largohej. Pas një heshtje të gjatë plaku vazhdoi: – Një ditë e thirri Agimi dhe i propozoi të bëhej bashkëpuntor i sigurimit. Djali nuk pranoi. Tradita familjare nuk e lejonte të ushtronte atë profesion të ndyrë. E mbajtën katër orë nën presion të vazhdueshëm . Në fund e lanë të lirë duke e këshilluar që të mos i tregonte kurkujt për sa kishte ndodhur. Pas disa ditësh e morën përsëri dhe e çuan në njerën nga dhomat e hotel ‘’Adriatikut‘’ në Vlorë. Atje Pirrua, Nënkryetari i Deges, i kërkoi që t’i dilte dëshmitar Lea Dhimojanit që ishte arrestuar disa muaj më parë. Djali nuk pranoi përsëri. Atëhere filluan ta torturojnë. E mbajtën dy ditë. Kur u kthye në shtëpi dukej i shpërfytyruar. U trondita shumë kur e pashë në atë gjendje. E pyeta se çfarë i kishte ndodhur. M’i tregoi të gjitha. – Të lumtë more bir! Nuk më paske turpëruar. – i thashë me krenari duke e përqafuar. Që atë ditë nuk e thërritën më. Mendova se e kishin harruar. Por u gabova. Pas dy muajsh ata e morën për të mos e kthyer më. Një gjë të tillë ma forcon fakti i letrës që gjeti Agimi në fotografinë e gjyshit. Kush i kishte thënë atij që aty kishte një letër, ku as unë nuk e dija një gjë te tillë? Me siguri ka qenë im bir i shtrënguar nga torturat çnjerëzore që do t’i merrnin edhe jetën. Pas një viti na ndodhi edhe fatkeqësia tjetër. Gruaja nuk e duroi dot dhimbjen dhe mbylli sytë përgjithnjë. Kjo është e gjithë historia për të cilën kam ardhur te ju. Dua vetëm një gjë. Hidhini në letër dhe botojini në ndonjë gazetë. Nëqoftëse nuk munda të zbuloj gjë , të paktën njerëzia të mësojnë tmerret e asaj periudhe. I premtova se do t’ia plotësoja dëshirën .Gjithashtu i thashë se do ta ndiqja çështjen në komisariatin e policisë ku kryetar ishte një miku im – Nuk ka mbetur më asnjë gjurmë. – më tha – U interesova. Takova edhe kryetarin. Ishte një burrë i mirë. Kërkoi gjithandej por nuk gjeti asgjë. Ata i kishin zhdukur të gjitha dokumentat. Ndërsa shkaktarët e këtij krimi Pirrua, Agimi dhe Spirua kishin fluturuar në Greqi ku një djall e di se me se merren. U mundova edhe deri në Greqi, por përsëri nuk gjeta asgjë.
U ngritëm dhe dolëm përjashta. Iu luta të rrinte për darkë dhe të kalonim atë natë bashkë. Nuk pranoi. E përcolla deri te autobuzi i Himarës. U përqafuam dhe u ndamë. Kur u nis autobuzi e përshendeta me dorë. Që nga ajo ditë nuk e pashë më. Pas nje viti mësova se kishte vdekur. Tregimin tim e përmblodha në një shkrim që e botova në gazetën lokale dhe në një nga gazetat qëndrore.
* * *
Kaluan 20 vjet nga dita kur Milto Neranxi më tregoi historinë e mësipërme. Po lexoja një libër kur ndjeva zilen e celularit të tingëllonte.
- Jam Petro Neranxi, – dëgjova zërin e folësit nga ana tjetër e telefonit. – Dua të bisedoj me
Do të keni mundësi?
- Me kënaqësi, – iu përgjigja.
U ulëm në një kafe.
- Jam djali i Leandros, – më tha. – Qysh ditën që gjyshi u nda nga kjo jetë, nuk kam rreshtur së
kërkuari vendin ku e kanë varrosur tim atë. Nuk kam lënë njeri nga ata që dikur shërbenin në organet e punëve të brendëshme pa e pyetur, por nuk më kanë kthyer asnjë përgjigje. Të gjithë heshtnin. U interesova edhe në Arshivën e Ministrisë së Brendëshme dhe ata më dhanë një dokument ku thuhej se Leandro Neranxi ishte mbytur në det në tentativë për t’u arratisur në Greqi. Një alibi të tillë nuk kisha si ta besoja. Më kujtoheshin fjalët që më kishte thënë gjyshi se në Degën e Punëve të brendëshme i kishin thënë që Leandrua ishte arratisur në Greqi. Si ka mundësi që tani dilka që qenka mbytur?
Unë rrija pa folur dhe e dëgjoja. Nuk gjeja fjalë për t’iu përgjigjur. Si nuk kishte asnjë nga pjesmarrësit e kësaj masakre të pashembullt që ta detyronte ndërgjegja e tij për t’i treguar djalit vendin ku preheshin eshtrat e të atit, në mënyrë që të vendoste edhe ai një tufë me lule ose të derdhte dy pika lot mbi varrin e tij? Apo, mos ndoshta, nuk kishin fare ndërgjegje?
Në këto çaste pyes:
- Po shteti shqiptar a mos vallë nuk paska fuqi të zbulojë ku ndodhen eshtrat e të rënëve për
përmbysjen e sitemit totalitar. Apo ndoshta edhe shteti, sikurse edhe pjesmarrësit e masakrave të tilla, nuk do t’i zbuloje ato, pasi do që atë periudhë ta kalojë në heshtje sikur nuk ka ndodhur asgjë?
U shkëputa nga mendimet. Hodha vështrimin nga djaloshi. Ai po largohej ngadalë, ngadalë duke pëshpëritur diçka me veten e tij. Mua më dukej sikur ai përshpëriste vargjet e një poezie të një mikut tim:
Po kërkoj,
kërkoj më kot,
të gjej vendin
ku ka rarë,
nuk e di
a ka në botë
një të vdekur
pa një varr?
* Marrë nga libri me tregime “Një tregim për mikun tim” botim i vitit 2004
‘Go Back to Homer’s Verse’: Iliads of revolution and Odysseys of exile in Albanian Poetry
Classical Receptions Journal Advance Access published March 27, 2016/
By Adam J. Goldwyn*/
During the Albanian independence movement (1887–1913), Albanian nationalists sought to forge a new European identity to contrast with their former Ottoman one. The Homeric epics, as canonical Western texts that also reflected an East–West (metaphorically, in this case, Ottoman–European) conflict, thus became a locus for constructing this new national identity. As part of this Europeanizing nationalist project, Naim Frashe ̈ri published the first translation of the Iliad into Albanian, while Gjergj Fishta published The Highland Lute, an epic which cast Albanian revolutionaries as Homeric heroes. The Homeric epics retained this association with revolution, and were thus reconfigured in subsequent generations by dissident poets under Communist dictatorships in Albania and Kosovo (then Yugoslavia). The exiled poet Bardhyl Londo compared Albania to Ithaca, thus making him a wandering Odysseus and the dictator Enver Hoxha and his circle the suitors wasting the country. At the same time, the political prisoner Visar Zhiti compared himself to Homer, poor and oppressed. Valentina Sarac ̧ini’s ‘Antimythic’ poems, by contrast, offer a twenty-first century vision better suited to a post-revolutionary democratic Albania: Sarac ̧ini suggests that to overcome Albania’s violent past, Albanians must also abandon the martial ideology that celebrated fratricidal murderers as revolutionary national heroes.
In 1887, a group of Albanian intellectuals and political leaders sought to capitalize on the wave of nationalist sentiment sweeping Europe and the increasingly sclerotic Ottoman Empire’s inability to maintain its centuries-long control over its Balkan territories. In plotting their independence movement, the members of the early nationalist movement realized that before they could achieve political independence, they had to have ideological independence as well, that is, they had to cultivate an Albanian national identity that could unite Albanians living in the Balkans as well as those in the large diaspora communities spread across the Mediterranean from Istanbul, Beirut, and Alexandria, to Athens and Rome. Though this transformation was primarily enacted on the political level with the establishment of European political practices and institutions, cultural production also played a significant role, and though by no means the only, or even major, locus for Albanian revolu- tionary writing, the Homeric epics and myths about the Trojan War, as both
*Correspondence: Department of English, North Dakota State University, Fargo, ND, USA 58108. adam.goldwyn@ndsu.edu
ß The Author 2016. Published by Oxford University Press. All rights reserved. For Permissions, please email: journals.permissions@oup.com doi:10.1093/crj/clw003
Downloaded from http://crj.oxfordjournals.org/ by guest on March 27, 2016
ADAM J. GOLDWYN
canonical Western texts and as narratives of East–West (inevitably read as Ottoman– European) conflict, helped shaped this new ideology.
During the period of the Albanian national awakening, the Rilindja Kombe ̈tare, from the first important gathering of independence-minded nationalists at the League of Prizren1 in 1887 to the Albanian declaration of independence in 1913, the Homeric epics furthered the revolutionary cause by shaping an anti-Ottoman and pro-European national identity in two ways. First, the association with the canonical texts of western European identity helped convince Albanians that they were not natural subjects of the Ottoman Empire, but were rather an occupied western European nation. Second, they gave Albanians a new mythology, based in the western tradition, whose wars and heroes could be reimagined as models of the Albanians themselves. Because of their significance to the early nationalists, the Homeric epics became, in the Albanian imaginary, an important locus for revolu- tionary aspirations in the ensuing century. In subsequent generations, poets returned to the Homeric epics when calling for revolutions of their own: first against the Albanian Communists who ruled the country from 1944–91, and then again in the struggle against the Serbian nationalists during the Kosovo War of 1999. The reception of the Iliad and the Odyssey in Albania and Kosovo demonstrates the continuing resonance of the Trojan War as a literary topos for shaping Albanian revolutionary ideology.
The Trojan war and the Albanian national awakening (1878–1913)2
The first translation of the Iliad into Albanian was produced in 1896 by Naim Frashe ̈ri, now considered the national poet of Albania.3 Naim was the middle of three brothers, all of whom became influential leaders of the early independence movement.4 In the early 1860s, Naim enrolled in Zosimaia School, one of the best
- 1 For a history of the events leading up to the League of Prizren, its roots and legacy, see the opening chapters of Schwandner-Sievers and Fischer (2002), Skendi (1953) and Blumi (2011). The political demands of the League are discussed in Gawrych (2006: 47) and Elsie (1995: 228). For a more recent perspective on the activities of the league in Kosovo, see Malcolm (1999: 217–38).
- 2 Elsie (1995: 209–340) contains an in-depth analysis of the relationship of literature and nationalism during the period.
- 3 Ibid., 236. For Homer’s influence on Frashe ̈ri’s work more generally, see Dhima (2013).
- 4 For brief biographies of the Frashe ̈ri brothers and a history of their involvement in the independence movement, as well as their work as diplomats, parliamentarians, and civil servants for the Ottoman Empire, see Elsie (1995: 226–48), esp. 229–41 for Naim. Before joining the Albanian revolutionary nationalist movement, the brothers were thus deeply involved in Ottoman politics and, as polyglot authors, literature. Naim, for instance, published works in Turkish, Greek, Persian, and Albanian. The most significant of these for the purposes of the present article is his translation into Turkish of the first book of the Iliad in 1886, ten years before the translation into Albanian. Such timing is consistent with the views of Blumi (2011:84–86) and Goldwyn (2016) that the early Albanian
2 of 23
Downloaded from http://crj.oxfordjournals.org/ by guest on March 27, 2016
‘GO BACK TO HOMER’S VERSE’
Greek language schools in the Ottoman Empire, where he was immersed both in Classical Greek and Latin literature and in the radical nationalist politics (Greek and Albanian) for which the school was famous.5 Naim’s translation of the Iliad can be seen, therefore, not as simply a philological project, but one intimately tied up with the nationalist movement: having an Iliad in one’s own language served as a marker of cultural aspiration towards a European national identity. In Albania, the poem had added resonance as an epic about a loose alliance of Balkan warriors fighting against an army made up of people from what were, during Naim’s lifetime, Ottoman controlled lands.6 The example of the modern Greeks, who had them- selves fought a revolution against the Ottomans earlier in the century and were still engaged in territorial conflict, must have weighed in Naim’s decision to produce the translation. In cultivating the association between Albanians and Achaeans, more- over, Naim was staking a claim to Albania’s inclusion in Europe based on a shared literary canon, with the Iliad featuring prominently, while also fostering the genea- logical connection to Trojan refugees that had played such a large part in the legitimizing of European power since Virgil. The Albanians, for instance, also referred to themselves by their ancient names, Dardanians and Illyrians, named after Dardanos the king of Troy and ancestor of Priam and Aeneas, or Illyrius, the son of the Cyclops Polyphemos.7
Naim Frashe ̈ri’s Iliad inspired Gjergj Fishta (who had also translated Book 5 of the Iliad) to write the Highland Lute (either Lahuta e Malsise ̈ or Lahuta e Malc ́ıs), an epic which he hoped would do for Albania what he thought Homer’s epic had done for Greece: unify a loosely affiliated groups of people into a single nation.8 The Highland Lute was published in pieces between 1902 and 1909, a crucial decade in Albanian history: Albania formally declared independence in 1912, and the Highland Lute thus served as a prestigious work meant to announce the maturity and inde- pendence of the Albanian nation through a virtuoso display of Albanian letters.9 It is therefore no coincidence that Fistha came to be referred to as ‘the Albanian
nationalists, even after the League of Prizren, remained loyal to the Ottomans, hoping to realize the goals of the Tanizmat period for more autonomy within the Empire. It was only after it became clear that this was not a viable course that they turned to independence.
- 5 Ismail Qemali, who declared Albanian independence in 1913 and was the country’s first prime minister, attended the school just before the Frashe ̈ris.
- 6 As part of this project, Naim also published Bucolics and Georgics [Bageti e Bujqesia] in imitation of Virgil; Naim’s poems, however, give a nationalist twist to the ancient genre by contrasting the miseries of life in Istanbul with the wonders of the Albanian country- side, for which see Elsie (1995: 231–32).
- 7 Appian Rom. Hist. 10. 2.
- 8 For Fishta’s life and work, see the introduction to Fishta (2005) and Elsie (1995: 386–420).
- 9 It is a widely accepted truism in Albania, though I have been unable to verify it, that TheHighland Lute contains more unique words than Shakespeare’s oeuvre. 3 of 23
Downloaded from http://crj.oxfordjournals.org/ by guest on March 27, 2016
ADAM J. GOLDWYN
Homer’;10 he understood (as had Virgil two millennia before), that while having an Iliad translated into one’s own language was an important cultural marker, having an original work in one’s own language which had an epic scope on par with those of the Homeric epics was even more so.
Written in trochaic octameter, the meter of heroic Albanian oral folk poetry,11 and divided into thirty canti, the Highland Lute echoes the Iliad in ways formal and thematic. Written in the northern Gheg dialect used in Fishta’s native city of Shkode ̈r, the Highland Lute also intervenes indirectly in debates about how to develop and codify a standardized modern Albanian across the various regional dialects and alphabets used in the linguistically diverse regions of modern-day Albania and Kosovo and in the large diaspora communities, where Latin, Greek, Farsi, and Arabic scripts were used depending on the education and geographical situation of the writer. Indeed, Fishta chaired the Congress of Monastir of 1908, which established the use of Latin characters in standard modern Albanian (Albania and Kosovo still celebrate ‘Alphabet Day’ on November 22 to commemorate the Congress). With the spread of near-universal literacy under the Communist regime and its strict controls on language usage, this standard persisted throughout the twentieth and into the twenty-first centuries.12 Fishta’s extensive vocabulary thus also serves as a proof-of-concept for the language reforms he championed while writing the Highland Lute.
Like Homer, Fishta tells the story of an often squabbling but always brave and patriotic alliance of aristocratic heroes in a long war against the Ottoman Turks and their allies. Unlike the Iliad, however, the Highland Lute tells a story still alive in the memories of Fishta’s contemporaries: the Albanian independence movement of the late nineteenth century, including the seminal event of the Albanian national move- ment, the foundation of the League of Prizren in 1879, which is the subject matter of Canto 9. Though Homeric elements abound throughout the poem, this canto exem- plifies the ways Fishta grafts Homeric epic and Albanian history, thus elevating the Albanian independence struggle to Homeric proportions and creating a new set of western-oriented heroes for the national epic. Unlike the Iliad, however, the Highland Lute is not about the successful siege and conquest of a foreign enemy’s capital city; rather, it is a poem about a revolutionary independence movement.
- 10 The publication history of the work can be found in Fishta (2005: vii). For Fishta as the Albanian Homer, see Fishta (2005: xv) and Elsie (1995: 386). For his translation of the Iliad and the suggestion of the influence of ancient epic on his work, see Elsie (1995: 411).
- 11 Elsie (1995: 411).
- 12 Perhaps as a result, literary archaisms are extremely rare; in the cited lines considered inthis article, there are only two: ‘zhaurime ̈’ in Zhiti’s poem (see footnote 73) refers to the noise of an object falling down or to a loud, continuous, deafening noise like that of hitting waves. ‘Kahmot’ in Podrimja’s poem (see footnote 67) does not appear in dic- tionaries, but its nearest word is ‘kahere’ meaning ‘since a while ago’. As the meaning of ‘mot’ is ‘year’, ‘kahmot’ may refer to ‘since a year/ some years ago’.
4 of 23
Downloaded from http://crj.oxfordjournals.org/ by guest on March 27, 2016
‘GO BACK TO HOMER’S VERSE’
Thus, Fishta’s poem marks the start of the Iliad as a poem of revolution in the Albanian literary tradition.
Canto 9 opens with easily identifiable Homeric rhetoric: ‘Dawn’s first rays did strike Cukali’,13 he writes, invoking the Homeric formula of ‘rosy-fingered Dawn’, though adapting it to make it specifically Albanian: Dawn rises over Cukali, a mountain to the west of Prizren, where the heroes are gathered. Fishta then imitates the Homeric invocation of the Muse, again adapting it to an Albanian context: ‘Let us sing, O mountain zana j with a Highland Lute, we’ll tell of j How the elders of Albania j Down in Prizren came together j To deliberate’.14 Fishta opts not for the epic muse of the Greek tradition, but the zana, a type of mythical mountain fairy who appears frequently in the Albanian oral epic tradition, and emphasizes that the song is sung accompanied by the highland lute, the eponymous folk instrument of Albanian oral epic, thus establishing the synthesis of Homeric and Albanian traditions. These lines also set up the main subject of the canto: a war council among the allied commanders, another stock scene from Homeric epic. The opening lines of the canto, then, narrate a scene from Albanian history according to the generic and stylistic conventions of Homeric epic.
As in the Iliad, in which Homer often features scenes in which the gods sit on Olympus watching human affairs unfold far below, the debate at the League of Prizren is viewed from the perspective of mythical creatures drawn from the Albanian tradi- tion. Looking down on Prizren from Mount Cukali, the ora, another mythical creature of the oral tradition of the Albanian highlands, says she can see the gathered heroes but, since they are so far below, does not recognize them; the zana replies:
But I’m getting the impression
The Achaeans are alive now,
Those who distant Troy did ravage, And the hero who’s their chairman, Who is leading their assembly, Seems to be a type of drangue,15
He who looks like Agamemnon, And the other, closer to us,
With his long drooping whiskers, Dangling down upon his shoulders, He who declaims loudly, shouting, Looks to me like Diomedes.16
13 9.1: ‘Shkrepi dielli buze ̈s s’Cukalit’. All citations from the Highland Lute in Albanian are from Fishta 2000. All English is cited from Elsie’s translation (Fishta 2010). This is a line-by-line translation, so the line numbers match in both editions.
14 9.2-6: ‘Eja e t’kndojm, oj Zaˆna e malit, j Eja e ‘kndojm me ̈ Lahute ̈ t’Malc ́ıs, j Si ata` Krene ̈t e Shqyptar ́ıs jNe ̈ prizrend na jane ̈ bashkue j Per me fole ̈’.
15 Another mythical Albanian winged hero who fights against Albania’s enemies, often used as an epithet for Albanian heroes in the epic.
16 9.121-132: ‘Vec ̧, mbas giaset, kish’ me thaˆne ̈, j Se ata Akejt na keˆnkan njallun j 5 of 23
Downloaded from http://crj.oxfordjournals.org/ by guest on March 27, 2016
ADAM J. GOLDWYN
The zana thus takes on the role of Helen in the teichoscopia, identifying the Homeric heroes to Priam as they stand upon the wall looking out upon the Greek army gathered in the plain below.
But Fishta is not satisfied with a simple comparison of Albanian heroes with Achaean ones. Upon hearing the zana’s description, the ora disagrees:
Those down there are no Achaeans, Not Achaeans or Dardanians, Neither giants nor Cyclopes,
But the leaders of Albania
[…]
That one there, that type of drangue Who resembles Agamemnon,
He’s no other, dearest maiden,
Than the hero Ali Pasha
[…]
And the other one, closer to us,
With his two long whiskers wilting That now brush against his neighbours, No, he isn’t Diomedes,
But the bayraktar of Shkrelli.17
The ora rejects the Homeric vision, suggesting that there is no need for comparison to Homeric heroes to make those of Albania great; indeed, the comparison to Homeric heroes diminishes the stature of the Albanian ones. This passage is then followed by a long catalogue and description of the assembled heroes. The Highland Lute elevates the leaders of the Albanian independence movement to Homeric stature; through direct comparison, moreover, he suggests that they are even greater. Fishta thus creates a new set of epic heroes for Albania based on a Homeric model. This choice of heroes, moreover, reflects the political context in which Fishta was writing and the political purpose he hoped his work would serve: during a period of revolutionary aspirations, Fishta holds up revolutionaries as the heroic ideal.
Indeed, the first speaker at the debate, none other than Naim’s brother Abdyl Frashe ̈ri, expounds on the length and glory of Albanian history: ‘Long before the
Qi t’ large ̈ Trojen paten kallun: j Pse edh’ aj trimi n’ krye te vendit, j Qi po da ́n ne ̈ log t’ kuvendit j Porsi t’ isht’ nji rod drangonit, j Fort m’ i giaka Agamemnonit; j Si p’r at tjetrin, pak pertej, j Me ata` dy mustake ̈ te mdhej, j Krah e m’krah qi i paska lshue, j E qi folka si tu ulrue, j Kish’ me thaˆne ̈ se aˆsht Diomedi’.
17 9.135-38, 149-52, 157-61: ‘Se ata` Akej, besa, nuk jane ̈, j S’ jane ̈ Akej as s’ jane ̈ Dardaˆj, j As vigaj, as katallaˆj;j Por jaˆne ̈ Krene ̈t e Shqyptar ́ıs, j [. . .] j Porsi t’ isht’ nji rod drangonit j E qi i gjaka Agamemnonit, j Aj nuk aˆsht mori lum vasha, j Tjeterkush vec ̧ se Al`ı Pasha, j [. . .] j E nji tjetri, maˆ pertej, j Me ata dy mustake ̈ te mdhej j Me i preke ̈ m’ shoq qi ka brˆı vedi, j Aj nuk aˆsht, jo, Dijomedi, j Por aˆsht Bajraktari i Shkrelit’.
6 of 23
Downloaded from http://crj.oxfordjournals.org/ by guest on March 27, 2016
‘GO BACK TO HOMER’S VERSE’
grey-skinned she-wolf j Left the Capitoline forests j to Take Romulus to suckle, j After Troy had been demolished’,18 he says, ‘Our forefathers, the Pelasgians, j grazed their herds on fields and meadows’.19 The Albanians thus precede the more famed civilizations of Troy, ancient Greece, and Rome: ‘From the Caucusus to Dover’s j Cliff’s in Albion perfidious, j Nowhere is an older people j Than the famed race of Albanians’.20 As a nationalist speaker, Fishta’s Frashe ̈ri asserts the Europeanness of Albania; indeed, he suggests that Albania is the oldest civilization in Europe, indeed, the founder of European civilization: ‘Here were done great deeds for Europe, j Ancient feats which forged their start here’,21 he says, stressing Albania’s importance to the Continent, ‘Here among our cliffs and mountains, j Zeus was first to tame the planet j And, with augurs from Dodona, j Freed mankind of savage instincts’.22 Frashe ̈ri draws upon the Homeric epics to identify his people with the Pelasgians, who, in the catalogue of ships, are said to reside in the Thracian plain (Il. 2.840-43) that now comprises modern day Albania and Northern Greece (which the Albanians call C ̧ ameria and which, in Frashe ̈ri and Fishta’s time before the national boundaries were fixed, they hoped to claim as part of the new nation). Frashe ̈ri’s association of the Albanians with the oracle of Dodona is a reference to Iliad 16.233-35, and the allusion is meant to prove that not only did the Albanians fight alongside the Greeks, they were the older culture. Albania, in his telling, is thus imagined as the oldest civilization in Europe. Civilization itself, he suggests, spread from Albania (via the oracle at Dodona) to the rest of Europe. According to Frashe ̈ri, Albania is not just a part of Europe, it is Europe’s centre and originator. Having established Albania’s claim to a national identity based on its ancient ties to Europe, Frashe ̈ri closes his speech with a rousing call to revolution in order to free themselves from their non-European oppressors: the Ottomans and the Slavs.
Fishta and Naim Frashe ̈ri, therefore, represent two literary approaches to the nationalist attempt to anchor the values of a new anti-Ottoman pro-European national identity: Frashe ̈ri through importing the canonical tale of westerners from the Balkans fighting easterners from Turkey; Fishta by allusively re-casting the current struggle as analogous to, even greater than, the ancient one.23 Fishta thus continues Naim’s project of using the Iliad to further the Albanian claim to a
- 18 9.250: ‘Ene` breshtet t’ Kapitolit j Dale ̈ nuk kisht’e murrte ̈ ulkoja, j Per me i dhanun sise ̈ Romo ́lit, j Mbasi shaˆme ̈ kje per dhe ́ Troja’.
- 19 9.259-60: ‘Te ̈ Pare ̈t t’ one ̈, Pelazgt e motit j Gjaˆn e gjalle ̈ kullotshin planit’.
- 20 9.268-71: ‘Prej kaukazit m’ Shkam t’ Doverit, j Kuˆ rri Albjona e pjeke ̈ gjenjeshtra, j Fismaˆ t’ vjeter kund nuk ka ́j Se aˆsht ky fisi n’ zaˆ i Shqyptarit’.
- 21 9.272: ‘Ne mes t’cillit pune ̈t e mdha ́ j Per Europe ̈ xuˆne ̈ t’enden s’parit’.
- 22 9.273-77:‘PerEurope ̈xuˆne ̈t’endens’parit.jPo,m’ktomaleekarpat’onajS’paritZeusinjerzit i rysi, j E me augure te Dodona j Egers ́ın aj u a permysi’.
- 23 Klancˇar sums up the ‘essential difference between them: Fishta’s themes are imbued with a regionalist . . . spirit, while Frasheri has given himself the task of translating thespirit of the Albanian people, without distinction as to province or tribe’ (1942: 22). 7 of 23
Downloaded from http://crj.oxfordjournals.org/ by guest on March 27, 2016
ADAM J. GOLDWYN
European national identity. He develops it further, however, adapting the Iliad to the revolutionary context of early twentieth-century Albania. He thus initiates a central aspect of the reception of the Trojan War and the Homeric epics in Albanian, cultivating an ideology in which the epic hero is the nationalist revolutionary.
Albanian Iliads and Odysseys under Communism (1945–91)
When the Albanian Communists under Enver Hoxha wrested the country back from the Germans at the end of World War II,24 they began a programme of censorship to control the construction of ideology and national identity. Particularly strict controls were placed on artistic production, and, throughout the Communist era, purges of artists were frequent.25 In this context, censorship of Homer and writing about the Trojan War severed the affiliation with broader European culture, history, aes- thetics, and identity that writers like Naim Frashe ̈ri had sought to cultivate and removed the Trojan War as a locus for idealizing heroism based on armed revolution against the government, which had been the principal aim of Fishta’s Homeric appropriation.
Indeed, one of the first works to be banned was the Highland Lute. In his intro- duction to the poem, Elsie quotes the judgment of the ‘official Tirana ‘‘History of
- 24 The ideological association of Homer and Albania was not exclusively an internal Albanian project: the vacuum created by the collapsing of Ottoman power created open- ings for other foreign powers to lay claim to Albania and, across the Adriatic, Fascist Italy under Benito Mussolini sought to resurrect its own Homeric ghosts to further its nation- alist and expansionist ideology. In 1924, a year after taking power as Prime Minister, Mussolini sent Luigi Ugolini, a young fascist and archaeologist to southern Albania in order to find Roman cities which would justify historical Italian claims to the land and thus, to renewed occupation. Ugolini did something better: inspired by Schliemann’s ‘discovery’ of Troy a half-century earlier, he claimed that he had unearthed the Little Troy of Aeneid 3 at the town of Butrint, Virgil’s Buthrotum. In pictures and reports, such as one on what he called the Porta Scaea, the Scaean Gate, Ugolini was instrumental in helping Mussolini sell the Italians on the idea of Albania as historically part of the Roman Empire, thus offering a historical justification for the subsequent conquest of Albania in 1939. Strategically, the conquest of Albania provided Italy with complete control over the Adriatic and a beachhead for further expansion in the Balkans; ideologically, the con- quest of Butrint and other ancient Roman sites, such as Apollonia, the ancient city where the young Gaius Octavius, the future Augustus, was studying when he learned of the assassination of Julius Caesar, also had important symbolic value. Given Mussolini’s self- mythologizing as the new Aeneas and Augustus, a new founder reconstituting a new Roman Empire, the conquest of these sites helped anchor Italian nationalist ideology, claims which were only relinquished with the fall of Mussolini and the fascists at the end of World War II. For more on the relationship between the Trojan War and Italy’s designs on Albania, see Gilkes (2006: 33–54).
- 25 Elsie offers a detailed history of Albanian literature under Communism in Elsie (1995: 515–614) for a first person account of the show trials and punishments, see Pipa (1991: 21).
8 of 23
Downloaded from http://crj.oxfordjournals.org/ by guest on March 27, 2016
‘GO BACK TO HOMER’S VERSE’
Albanian Literature’’’ of 1983, which condemns the writer in whose work ‘the interests of the church and of religion rose above those of the nation and the people’ and accuses him of ‘rais[ing] a hymn to patriarchalism and feudalism, to religious obscurantism and clericalism’.26 Fishta is also accused of ‘propagat[ing] anti-Slavic feelings and mak[ing] the struggle against the Ottoman occupants sec- ondary’.27 His religion also had a geopolitical component, as a report from 1950 notes: ‘The literary activity of the Catholic priest Gjergj Fishta reflects the role played by the Catholic clergy in preparing for Italian aggression against Albania’.28 A Catholic priest writing anti-Slavic literature was thus doubly problematic in the late 1940s when Albania’s two principal allies were the Slavic Communist Soviet Union and Yugoslavia, even though these had been the very markers of his patri- otism during the period when he wrote the poem. Even after Hoxha broke off relations with his two patron nations for their perceived liberal reforms, the ban remained strictly enforced until the collapse of the regime.29 The poem lived on in the Albanian imagination, however, such that Robert Elsie reports that in 1991, ‘[d]uring the first public recital of Fishta’s works in Albania in forty-five years, the actor at one point hesitated in his lines, and was immediately and spontaneously assisted by members of the audience – who still knew many parts of The Highland Lute by heart’.30 Elsie recounts this story as a touching moment of Albanian perse- verance and resistance during fifty years of Communism, but it also shows the enduring importance of Homer and the ideology of revolutionary heroism that Fishta found in the Trojan War.
The poet who most closely follows Fishta in the tradition of using the Homeric epics as poems of revolution and dissent is Visar Zhiti. In 2000, Zhiti published ‘My Father’s Poem’ [‘Poema e Babait’], which describes the persecution he and his family suffered for publishing poetry that was deemed ideologically dangerous:
Yellowing pages
From the last World War, Gnawed on, like desperation.
It is my father’s poem, his poor ‘Iliad’,
Published in many a newspaper at the time
And turned into a play. . . performed
At the Kosova cinema in Tirana. . . Two old people, They told me, met at that play
- 26 Fishta (2005: xv).
- 27 Ibid.
- 28 Ibid., xvi.
- 29 Elsie suggests that even though the anti-Slavic feelings were no longer operative, anofficial position once taken ‘could not be renounced without a scandal’ (Elsie 1995: 419).
- 30 Fishta (2005: xvi).
9 of 23
Downloaded from http://crj.oxfordjournals.org/ by guest on March 27, 2016
ADAM J. GOLDWYN And got married (and they’re not called Helen
Or Paris). Engaged under the occupation. . .31
Zhiti calls the poem his father’s ‘poor ‘‘Iliad’’’, and locates the publication of the play during World War II, when Albania was occupied, first by Italy and then by Germany. Despite the Communist’s attempt to ban the play, one copy survived, Zhiti writes later in the poem, when one of his friends who worked at the paper factory ‘plunged his hands into the blades of the cutting machine, j Into the mouth of the minotaur, and surreptitiously j Extracted my father’s poem’.32 Though Zhiti implies that his father’s poem was recovered in its entirety, he only reports two lines: ‘Forget not C ̧ ameria and hapless Kosova j They dream of freedom, became a dream themselves.’33 During World War II and its immediate aftermath, when his father’s poem was likely written, Albanian nationalists sought to bring C ̧ ameria (then, as now, part of Greece) and Kosovo (then under the Kingdom of Serbs and, after World War II, Yugoslavia) back under Albanian sovereignty. His father’s Iliad, written with patriotic zeal to encourage the re-conquest of these lands, became, after the war, a reminder of the government’s failure to do so, and this, though the poet never says so explicitly, was likely the reason it was banned. Like the Highland Lute, the poem’s historical context shaped its reception: after the war, the poem was no longer considered patriotic or nationalist. Zhiti describes how the poem itself was lost: ‘the partisans j ordered that the poem be burned, j Should it be found. A hostile leaflet. Against the teachings’.34 As a result of the censure of the Albanian Communist government which took power after World War II, his father ‘died blind, like a begging Homer’35 and his mother, in an oblique reference to Penelope ‘stopped sewing under the dictatorship’.36
‘Me in handcuffs’, he writes, in trailing lines which visually reproduce the effect described, ‘they dragged off behind a black car within the walls of the New Illyria’.37 Though the description of his father’s and mother’s fates may be meant metaphori- cally, Zhiti’s description of his own was meant quite literally. Zhiti had the
- 31 Zhiti (2005: 188): ‘Flete ̈ te ̈ verdha j nga te ̈ lufte ̈s me ̈ te ̈ fundit bote ̈rore j te ̈ brejtura si de ̈shpe ̈rimi. j E ̈ shte ̈ poema e tim eti, ‘‘Iliada’’ e tij e mjere ̈. j Pasi u botua ne ̈ shume ̈ gazeta te ̈ kohe ̈s j e u dramatizua. . . dhe ne ̈ kinemane ̈ ‘‘Kosova’’ j u shfaq ne ̈ Tirane ̈. . . Dy pleq, j me ̈ kane ̈ treguar, u njohe ̈n te kjo drame ̈ j dhe u martuan. (Dhe nuk i quajne ̈ as Helene ̈, j as Parid.) Nuse mes pushtuesve..’.
- 32 Ibid., 188: ‘duke futur duart mes thikave dhe presave j te ̈ makinerive j si ne ̈ goje ̈ min- otaure ̈sh, e nxori fshehurazi j poeme ̈n e tim eti’.
- 33 Ibid., 190: ‘Kujto C ̧ ame ̈rine ̈, Kosove ̈n e shkrete ̈, j E ̈ nde ̈rruan lirine ̈, u be ̈ne ̈ e ̈nde ̈rr vete ̈’.
- 34 Ibid., 188: ‘Por partizane ̈t j kishin urdhe ̈r ta digjnin, j ne ̈se e gjenin poeme ̈n. Si antitrakt.Si antidoktrine ̈’.
- 35 Ibid., 190: ‘I verbe ̈r u shua im ate ̈, si Homer lype ̈s’
- 36 Ibid., 190: dhe ne ̈na ime s’qe ̈ndisi me ̈ ne ̈ diktature ̈.
- 37 Ibid., 190: Mua te ̈ pranguar me te ̈rhoqe ̈n zvarre ̈ pas nje ̈ veture te ̈ zeze ̈brenda mureve te ̈Ilirise ̈ se ̈ Re.
10 of 23
Downloaded from http://crj.oxfordjournals.org/ by guest on March 27, 2016
‘GO BACK TO HOMER’S VERSE’
misfortune of publishing his volume just after the Fourth Plenary Session of the Communist Party in Albania in 1973, a meeting of party officials that resulted in what Robert Elsie called ‘a virtual reign of terror against Albanian writers and intellectuals, comparable in spirit at least to the Stalinist purges of the 1930s’.38 After seven years under investigation, the ‘expert opinion’ on Zhiti’s work came in. Made public after the dictatorship’s fall in 1990, the report was compiled by two unidentified censors, who condemn Zhiti as follows: ‘This writer has been persever- ing consciously in support of a type of poetry foreign to our society, of a type of poetry charged with erroneous political concepts, decadent, so called ‘‘left-wing’’ ideas and overt influence from modernistic reactionary verse’.39
As if these faults weren’t enough, the report continues: ‘In all the alternatives he has submitted, he always presented the same type of verse, the same concept of poetry, which proves that he has consciously taken the wrong political and artistic course’.40 They write that these dissident ideas are ‘something he expresses openly in his poem ‘‘Homer’’: ‘‘My Iliad is read everywhere, he said (Homer) j your Iliad is not finished yet and he departed. . .’’ Homer’s Iliad describes the destruction of ancient Troy at the hands of the Greeks. With such an Iliad, the author of these lines is seeking our destruction’.41 The censors were right to recognize the strain of political dissent in the poem: when Zhiti wrote these lines, he was tapping into the powerful vein of revolutionary symbolism that the poem held in the Albanian literary imagination. As a result of these lines, Zhiti was held from November 1979 to April 1980 in solitary confinement, then served seven years of hard labour in the copper mines of Spac ̧ and the mountainous Qafe-Bari labour camp, a favoured punishment for dissident artists. He was then allowed to transfer to a brick factory in his hometown of Lushnje until his release in 1987.42 Zhiti’s imprisonment shows why so few artists wrote about the Trojan War or made reference to the Homeric epics between 1944, when Hoxha came to power, and 1985, when he died.
The only significant exception is Ismail Kadare. Of the vanishingly small number of Albanians allowed to travel to allied countries like China and the Soviet Union, an even smaller number were allowed to travel outside the Communist bloc, Kadare among them. Though his work was also frequently censored, he still had more artistic freedom than any other writer, protected somewhat by his status as Albania’s only writer of international reputation and his not infrequent concessions to writing Socialist Realist propaganda literature in praise of Hoxha. Unlike other Albanian
- 38 Elsie (1996: 8). Elsie further notes that ‘[e]very volume of poetry went through the hands of ten to fifteen politically vigilant reviewers before publication, every drama at least thirty’ (1996:22). For an outline of the Fourth Plenary Session and its effect on other prominent artists, see Elsie (1995: 523–25).
- 39 Zhiti (2005: 298).
- 40 Ibid., 298.
- 41 Ibid., 300.
- 42 Elsie (1995: 605).
11 of 23
Downloaded from http://crj.oxfordjournals.org/ by guest on March 27, 2016
ADAM J. GOLDWYN
authors, Kadare’s work in translation has a wide circulation and has been the subject of significant scholarly interest outside Albania.43 As in Albanian poetry, Kadare engages the dissident implications of the Trojan War in several works, such as his novels The General of the Dead Army [Gjenerali i Ushtrise ̈ se ̈ Vdekur] (1963), The Monster [Pe ̈rbinde ̈shi] (1965), and The File on H. [Dosja H] (1981), the novella Agamemnon’s Daughter [Vajza e Agamemnonit] (composed in the mid-80s and pub- lished in 2000)44 and the essay ‘Aeschylus, the Eternal Loser’ [Eskili, ky Humbe ̈s i Madh] (1990). Some of these, such as The General of the Dead Army, contain only passing references to Homer; in his depiction of burial rites, Kadare equates Albanian soldiers with those from the Trojan War, implying that Albania is a graveyard for lost heroes.45 The Monster, by contrast, has a much deeper engagement with the Trojan War. Barbara Graziosi notes that the Trojan Horse — the eponymous monster — ‘never enters the city: it remains outside it as a threatening presence through time, eventually becoming a tank at the gates of a modern city. It is tempting to see in this image the threat and claustrophobia of Albanian life under the communist regime, but the Homeric roots of the plot also suggest a timeless, universal framework: nothing changes, no matter when or where you live’.46 Graziosi is certainly right to identify the novel as a critique of the Communist regime; indeed, because it could be inter- preted as unambiguous political allegory, the regime censored it and, as a result, it was not published again until after the fall of the dictatorship.47
Perhaps as a result of his experience with The Monster, Kadare’s next work dealing with Homeric themes, The File on H., was on its surface a satirical novel that made light of Milman Parry and Albert Lord’s journeys to Yugoslavia in search of con- temporary oral epic poets. The light nature of the work and its seemingly apolitical bent has nevertheless been interpreted by modern scholars as a means of engaging serious questions about the role of ideological interpretations of the past and of folklore in shaping modern identity.48
- 43 For which, see Eissen and Ge ́ly (2011) and Morgan (2010a) for overviews of Kadare’s oeuvre. Of particular interest with regard to Kadare’s engagement of the Trojan War and Greek mythology in the former work are the chapters on Kadare’s metaphorical use of the Zeus (149–160) and Prometheus (259–274) myths and the influence of the Classical tradition (275–292). The latter monograph contains sections devoted to each of the major works, including those listed here. For The General of the Dead Army, see 63–80; for The Monster, see 81–92; for Aeschylus or the Great Loser, see 283–292.
- 44 For‘thesacrificeofIphigeniabyherfather[as]IsmailKadare’sparadigmfortheeffectin the early 1980s of the dehumanizing regime in Communist Albania, and the difficulties involved in describing what it was like to experience them’, see Hall (2009:28), esp. 28– 30.
- 45 For which, see Weitzman (2011).
- 46 Graziosi (2007:133).
- 47 Elsie (1995:543).
- 48 The Homeric aspects of the texts are discussed in Graziosi (2007), and its ideological anddissident implications in Eissen and Ge ́ly (2011: 293–310) and White (2004: 23–54). 12 of 23
Downloaded from http://crj.oxfordjournals.org/ by guest on March 27, 2016
‘GO BACK TO HOMER’S VERSE’
Kadare’s critical essay ‘Aeschylus, the Eternal Loser’ addresses his involvement with translating modern Greek poets as well as engaging with ancient Greek litera- ture.49 Kadare compares himself to Aeschylus, but does so in a way that accounts for the Albanian’s own political circumstances: like the ancient poet, of whose eighty plays only seven survive, so too is Kadare aware that much of his writing, like The Monster, would be lost, though to censors rather than to time.50
Homeric references begin to appear more prominently in the poetry of the tur- bulent period following Hoxha’s death in 1985 but before the fall of the regime in 1991. This period of transition from communism to democracy saw a softening of the police state and its censors, and Homeric poems advocating revolution again begin to appear. In 1989, for instance, the poet Fatos Arapi published ‘I Dislike Achilles’ [‘Une ̈ nuk e dua Akilin’].51 Arapi had been a prominent poet under Communism, and had become adept at the intricate layering of meanings to avoid censors, a skill very much evident in this poem. Ostensibly about Hector’s hatred of Achilles, the conflict between the two antagonists becomes a metaphor for Albania under Communism. Achilles is Hoxha and the Communists: ‘looming, threatening, majestic and fatal’52 and Arapi writes that ‘I myself am Hector’.53 He thus presents himself as victim of the omnipresent and omnipotent police state. Expanding from
- 49 Forwhich,seeGoldwyn(2012),esp.252forhistranslationofCavafy’s‘Ithaca’,andElsie (1995: 66), originally published in World Literature Today, 63, no 3, (1988), p. 519.
- 50 Elsie (2005: 557–58) addresses other parallels that Kadare saw between his andAeschylus’s lives.
A more detailed analysis of the work and of Kadare’s engagement with ancient Greekcivilization generally is found in Morgan (2010b). Morgan rightly notes the essay’s appearance during the crucial transition year of 1985, and writes that Kadare sought to emphasize that ‘Albania is a Balkan and European entity, linked at its origins with ancient Greece and unrelated to the Ottoman, Soviet and Slavic civilisations which subsequently threatened it’ (96). Morgan’s reading focuses on the allegorical relationship between Zeus as Enver Hoxha and his oppression of the free- and forward-thinking Prometheus (99).
Kadare shares this mythological appropriation with Visar Zhiti: Janice Mathie-Heck’s introduction to the English translation of Zhiti’s work is entitled ‘The Plight of Prometheus: Thoughts on the poetry of Visar Zhiti’ (Zhiti 2005: xi). In his own self- mythologizing, Zhiti was a Prometheus chained by Zeus (Enver Hoxha) in the poem ‘The Little Things’ (‘Gje ̈ra e Vogla’). But Mathie-Heck also suggests that Zhiti saw the Prometheus as applying to all Kosovar Albanians: in ‘Grand Hotel’ (‘Grand Hotel’), she argues that ‘the fair chains of Prometheus rattle on. The Kosovar Albanians are still tormented and bound, like Prometheus, and Zhiti feels himself thus. This hotel is the ‘local Olympia’ where the powerful gods wreak their vengeance and displeasure upon their mortal subjects (Zhiti 2005: xx).
- 51 The political implications of the poem are also addressed in Goldwyn (2012).
- 52 Elsie and Mathie-Heck (2008: 175); Arapi (1989: 57): ‘Si nje ̈ ke ̈rce ̈nim gje ̈mues, i mad-he ̈rishe ̈m e fatal’.
- 53 Ibid., 175; Ibid.,: 57: ‘vete ̈ jam Hektor’.
13 of 23
Downloaded from http://crj.oxfordjournals.org/ by guest on March 27, 2016
ADAM J. GOLDWYN
him as Hector, ‘the pallid agony of Troy’54 evokes the sufferings of the entire nation. Just as Hector’s death represents the destruction of Troy, so does Arapi’s oppression represent that of Albania. Arapi specifically mentions that he was stabbed ‘at the Scaean Gates’,55 a reference to the place where Hector was killed in the Iliad, but also a coded reference to Albania, evoking the so-called Scaean Gates at Butrint which were so crucial to Albania’s Roman identification during the inter-war period.56
This first half of the poem, therefore, contains a description of the death and destruction visited upon Albania and its people by the Communist government. In the final four lines, however, Arapi offers a vision of a new future drawn from a Trojan past: ‘To budding mankind’,57 he writes, a reference to the optimistic times in which the poem was written, ‘I leave three sanguine words: j Fatherland… Freedom. . . and from numbed lips, Andromache’.58 Fittingly, the word Elsie trans- lates as ‘sanguine’ [‘pe ̈rgjakura’] connotes both the blood of Albania’s violent past under Communism and the optimism of the future, a future defined by patriotism, freedom and fidelity.
In addition to the revolutionary aspects of the Iliad, poets during this period also began to draw on the Odyssey. Rather than advocating revolution, poems drawing on this source gave Albanian dissidents a heroic model of exile and endurance. The Odyssey, with its optimistic faith in the capacity to return home and take one’s rightful place after a long time abroad, came to represent the possibility of returning to post-Hoxha Albania. The most famous example of this tradition is Bardhy Londo’s ‘How Can I Calm the Sea’ [Si ta Qetesoj Detin], a maritime metaphor which evokes both Odysseus as the sailor and the political turmoil of the latter half of the 1980s.59 The volume features several poems in which Londo, who had sought exile in Greece during the last years of Hoxha’s rule, re-imagines himself as Odysseus. In ‘Only Ithaca remains’ [‘Vete ̈m Itaka Mbetet’], for instance, Londo writes that he finds himself in the same position as Odysseus, separated from him only by time: ‘The ships have changed. They are no longer like those of Ulysses. j The love affairs have changed. They are no longer like those of Menelaus. j The women are different. They are no longer like Helen’.60 And yet, as the title suggests,
- 54 Ibid., 175; Ibid., 57: ‘Ne ̈pe ̈r agonine ̈ e bardhe ̈ te ̈ Troje ̈s’.
- 55 Ibid., 175; Ibid., 57: ‘Kur para dyerve Skee ́’.
- 56 For which, see note 24, above.
- 57 Elsie and Mathie-Heck (2008: 175); Arapi (1989: 57): ‘Njere ̈zimit te ̈ gjelbe ̈r’.
- 58 Ibid., 175; Ibid., 57: ‘Une ̈ i le ̈ tri fjale ̈ te ̈ pe ̈rgjakura: Atdhe ́ . . . Liri . . . me ̈ ftohet nderbuze ̈: Andromake ̈ . . .’.
- 59 Elsie (1996: 73–75) contains Elsie’s review of the volume (originally published in WorldLiterature Today, 64, no 1, [1990], pp. 174–75). Elsie’s review, while mentioning the tradition of Albanian writers casting themselves as Odysseus, makes no reference to the political undertones of this tradition.
- 60 Elsie (1993: 175); Londo (1988: 86): ‘Kane ̈ nde ̈rruar anijet. S’jane ̈ me ̈ si te ̈ Odiseut. j Kane ̈ nde ̈rruar dashurite ̈. S’jane ̈ me ̈ si te Manelaut. j Grate ̈ ndryshe jane ̈. S’i ngjajne ̈ me ̈
14 of 23
Downloaded from http://crj.oxfordjournals.org/ by guest on March 27, 2016
‘GO BACK TO HOMER’S VERSE’
the situation is not so different: Londo, like Odysseus, is far away and unable to return home, even as his home is overrun by bad rulers: both the suitors in the case of Odysseus, and the Communist government in the case of Londo, are illegitimate rulers who are impoverishing the nation through their own gluttony and misrule.
Londo makes a similar point in ‘Ithaca’: ‘Ithaca slumbers under the September sky. j The olive trees are like women waiting their tardy husbands. j I am filled with a longing for my home far away, j for my wife in Tirana who will not sleep tonight’.61 Londo the exile, imagines himself as Odysseus, his wife as Penelope, and Tirana as Ithaca. Londo never explicitly mentions the Communist government nor the poli- tical situation in Albania, instead emphasizing the analogous relationship between his life and Odysseus. Given the stakes, however, this is understandable: as the case of Zhiti and innumerable other artists showed, the consequences of running afoul of the censors were severe. By focusing on only one half of the metaphor, the compar- ison of the poet to Odysseus, Londo can indict the Communists as no better than the suitors, exploiting the land and its people and wasting the natural resources of its rightful rulers, without having to make any statement that could be potentially incriminating in the view of the censors.62
Zhiti refers to this tradition in his poem ‘In Homer’s Sea’ [‘Ne ̈ Detin e Homerit’] from 1993. Albania held its first democratic elections in 1991, and the country’s liberalization resulted in significant immigration from Albanians who had fled or been exiled under Communism. Zhiti draws on the literary tradition of comparing themselves to Odysseus:
I often go down
to the shore
and cast my shoes into the sea.
I don’t know what happens,
But my shoes
Grow and grow in size
And turn into ships,
To return many a Ulysses home. Barefoot I advance to meet
Helene ̈s’. For an analysis of this poem and its reliance on the idealized Ithaca of Cavafy,
see Goldwyn (2012: 267).
61 Ibid., 171; Ibid., 82: ‘Itaka fle ne ̈n qiellin e shtatorit.
j Ullinjte ̈ si gra qe ̈ presin burrat e vonuar ngjajne ̈. j Mua me ̈ merr malli pe ̈r shte ̈pine ̈ larg,j
pe ̈r nje ̈ grua qe ̈ s’do te mbylle ̈ syte ̈ ke ̈te ̈ nate ̈ ne ̈ Tirane ̈’.
62 In Yugoslavia, the Kosovar Albanian poet Din Mehmeti had used the Odyssean myth for
similar purposes. His ‘Olympia’ [‘Olimpi’], written in Athens in 1976 and published in Prishtina in 1978, features the poet wandering around Athens, asking ‘Homer, where is Penelope?’ (Elsie 1993: 65) (Mehmeti (1978): ‘Homer ku e ̈shte ̈ Penelopa’], that is, his home and the people he left there when he went into exile.
15 of 23
Downloaded from http://crj.oxfordjournals.org/ by guest on March 27, 2016
And embrace them.63
ADAM J. GOLDWYN
Zhiti no longer needs shoes: for those like him who had never left, the journey is over, he is at home now in a free and democratic Albania, what is needed now are boats to bring home Albanians like Londo, who, like Odysseus, went abroad and had long and difficult journeys home.
The Trojan war and the Kosovar independence movement (1971–99)
By the early 1990s, Albania had established liberal western political and economic institutions. Zhiti’s ‘My Father’s Iliad’, however, was published in 1999. Though recounting his own oppression under the Hoxha regime, the poem is not principally a meditation on the poet’s past; as importantly, the Iliad, always a revolutionary poem in the Albanian imagination, becomes here a call for revolution in Kosovo. Zhiti uses it as a battle cry for the present situation across Albania’s northern border, where the Serbs under Slobodan Milosevic were waging a brutal war against the revolutionary nationalists of the Kosovo Liberation Army, a war which was brought to an end by the intervention of a military force under the command of the North Atlantic Treaty Organization (NATO) intervention the same year the poem was published. Thus, Kosovo was newly resurgent in the Albanian imagination; this is why, of all the lines of his father’s poem, Zhiti chose only to quote the one containing a reference to the Kosovar struggle for independence: ‘Forget not C ̧ ameria and hapless Kosova j They dream of freedom, became a dream themselves’, had pro- found contemporary resonance.64 Ethnic Albanians in Kosovo, sharing the same pre-war literary history as Albanians in Albania, were equally aware of the symbolic power of the Trojan War, and Zhiti’s poem thus not only draws on Albanian literary history writ large but also on its particular use in Kosovo.
The literary history of the Trojan War by ethnic Albanian writers in Yugoslavian Kosovo can best be seen through the works of Ali Podrimja, the great poet of Kosovar revolutionary aspirations.65
- 63 Zhiti (2005: 65). Shkoj shpesh j buze ̈ detit j dhe hedh ke ̈puce ̈t ne ̈ uje ̈. j Nuk e di si ndodh, j Po ja qe ̈ ke ̈puce ̈t e mia j zmadhohen e zmadhohen j e be ̈hen anije j pe ̈r te ̈ kthyer Uliksat j ne ̈pe ̈r shte ̈pira. j I zbathur u dal pe ̈rpara j qe ̈ te ̈ pe ̈rqafohemi.
- 64 Zhiti(2005:190):‘KujtoC ̧ame ̈rine ̈,Kosove ̈neshkrete ̈,jE ̈nde ̈rruanlirine ̈,ube ̈ne ̈e ̈nde ̈rr vete ̈’.
- 65 His revolutionary bonafides are evident even from his youth: his first volume of poetry, The Calls [Thirrje], was published in 1961, when the poet was 19. The volume advocated revolution against Yugoslavia and the creation of an independent Kosovo. Because of this volume, Podrimja was expelled from high school and was saved from imprisonment only when Esad Mekuli, another Kosovar Albanian poet, intervened on his behalf. A line from one of his poems, ‘Kosovo is my blood; no apologies’, became the loyalty oath for Kosovo Liberation Army, the ethnic Albanian guerilla soldiers who fought the Serbs during the Kosovo War. In an interview in 2012, a year before his death, he said that this was his proudest moment, and that his whole poetic career had been given to the cause of
16 of 23
Downloaded from http://crj.oxfordjournals.org/ by guest on March 27, 2016
‘GO BACK TO HOMER’S VERSE’
In 1971, Podrimja published a cycle of poems entitled ‘The Trojan Horse’ [‘Kali i Trojes’] in his 1971 volume Torso [Torzo].66 One poem from this cycle, ‘Go Back to Homer’s Verse’ [‘Kthehu ne ̈ Vargun e Homerit’] stands out for its use of the Trojan War as a call to revolution:
Go back to Homer’s verse
Go back from whence you came
This is not your time go back
Free the people from themselves
And free shadows from disguises
And free escapes from sleeplessness
And free silence from fever
And rain this is not your time
Go back to Homer’s verse
Troy has fallen and long it’s been
Since the people have sung the Marseillaise.67
In light of both Podrimja’s history of poetic engagement with revolutionary Albanian politics in Kosovo and the association of Albanian revolutionary politics with the Trojan War, Podrimja’s cry for revolution, wrapped in Homeric language, becomes clear. ‘Go back to Homer’s verse’, he tells his readers, that is, read Homer’s verse again for the models of revolutionaries, soldiers, and heroes it provides. ‘This is not your time, go back’, he says, telling them that they deserve more than life under Yugoslavian rule: they deserve to live as did the Homeric heroes of the past. ‘Free the people from themselves’, he continues, urging not just political freedom for Albanians from Yugoslavia, but a psychological freedom: freedom from their current state of submissiveness to embrace their true identity as epic heroes. After exhorting his readers to free other more abstract ideas, he repeats the opening line, again encouraging his audience to read Homer again: ‘Troy has fallen’, he writes, making the association between the city conquered by the Greeks and Kosovo, which has fallen to the Serbs, ‘and long it’s been since the people have sung the Marseillaise’. With the poem’s last word, Podrimja invokes the most famous European song of revolution against foreign oppression and, in the context of
Kosovar national self-determination. He also, however, said that poets, especially Albanian poets under Communism in Yugoslavia, had to be particularly careful of the secret police, a lesson his youthful encounter with them no doubt taught him Goldwyn and Hoxha (2012: 30).
- 66 When asked about this cycle and the significance of Trojan War writing in Kosovo, Podrimja elided a direct answer (Goldwyn and Hoxha 2012: 31–2).
- 67 GoldwynandHoxha(2012:Ibid.,31);;Podrimja(1971:np):‘Kthehune ̈varguneHomeritj kthehu atje prej nga erdhe, j koha jote s’e ̈shte ̈ kjo, kthehu, j liroje njere ̈zit prej vetvete ̈s j e hijeve, liroji prej maskave j e ikjeve, liroji prej pagjume ̈sise ̈ j e hestjeve, liroji prej etheve j e shirave. Koha jote s’e ̈shte ̈ kjo! j Kthehu ne ̈ vargun e Homerit! j jTroja ra e Marsejeze ̈n j Kahmot s’e ke ̈ndojne ̈ njere ̈zit’.
17 of 23
Downloaded from http://crj.oxfordjournals.org/ by guest on March 27, 2016
ADAM J. GOLDWYN
Yugoslavian history, a song of Communist revolution. It has been too long, Podrimja suggests, since the Albanians have revolted against their occupiers.
Podrimja’s reference to the ‘Marseillaise’, however, is more than just a vague reference to an iconic revolutionary song; the song has a particular place in the history of Albanian revolutionary poetics. It was first translated into Albanian in the late 1870s by Thimi Mitko. Around the same time as the revolutionary song was restored as France’s national anthem Mitko was advocating that his own ‘Marsejesa’, modeled after the Marseillaise, be used as the official anthem of the League of Prizren,.68 ‘Go back to Homer’s verse’, then, as the title of the poem and its repeated refrain, has multiple meanings: on the one hand, it is a call to armed revolution, encouraging its readers to emulate the ancient Homeric heroes and fight. On the other hand, it invokes the earlier generation of heroic Albanians: the nationalists of the late nineteenth century, who themselves began the association between the Trojan War and Albanian revolution. Just as Gjergj Fishta had used Homer’s verse to compare the revolutionaries at the League of Prizren to Homeric heroes, so too does Podrimja use Homer’s verse encourage his contemporaries to be like Homeric heroes ancient and modern: ancient Achaean warriors and modern Albanian nationalists of the independence movement, the last generation of Albanians to sing the Marseillaise. Homer’s status as a revolutionary poet in the Albanian imagination is thus reaffirmed: ‘Homer’s verse’ — the Iliad and the Odyssey — becomes the ‘Marseillaise’.
Just as Zhiti was picking up on the tradition of the Homeric poems as calls to revolution in the ‘Homer’ poem which got him arrested in 1973, so too does he draw upon it while writing about Albanian independence in Kosovo. ‘My Father’s Poem’, then, is a work that addresses the particular political context of its moment. Indeed, the volume in which it was published, ‘Si Shkohet ne Kosove’ [‘Where is the road to Kosovo’], an obvious reference to the volume’s subject matter, uses Homeric motifs in several poems as a means of summoning the Albanian revolutionary spirit to support the cause of Albanian self-rule in Kosovo.
Other poems in the collection use Homeric metaphors to further the volume’s revolutionary aspirations. In ‘This (Un)Usual Day’ [‘Kjo Dite ̈ e (Jahste) Zakonshme’], Zhiti describes a walk he took with his friend, the Kosovar political activist and playwright Ajri Begu, in Prishtina, the capital of Kosovo. Zhiti is off to buy his wife a present, while Begu wants to buy a coat for Flora Brovina, another activist and poet, though she was much more famous as a paediatrician running health clinics in Kosovo in the lead up to the 1999 war. On 20 April 1999, a month after NATO bombing began, Brovina was kidnapped from her home in the middle of the night by Serbian paramilitary forces; because she was not a military combatant and was widely known internationally for her humanitarian work with children, her kidnapping caused international outrage. She was held in prison for a year and a half after a show trial accusing her of terrorism, a subject also discussed in the poem. She
68 For which, see Treptow (1992: 94) and Sugarman (1999: 426). 18 of 23
Downloaded from http://crj.oxfordjournals.org/ by guest on March 27, 2016
‘GO BACK TO HOMER’S VERSE’
thus became an important symbol for Albanian and international soldiers justifying the war: ‘She healed wounds. She’s a physician’,69 Begu says in the poem, ‘How could she have led a war from her window like Helen of Troy?’.70 The comparison is apt since, in some ways, Brovina was like Helen of Troy: a female prisoner who became one of the war’s most visible symbols. Newly independent and free, Zhiti’s indifference to the plight of Kosovo represents Albania’s writ large: Zhiti’s focus on bourgeois values like buying new coats is only interrupted by Begu’s moral voice reminding him of the devastation being visited upon their fellow Albanians in Kosovo.
In another poem from the same volume, ‘A Visit to the Radio and Television Station’ [‘Vizite ̈ ne ̈ Radiotelevizion’], Zhiti writes how ‘they’, meaning the Albanian government under Communism, ‘once sentenced me like Laocoon j Because I had listened to Radio Prishtina’, that is, he had violated the censors’ prohibition on listening to outside sources of news and, like Laocoon, he had been punished for telling the truth even though it went against the official government’s position.71 ‘Now’, he continues, ‘they hold a microphone in front of me j (not the head of a snake) and ask me to speak. j I can do nothing but fondle it’.72 As a young poet, he was punished for speaking; this time, however, when he is allowed to speak, he is so overcome that words fail him and he can only remain silent: ‘Outside a throb of anguish j May have been heard, j And everyone will have understood me’.73 Zhiti compares himself again to Laocoo ̈n, though this time not to the literary Laocoo ̈n who warned the Trojans against letting the horse into the walls of Troy, but to the famous statue, famed for its silent evocation of anguished pain. The silent Zhiti in front of the microphone here appears like the statue: silent and in pain, with coiled wires around him, urging his countrymen to understand that though they, that is, Albanians in Albania, have the semblance of peace, the war is not over: Kosovo is still under siege.
Homer after the revolutions: the Trojan war in twenty-first century Albania and Kosovo (since 1999)
The end of the Kosovo War and international recognition of Kosovo’s independence ushered in a decade and a half of relative peace, security, freedom, and increasing prosperity in Albania and Kosovo, and unprecedented integration into the larger world. The new political, economic, and cultural circumstances brought with them a need for a new sense of national identity, new myths, new aesthetics, and new
- 69 Zhiti (2005: 202): ‘kuroi plage ̈. Mjeke e ̈shte’.
- 70 Ibid., 202: ‘S’mund ta kundronte j lufte ̈n si Helena e Troje ̈s nga dritaret’.
- 71 Ibid., 209: ‘Me ̈ kane ̈ de ̈nuar dikur si Laokontin, j sepse de ̈gjoja Radio Prishtine ̈n’.
- 72 Ibid., 209: ‘Tani me ̈ zgjasin mikrofonin j (s’e ̈shte ̈ koke ̈ gjarpri) dhe me ̈ luten te ̈ flas. j Une ̈vec ̧ e ledhatoj i malle ̈ngjyer’.
- 73 Ibid., 209: ‘Jashte ̈ ndoshta do jete ̈ de ̈gjuar j nje ̈ zhaurime ̈ ankthi j dhe do me ̈ kene ̈ kuptuarte ̈ gjithe ̈’.
19 of 23
Downloaded from http://crj.oxfordjournals.org/ by guest on March 27, 2016
ADAM J. GOLDWYN
ideologies. Many Albanians in Albania and Kosovo looked forward to a world beyond the war and strife of the past. The poet who has most poignantly engaged with the Homeric myths in the twenty-first century is Valentina Sarac ̧ini. Sarac ̧ini was born in Macedonia, then Yugoslavia, in 1962, and has lived in Prishtina for many years. Her first volume of poetry after the end of the Kosovo War, Dreaming Escape [Vjedhnaje ̈ E ̈ nde ̈rrimi], was published in 2002. The meaning of the volume’s title becomes clear after reading the first cycle of poems, entitled ‘Antimythic’. The first poem, ‘War of Silence’ [‘Lufte ̈ e Heshtjes’] begins ‘You are not the children of Oedipus, Eteocles and Polyneices j You are not the twins Ephialtes and Otis’.74 In the opening lines of the poem, Sarac ̧ini invokes two sets of ancient Greek twins who fought each other to death, a metaphor for the region’s history: Albanians against Albanians in Albania under Communism and during the civil war of the late 1990s, and Serbs and Albanians in Kosovo. The age of fratricidal war is over, she suggests, as is the possibility of the kind of heroism it offers: ‘You cannot declare war on the gods j You cannot hold the mountains in your arms j Cannot move them j Cannot crush them’.75 As importantly, gone along with these things is the possibility of a certain kind of heroic death: ‘Now one dies any old how’, she concludes.76 Sarac ̧ini is dreaming of an escape from Albania’s and Kosovo’s violent pasts, an escape from revolutionary times, since revolutions, as a kind of civil war, are to her wars between twins.
Gone along with that, however, is the old ideology of revolution. Albanians, she suggests, can no longer have heroic deaths. They must find another way to live meaningful lives and die meaningful deaths.
This structure also informs the second of the volume’s poems: ‘One Does not Die of Fear’ [‘Nga Frika Nuk Vdiset’]. As with ‘War of Silence’, this poem too begins by denying claims to the heroism of ancient Greek mythology and rejecting the fra- tricidal wars to which the Homeric epics gave ideological support: ‘You imagine yourself great j You are not Tydeus j You do not kill your brother unwittingly do not flee j From the homeland you do not have’.77 When Sarac ̧ini imagines ancient Greek myth, she does not see the revolutionary heroism of Gjergj Fishta, Visar Zhiti or Ali Podrimja; instead, she sees a store of mythology in which brothers kill brothers. Unlike Fishta, when she looks at Albanian history, she does not see it populated by Diomedeses and Agamemnons, but their fathers: Tydeus and Atreus, cannibals and fratricides. She makes this clear in the next line of the poem: ‘And you there are not
- 74 Sarac ̧ini (2008: 8): ‘Ju nuk jeni fe ̈mije ̈t e Edipit j Eteokli e Poliniku j Efialti dhe Oti binjake ̈ nuk jeni’.
- 75 Ibid., 8: ‘Nuk mund t’u shpallni lufte ̈ pere ̈ndive j Ju malet s’i mbani dot ne ̈ krahj S’mund t’i zhvendosni j I zhbe ̈ni ato’.
- 76 Ibid., 8: ‘Tashti vdiset kudo sido’.
- 77 Ibid., 10: ‘Ti hiqesh i madh j Nuk je Tideu j S’e vret pa dashje villain s’ike ̈n j Nga atdheuqe ̈ nuk e ke’.
20 of 23
Downloaded from http://crj.oxfordjournals.org/ by guest on March 27, 2016
‘GO BACK TO HOMER’S VERSE’
Cronus who j Swallows his own children’,78 that is, who commits filicide, ‘Nor are you Rhea who saved Zeus the sun j to overthrow Cronus’,79 that is, a patricide. In the next poem, ‘You are not Gods’ [‘Ju Nuk Jeni Pere ̈ndi’], she takes aim at the heart of Greek mythology and the tradition of Albanian use of Homer: ‘Every day every- where’, she writes, summing up her attitude to Greek mythology, ‘You pay homage to death. j [. . .] j But you are not gods j of you Homer writes nothing’.80
At the dawn of the Albanian national awakening in the late nineteenth century, Homer, the Trojan War and ancient Greek mythology helped teach Albanians think of themselves as independent Europeans as opposed to subject Ottomans, how to write epic poetry, how to give their revolution epic stature. A later generation, under the cloud of Communism in Albania and Kosovo, again seized on their predecessors’ reception of Homeric epics as poems of revolution, finding in them both a language of dissent and a literary topos onto which they could obliquely project their revolu- tionary aspirations. Albanians in Albania who viewed themselves as Trojans under siege and Albanians abroad who viewed themselves as exiled Odysseuses found in the heroes of the Trojan War heroic models whose deeds they could emulate. Sarac ̧ini’s poetry, therefore, represents both a continuity of Albanian literary his- tory, that is, to paraphrase Podrimja, she goes back to Homer’s verse, though unlike her predecessors, not to call for revolution, but to entirely reject the revolutionary ideology with which Homer had been associated. Her interpretation of Homer thus marks her work as radically different: gone are the ideals of warrior heroism that summoned a century of Albanians to revolution. Instead, these are replaced with a view of Greek myth as cautionary tale: Homeric ideals bring death and destruction to brothers, children, parents, and nations. Albania and Kosovo, she suggests, are caught in a cycle of cannibalistic and familicidal civil war which can only end when the revolutionary ideology which had sustained them under occupation is replaced with something more suitable for a self-governing people. Sarac ̧ini’s ‘Antimythic’ poems, with their second person address and constantly repeated negation ‘you are not’ followed by the name of a mythological figure usually interpreted as a hero, demand nothing less than a wholesale rejection of a century and a half’s worth of revolutionary ideology paired with an admiration for the Homeric epics and the Classical tradition.
Acknowledgements
I would like to to thank Jacqueline Klooster and Baukje van den Berg, who organized the ‘‘Homer and the Good Ruler’’ conference in May of 2015 at the University of Ghent at which this paper was first presented. I would also like to thank Antonela
78 Ibid., 10: ‘Ti tjetri s’je Kroni qe ̈ j Ge ̈lltit fe ̈mije ̈t e vet’.
79 Ibid., 10: ‘S’je as Rea qe ̈ shpe ̈toi Zeusin te ̈ birin j Te ̈ pe ̈rmbyse ̈ Kronin’.
80 Ibid., 12: ‘C ̧ do dite ̈ kudo j Homazhe i be ̈ni vdekjes j [. . .] j Ju ama s’jeni pere ̈ndi j Pe ̈r ju
nuk shkruan Homeri’.
21 of 23
Downloaded from http://crj.oxfordjournals.org/ by guest on March 27, 2016
ADAM J. GOLDWYN
Pero and James Nikopoulos, whose comments on early drafts were particularly helpful.
References
Appian, Appian’s Roman History, tr. H. White, 4 vols (London: William Heinemann, 1912).
F. Arapi, Duke dale ̈ prej e ̈ndrre ̈s (Tirane ̈: Naim Frashe ̈ri, 1989).
I. Blumi, Reinstating the Ottomans: Alternative Balkan Modernities, 1800–1912 (New York: Palgrave-
MacMillan, 2011).
E. Dhima, ‘Homer’s Influence on Naim Frashe ̈ri’s Poem ‘‘History of Skanderbeg’’’, Mediterranean
Journal of Social Sciences 4(4) (2013), pp. 235–38.
A. Eissen and V. Ge ́ly (eds), Lectures d’Ismail Kadare ́ (Paris: Presses Unversitaires de Paris Ouest,
2011).
R. Elsie, An Elusive Eagle Soars: Anthology of Modern Albanian Poetry (London: Forest Books, 1993). ——, History of Albanian Literature, 2 vols, (New York: Columbia University Press, 1995).
——, Studies in Modern Albanian Literature and Culture (New York: Columbia University Press, 1996). R. Elsie and J. Mathie-Heck, Lightning from the Depths: An Anthology of Albanian Poetry (Chicago:
Northwestern University Press, 2008).
G. Fishta, The Highland Lute, tr. R. Elise and J. Mathie-Heck, (London: I.B. Tauris, 2005).
——, Lahuta e Malcis (Tirana: Toena, 2000).
G. Gawrych, The Crescent and the Eagle: Ottoman Rule, Islam and the Albanians, 1874–1913 (New York:
I.B. Tauris and Co., 2006).
A. Goldwyn, ‘Translations and Adaptations of C.P. Cavafy in Albanian’, Journal of Modern Greek
Studies 30 (2012), pp. 247–76.
——, ‘Modernism, Nationalism, Albanianism: Geographic Poetry and Poetic Geography in the
Albanian and Kosovar Independence Movements’, in A. Goldwyn and R. Silverman (eds), Mediterranean Modernism: Aesthetic Innovation and Intercultural Exchange (New York: 2016 [forth- coming] Palgrave MacMillan, n.p.).
A. Goldwyn and R. Hoxha, ‘Finally, Ali Podrimja Spoke: A Conversation’, World Literature Today 86(3) (2012), pp. 28–32.
B. Graziosi, ‘Homer in Albania: Oral Epic and the Geography of Literature’, in E. Greenwood and B. Graziosi (eds), Homer in the Twentieth Century: Between World Literature and the Western Canon (Oxford: Oxford University Press, 2007), pp. 120–42.
O. Gilkes, ‘The Trojans in Epirus: Archaeology, Myth and Identity in Inter-War Albania’, in M. Galary and C. Watkinson (eds), Archaeology Under Dictatorship (New York: Springer, 2006), pp. 33–54.
E. Hall, ‘Greek Tragedy and the Politics of Subjectivity in Recent Fiction’, Classical Receptions Journal 1(1) (2009), pp. 23–42.
A. Klancˇar, ‘Modern Albanian Literature’, Books Abroad 16(1) (1942), pp. 20–23. B. Londo, Si ta qete ̈soj detin (Naim Frashe ̈ri: Tirane ̈, 1988).
N. Malcolm, Kosovo: A Short History (New York: Harper Collins, 1999).
D. Mehmeti, Poezi (Rilindja: Prishtina, 1978).
P. Morgan, The Writer and the Dictatorship 1957–1990 (Oxford: Legenda, 2010a).
——, ‘The Wrong Side of History: Albania’s Greco-Illyrian Heritage in Ismail Kadare’s Aeschylus or
the Great Loser’, Modern Greek Studies 14 (2010b), pp. 92–111.
A. Pipa, Contemporary Albanian Literature (New York: East European Monographs, 1991).
A. Podrimja, Torzo (Rilindje: Prishtina, 1971).
V. Sarac ̧ini (tr.), Dreaming Escape, tr. E. Weitzman (Brooklyn: Ugly Ducking Press, 2008).
L. Schwandner-Sievers and B. Fischer (eds), Albanian Identities: Myth and History (Bloomington:
Indiana University Press, 2002).
S. Skendi, ‘Beginnings of Albanian Nationalist and Autonomous Trends: The Albanian League’,
American Slavic and East European Review 12(2) (1953), pp. 219–32.
J. Sugarman, ‘Imagining the Homeland: Poetry, Songs, and the Discourses of Albanian Nationalism’,
Ethnomusicology 43(3) (1999), pp. 419–58.
22 of 23
Downloaded from http://crj.oxfordjournals.org/ by guest on March 27, 2016
‘GO BACK TO HOMER’S VERSE’
K. Treptow, From Zalmoxis to Jan Palach: Studies in East European History (New York: Columbia University Press, 1992).
E. Weitzman, ‘Specters of Narrative: Ismail Kadare’s The General of the Dead Army’, JNT: Journal of Narrative Theory 41(2) (2011), pp. 282–309.
A. White, ‘Kosovo, Ethnic Identity, and ‘‘Border Crossings’’ in The File on H and Other Novels by Ismail Kadare’, in P. Wagstaff (ed.), Border Crossings: Mapping Identities in Modern Europe (New York: Peter Lang, 2004), pp. 23–54.
V. Zhiti, The Condemned Apple: Selected Poetry, tr. R. Elsie (Los Angeles: Green Integer, 2005)
* Classical Receptions Journal Vol 0. Iss. 0 (2015) pp. 1–23
“Kadare – Letersia referenciale”
“Kadare – Letersia referenciale”, e lexuar sot nga Vehbi Miftari në konferencen shkencore: “Kadare – leximi e interpretimi”, organizuar nga Biblioteka Kombetare e Shqiperise dhe ajo e Kosoves/
Nga Vehbi Miftari/ Zhan Lui Guro (Jean Louis Gouraud), duke e hetuar praninë e botës antike në veprat e autorëve modernë, e nënvizonte një dimension të vecantë: raportin të cilin letërsia e zhvillon me historinë, të cilën, thoshte, tekstet e mira janë në gjendje ta tejkalojnë. Shekspiri, Danteja e Dostojevski qenë shndërruar në autorë tejkohorë (fr: intemporele) pasi e kishin shtjelluar historinë e njerëzimit, duke i përmbledhur kohët, ngjashëm me Shën Augustinin. Kadareja, në rend me klasikët botërorë, i referohet reales, për ta shkruar jo vetëm të tashmen e njerëzimit, por edhe të kaluarën e të ardhmen e tij, në një perspektivë tejkohore, në të cilën ne e zbulojmë perspektivën e njerëzimit, e cila është sa historike po aq edhe mitike. Ai i zbulon rrënjët e mitit e të kulturës njerëzore, duke iu referuar një realiteti tejkohor, tejhistorik e tejmitologjik. Tekstet e tij i referohen nje çasti të tejkohshëm historik e mitologjik, i cili e përmbledh përvojën njerëzore në kushte libri. Rrjedhimisht, një dimension i çuditshëm zhvillohet në tekstet e tij: Kadareja shkruan letërsi e cila u referohet kohëve reale dhe vendit/vendeve reale. Pra, ai i referohet reales vendësore e kohësore. Por, sa më shumë që i referohen realitetit, aq më tejreale e tejkohore bëhen tekstet e tij.
Duke trajtuar letrarisht raporte ideologjike të kohës së komunizmit, ta zëmë, ai e krijon referencë me një kohë e me një vend, por kjo është vetëm perspektiva e krijuesit. Perspektiva e lexuesit nuk mbetet aty. Raportet e tekstit me kohën, lexuesi (ideal, Eco) i sheh në kontekst të dijeve për historinë e filozofinë, për kulturën e mitologjinë njerëzore. Kjo është arsyeja, mbase, pse Kadareja është trajtuar si autor homerik, realiteti i të cilit, sikur është e zakontë, e tejkalon fiksionin, por njëkohësisht, sikur është krejt e pazakontë, historia e tejkalon edhe imagjinatën. Duke iu referuar historisë së Shqipërisë, ai e ndërton historinë e njerëzimit, duke iu referuar marrëdhënieve të njeriut nën diktaturë me veten e me tjetrin, ai e ndërton “labirintin e skëterrshëm të pushtetit e të shpirtrave” (Bashkim Shehu); duke iu referuar mitologjisë e folklorit, ai e krijon lidhjen e njerëzimit me hirin epik, i cili kërkon të ringjallet në letra, në një perspektivë makfersoniane e këngëve osianike, e cila te Kadareja shprehet përmes raportit të tij me traditën gojësore (Anton Nikë Berisha), mbi të gjitha me kangët e kreshnikëve.
Krijimtaria gojore i ka shërbyer Kadaresë si substrat për krijime letrare. Rimmarrja e strukturës së këtyre teksteve ka ndikuar që hiperteksti kadarean ta ruajë strukturën e tyre, por ta transformojë atë në një botë tjetër, duke e krijuar iluzionin e saj. Kapërcimi nga bota reale (jo vetëm historike, por edhe mitologjike) në atë të fiksionit letrar ose anasjelltas është i zakonshëm për Kadarenë. Prej këtej, mbase, duhet të jetë lindur njëri ndër keqkuptimet më të mëdha në letërsinë shqipe: ai i të quajturit të veprës së Kadaresë vepër e realizmit (socialist). Le të thuhet menjëherë: Kadareja lëviz mes botës së mitologjisë, historisë e fiksionit, duke krijuar një lidhje të përhershme mes tyre. Referencialiteti, prandaj, është i përhershëm. Porse, ai përbrendësohet brenda fiksionit, duke krijuar nga vepra e tij një tërësi shenjash e referencash, të cilat edhe pa i përsaktësuar nëse janë të vëreta ose jo, ne i besojmë përmes letrës. Pra, vepra e Kadaresë mundëson njohjen e miteve e të mitologjisë, gojëtarisë (literaturës gojore), gojëdhënave e legjendave, traditës e zakoneve dhe, në fund, historisë nacionale, në një perspektivë të pazakontë letrare. Rrjedhimisht, ajo e krijon iluzionin e tërë këtyre botëve, duke e krijuar “efektin e së njohurës” te lexuesi. Pra, ajo sot lexohet si vepër e cila e prek referencialitetin me këto botë. Gjithçka e trajtuar aty duket sikur të ishte e njohur, e jetueshme, e gjithëpranishme brenda nesh, e, megjithë këtë, është e zbuluar rishmi.
Por, krahas tyre ekziston edhe një lloj tjetër i rimarrjes së ralitetit dhe i krijimit të iluzionit të tij: kapërcimi nga bota e njërit tekst letrar në tjetrin dhe referimi ndaj botës së njërit si realitet i njohur, i përngjasshëm me realitetin tonë a me realitetin e tekstit, për ta krijuar iluzionin e realitetit në tekstin pasues. Pra, në sistemin poetik kadarean ekziston një lloj kapërcmi i vazhdueshëm mes botës “reale” – referenciale (botës mitologjike, historike, kulturore e, madje, letrare) dhe botës së tekstit. Iluzioni i realitetit, prandaj, është pasqyrimi i një bote në të cilën kufijtë mes reales e fiktives shkrihen, njëjtësohen, për të krijuar në fund jo vetëm iluzionin e realitetit, por edhe tejkohësinë e tij.
Në romanin Kush e solli Doruntinën kemi një kapërcim të vazhdueshëm mes gojëdhënës, realitetit të saj si refrencë, si dhe tekstit, mitologjisë e historisë. Teksti i referohet një realiteti: atij të baladës së vjetër shqiptare për vëllain e vdekur që e sjell të motrën në shtëpi. Për ndryshim nga Kuteli, ta zëmë, Kadareja i përmbahet strukturës së saj vetëm në disa vija të përgjithshme. Ai e ndërton një botë të re, e cila i referohet konceptit mesjetar të ringjalljes. Struktura e tekstit shtrihet nga besimi pagan te ai mesjetar për ringjalljen, për ta ndërtuar një realitet artistik i cili derivon një strukturë të re të vetë baladës a gojëdhënës mbi të cilën është ndërtuar teksti kadarean. Duke qenë se ngjarjen e situon në mesjetë, konceptin e ringjalljes Kadareja e bën bosht qendror të veprës, duke e ballafaquar strukturën e baladës me konceptin kishtar mesjetar për ringjalljen.
Iluzioni i realitetit krijohet edhe në një dimension tjetër, përveç atij strukturor e tematik: në rimarrjen e personazheve nga njëri roman në tjetrin. Disa karaktere rimerren nga historia, disa nga kultura e disa të tjerë nga mitologjia. Ata bashkëjetojnë në tekst, bashkëveprojnë dhe, së bashku, e krijojnë iluzionin e realitetit. Ajkuna, personazh mitologjik, Gjon Buzuku e de Rada, personazhe kulturore, princat mesjetarë, personazhe historike, e Milosao, personazh letrar, ribashkohen brenda atmosferës mitologjike të tekstit, duke krijuar përshtypjen e realitetit të tejkohshëm të veprave të Kadaresë dhe krijimin e “subjektit të ndërthurur të veprave të tij”. Ky subjekt është rezultat i një sistemi të konsoliduar poetik të Kadaresë, në të cilin mitologjia, kultura e historia janë pjesë të baraspjesshme të një bote letrare e cila në vazhdimësi i referohet një realiteti.
Ura me tri harqe ndërtohet si mbishtresim i disa niveleve në tekst: një tradite letrare, kulturore e zakonore, në njërën anë, dhe një tjetre formale-letrare, në anën tjetër. Gojëdhëna, tradita gojore, në aspektin formal i nënshtrohet tekstit të shkruar, duke e krijuar përshtypjen e përhershmërive (trasncendencave) tematike. Gojëdhëna i referohet kohësisht mesjetës, poetika e së cilës e kërkonte “iluzioinin e dritës”, duke pasqyruar edhe një karakter religjioz. Gojëdhënat e hershme shqiptare, në veçanti, ndërtohen mbi një ballafaqim të vazhdueshëm të “mbretërisë së dritës”, e cila vendoset përballë “mbretërisë së vdekjes”. Teksti i Kadaresë, prandaj, është pasqyrim i një iluzioni, brenda të cilit janë shtresuar gojëdhënat, legjandat, mitologjia dhe kërkimi për të vërtetën e besueshme.
Prilli i thyer, i cilësuar gabimisht si “roman mbi gjakmarrjen” (interpretim që mbështetet në aksin themelor narrativ), është jehona e jetës në prag të vdekjes, monument i pakrahasueshëm hijes së njeriut që endet mbi këtë botë duke e pritur çastin kur do t’i dorëzohet vdekjes, të parathënës, fatit tragjik i cili e përcjell njeriun e fisit brez pas brezi. Ai është pasqyrim i traditës zakonore shqiptare në një perspektivë letrare, duke i lidhur nyjë temat e mëdha të letërsisë me traditën zakonore shqiptare e kodet kulturore e jetësore me letrarësinë (transcendencat tematike e ideore). Ai ngjason, prandaj, jehonës së teksteve danteseke, po aq sa e shpirtit të tragjedive klasike. Jehona danteske hetohet në rrugëtimin e Gjorgut drejt botës së nëndheshme dhe këkrimit për të njohurit, të cilët e parathëna i ka rrokullisur vetëdijshëm drejt humnerës së vdekjes, e cila, nga ana e saj, e mbështjell jetën e fisit.
Pra, romani e përdor kodin zakonor, Kanunin, si mjet për të udhëtuar në lashtësinë e ligjeve të jetës, për ta realizuar synimin e tekstit: kthimin në të tashmen e largët. Koha, element thelbësor në roman, është augustiniane, një e tashme që i lidhë nyjë të shkuarën dhe të ardhmen. Brenda saj karakteret janë të vdekshëm, vdekatarë e hyjnorë njëkohësisht, ata priren drejt vdekjes sikur ai të ishte kthimi i përhershëm në jetë dhe jetojnë jetë tokësore e hyjnore njëkohshëm. Kësisoj, ne e ndjejmë në vazhdimësi “jehonën” e këtij kapërcimi mes kohëve, duke jetuar në një të tashme të largët, në të cilën pasqyrohet bota e këtejme, e përtejme dhe ajo hyjnore, duke e bartur mbi supe kryqin e fatalitetit. E, është pikërisht ky lloj dimensioni i fatalitetetit transcendental i cili e krijon jehonën e së tashmes së largët, asaj që shpreh kujtesën morale e zakonore, por që shpreh edhe shenjë identitare. Është gjëma e botës në një pasqyrim iluzor të kodeve zakonore, të cilat ne i përjetojmë si të ishin kodet morale tonat.
Kategorisë së teksteve që i referohen një realiteti historik i përkasin disa tekste të Kadaresë. Tekste të cilat synojnë një metarealitet historik për t’i dëshmuar marrëdhëniet politike, janë Dimri i vetmisë së madhe, Koncert në fund të stinës, Pasardhësi etj. Në këtë të fundit autori i referohet një ngjarjeje historike, një personi historik dhe një kohe e një vendi po kështu historik. E, megjthatë synimi i tekstit nuk është të dëshmojë, por “të përngjasojë”. Teksti, pjesë e një diptiku, e ndërlidh fuqishëm realitetin e sotëm e të nesërm (Pasardhësi, ai që shihet si trashëgimtar dhe që pritet ta trashëgojë fronin), pra realiteti i fuqishëm historik-politik, me realitetin e djeshëm, me të shkuarën e kujtuar (Vajza e Agamamenonit), pra me realitetin mitologjik, e historik-letrar.
Pra, synimi të krijojë ndërlidhjen e fuqishme mes mitologjisë e historisë dhë, më tej, mes historisë e letërsisë. Tekste të tjera të Kadaresë e krijojnë iluzionin e realitetit duke thurur fiksionin sipas modelit të reales, të cilit i përngjason, por nuk është paqyrim i tij (këtë e bëjnë romanet historike). Përngjasimi është në mbamendjen e autorit e të lexuesit. Madje, edhe sfondi i tyre (kohëhapësira), sikur edhe karakteret, jo rrallë janë të ngjashëm me sfondin e karakteret reale, por nuk u referohen atyre. Tekstet i rindërtojnë ato në tekst, duke e shndërruar fiksionin në pasqyrim fiktiv të një bote reale. Iluzioni është ai i përngjasimit dhe jo i referimit.
Kronikë në gur e ndërton këtë iluzion të realitetit. Fabula shtrihet mbi një përvojë jetësore, që nuk transponohet si e tillë në tekst, por e shoqëruar me elemente të tjera, siç janë: mitsikja, e magjishmja, filozofia etj., të paktën si kohë e shkrimit. Kronikë në gur, krahas iluzionit të realitetit, e ndërton edhe një referencë të brendshme të tipit fantastik. Shtëpitë dhe rrugët e gurta, prania e përhershme e gurit, si dhe rrëfimet autobiografike, të cilat rrëfehen si kujtesë autoriale për ngjarjet e tetë vjetëve të para të fëmijërisë së autorit në këtë qytet, në njërën anë, si dhe brendia e ekzistimit të tyre, që nuk prek në kufijtë e së natyrshmes, por i përket, para së gjithash, tipit fantastiko-filozofik, prej të cilave buron pastaj e magjishmja, në anën tjetër, e ndërtojnë opozicionin ndërmjet “historisë” letrare (tekstit) dhe asaj reale (fëmijërisë së autorit). I gjithë qyteti ngjan me një qytet të dalë nga përrallat.
Fantastikja e pasuron përvojën me elemente të së magjishmes. Sterra, ta zëmë, është një detaj i përkryer, në të cilin autori vepron me të magjishmen. Nëpërmjet saj krijohet edhe një opozicion tjetër: raporti ndërmjet tokës – botës së nëndheshme, dhe ajrit – parajsës qiellore.
Duke e përzier realen me fantastiken dhe të magjishmen, duke prekur në themele të teologjisë e të filozofisë së jetës, duke i ballafaquar ato në strukturën e tekstit, Kadareja e ka riinterpretuar botën e brendshme shpirtërore të njeriut dhe njohjen prej tij të natyrës, mistiken e religjiozen. Kjo, madje, ngjet me shumicën e “historive”palimpseste. Te “Kronikë në gur” mitikja, përrallorja, fantastikja, “bota alternative”, i nënshtrohen qëllimit praktik: ndërtimit të iluzionit të realitetit.
Galaktika Poetike “ATUNIS” e ARIANITA HOXHES
Poetët janë paraprijës të agimeve zbardhëllim, janë muza dhe shpirti i ëndrrave shpresërim, janë fryma dhe muzikaliteti i fjalës shenjtërim, janë koloriti më i ndritshëm i qënësisë tonë qytetërim!Arianita Hoxha ka lindur në qytetin e Tiranës. Që në fëmijërinë e saj të hershme përjetonte me gëzim perëndimet mahnitëse të diellit buzëmbrëmje, qartësinë e malit të Dajtit në ditët e kthjellta të dimrit dhe entusiazmin e pa harruar të festave vjetore. Me nostalgji kujton sot ngrohtësinë e familjes së saj, një familje që e quan të bekuar prej fatit ku mbretëronte dashuria e pa fund . Kujton sot kur teksa priste të ikte mamaja në punë, i ulte motrat në divanë e bëhej modele me veshjet e mamasë. Ëndërronte të bëhej piktore, por shpejt u bind se mes vizatimit të saj nuk lindi ai filing i bukur si premtim për të ardhmen. Por shpejt ëndrra e saj do të merrte jetë nëpërmjet poezisë. Poezia ishte mrekullia që iluminoi kujtimet e Anitës. Poezia e saj e parë ” Për ty nëna ime “ fitoi çmimin e parë në konkursin e poezisë mes shkollave të kryeqytetitpër moshat 11-12 vjeç. Në vitet që do të pasonin poezia e saj do të ngrihej dhe do të prekte të tjera konfiguracione letrare. Ajo thotë me gëzim se janë 73 shtete nga të gjitha kontinentet dhe ku për çdo shtet janë me dhjetra qytete nga ku artëdashës të poezisë lexojnë rregullisht poezitë e saj. Shpesh mrekullohet ! Sapo i poston poezitë në blog, shikon të hyjnë vizitorë edhe deri në pesë shtete të ndryshme në botë në të njëjtën minutë. E gjitha e gëzon,i shton ndjesinë dhe ndërgjegjësimin se poezia sot është mënyra më e mirë për të komunikuar idetë me njerëz që nuk i njohim personalisht.
Poezia për Arianitën është dëshmitare e ditëve, orëve, stinëve dhe netëve të saj . Poezia është mrekullia që i krijon mundësinë të ndodhet kudo dhe në çdo moment, mundësia për të thënë një fjalë të vetme, një fjalë e njohur dhe e përbashkët për të gjithë por që askush nuk mundet ta thotë më bukur dhe më fort se poezia. Poezia është shtëpia e saj e dytë diku thellë një pylli të bukur ku ajo shpesh e ndjen veten fëmijë, herë prind e herë mik! Shpesh mendon si do të ishte jeta e saj pa poezinë dhe përgjigjen e gjen gjithmonë tek poezia.
Komunikumi saj behet nëpërmjet bllogspotit http://anitahoxha.blogspot.com.
NOBELISTET: 1901-2015- NOBELISTI IV 1906 Giosue Carducci
Giosue Carducci 1835- 1907- NOBEL 1906/
GiosueAlexandër Joseph Carducci (Valdicastello di Pietrasanta, 27 korrik, 1835 – Bolojë, 16 shkurt 1907) ishte një poet dhe shkrimtar italian.Ky ishte italian i parë që fitoi Çmimin Nobel në letërsi në vitin 1906.
MOTIVACIONI:
«Jo vetëm në njohjen dhe mësimet e tij të thella e hulumtim kritik, por mbi të gjitha një haraç i energjisë krijuese, pastërtinë e stilit dhe të forces lirike që karakterizojnë kryeveprën e tij poetike». ______________________________________________
VAJTIM ANTIK
Pema që i zgjasje
Dorën fëminore,
Shega gjelbërore
Plot me lule flakë,
Në kopështin e shkretë
Bleron gjithçka tani,
Qershori e ringjall
Me drit’ e ngrohtësi.
Ti lule e pemës sime
E tharë e fshikulluar
Pa dobi tani në jetë,
Je lule e vetmuar,
Je në dhé të ftohtë,
Je në dhé të të zi;
As dielli s’të gëzon
As un’s’të zgjoj tani.
KAU
Të dua, o ka i devotshëm; një ndjenjë të butë
force dhe paqeje, më derdh në zemër, ti
që solemn si një monument,
Sheh fushat e lira dhe pjellore, pa kufi.
Edhe nën zgjedh duke u përkulur i kënaqur
I gatshëm, ti mbështet punën e rëndë të njeriut:
Ai të nxit e të shpon dhe ti i përgjigjesh
Me rrotullimin e ngadaltë të durueshëm të syut.
Nga flegra e gjërë e zezë, e lagësht
Del avulli yt dhe si një himn i gëzuar
Pëllitja jote humbet në qiellin e pastër;
Dhe në ëmbëlsinë e rëndë të syrit, të rreptë,
Pasqyrohet gjërë dhe e qetë heshtja
Hyjnore e fushës së blertë.
Përktheu : Faslli Haliti
LETERSI-Rudyard Kipling, NOBELISTI V 1907
NOBELISTI V 1907/
Rudyard Kipling (Bombay sotMumbai, 30 dhjetor 1865 – Londër, 18 janar 1936), shkrimtar anglez
Në fëmijëri e mësoi gjuhën hinduse, vazhdoi shkollën ushtarake në Devonshire, ndërsa më 1882, u kthye në Indi dhe punoi si gazetar.
Në vitin 1907 fitoi Çmimin Nobel për Letërsi.
MOTIVACIONI:
«Duke pasur parasysh fuqinë e vëzhgimit, origjinalitetin e imagjinatës, fuqinë e ideve dhe talentin e shquar për transmetimin të cilat karakterizojnë krijimet e këtij »
______________________________________________
NËSE …
Nëse do t’arrish të mos hutohesh, kur të gjithë
rreth teje hutohen, duke ta hedhin fajin ty;
nëse do t’arrish të kesh besim te vetja, kur të gjithëte vetja dyshojnë,
dhe duke llogaritur edhe dyshimin e tyre;
nëse ti do t’arrish të presësh pa u lodhur nga pritja,
nëse ti i përgojuar, s’do të humbësh kohë me përgojime,
apo nëse i urryer, ti nuk do të merresh me urrejtje,
pa kërkuar të dukesh shumë i mirë, apo tepër i urtë;
nëse ti do t’arrish të ëndërrosh, pa e bërë ëndrrën padronen tënde;
nëse ti do të arrish të mendosh, pa e bërë mendim qëllim.
Nëse ti do t’arrish të përballesh me suksesin dhe dështimin
duke i trajtuar këta dy mashtrues njëlloj,
në se ti do t’arrish të dëgjosh të vërtetën të deformuar
nga mashtrues që dan të të fusin në kurth si një naiv,
apo të shohësh tëshemben gjërat për të cilat ti jep jetën
dhe të kërrusësh shpinën për t’i mbledhur ato me mjete të përshtatshme;
nëse do t’arrish të mbledhësh të gjitha fitimet e tua
dhe t’i rriskosh ato vetëm duke hedhur zarin,
të humbësh dhe të fillosh përsëri, krejt nga fillimi
pa marr kurrë frymë dhe mos thuaj asgjë për humbjet;
nëse ti do t’arrish të shtrëngosh zemrën, nervat dhe muskujt,
megjithëse i rraskapitur për ca kohë, për t’u shërbyer qëllimeve të tua,
dhe të mbahesh fort, kur asgjë s’mbetet më tek ty
përveç vullnetit që thotë: «mbahu fort!»;
nëse do të arrish të flasësh me turmat duke ruajtur virtytet e tua,
ose të shetisësh me Mbretin dhe të mos e humbësh e tua të zakonshme;
nëse as armiqtë apo miqtë e shtrenjtë s’do t’arrijnë të të godasin
nëse të gjithë kanë rëndësi për ty, por askush tepër;
nëse ti do t’arrishd të përjetosh minutën e pamëshirshme
dhe t’i japësh vlerë secilit nga të gjashtëdhjetë sekondave
atëherë bota do të jetë jotja, me gjithçka që ajo përmban,
dhe- ajo çka vlen më tepër, ti do të jesh Njeri, biri im!
Ati që këshillon dhe biri që dëgjon
Përktheu: Faslli Haliti
ANTON CEFA- Në kërkim të Fjalës së Urtë
ANTON CEFA/
Në kërkim të Fjalës së Urtë/
Me nji shkallë qi m’çon jashtë kohe
Ngjitem shtat fill mbi qiell
Në kërkim të Fjalës së Urtë,
U ngjall apo s’u ngjall
U mbrue apo s’u mbrue ai brumë i urtë i fjalës
E zbres shtat pash nën dhe, e zbres e ngjitem
Në kërkim të fjalës së urtë
E zbres e ngjitem në nji shkallë qi m’çon jashtë kohe,
Po fjalën e urtë nuk e shqipton askush,
Fjalën e urtë qi dhemb në gjoks
E ther mendimin, atë ma të fismin
E ther mendimin e plagës qi lëngon mu n’zemër të tokës sonë.
A thue nga alkimi e kohës së pakohhë,
E asaj kohe të çmendun
I ka humbë pesha urtisë së gurtë të fjalës,
A thue nga alkimi e kohës së pakohë
I ka humbë pesha gurit t’urtisë së malit ?
***
Ju orakuj qi më rrini
Te kambët e kohës sonë të çoroditun
E më flisni me za Kasandre pa pushim
E shpallni me zhurmë e bujë
Se frut i urtë i fjalës ka ra
Siç bie nji frut i kalbun nga degë e pemës
Se guri nuk qenka ma i randë n’ vend të vet
E ai nuk qenka i randë as në dhe të huej
Shporrnju u tham, si Edgard Poe dikur korbit të zi
Mbi bustin borë të bardhë të Palladë Atenës,
Shporrnju nga busti i bardhë i fjalës e i kohës.
Po rishtas zani i tyne, ai za Kasandre
Gjimon kërcnues e ndjell kumbonët e vdekjes
E kumbonët bien në nji anë përzishëm
Përzishëm bien për vdekje të fjalës së urtë
Qi ra e bie nga pema si frut i kalbun
Kur unë në zgrip të fjalës sime, mu në zgrip
Pres se po bie nga pema frut i pjekun
I fjalës së urtë, i fjalës së ringjalljes
Për ty, o toka ime e djegun.
A thue nga alkimi e kohës së pakohë
I ka humbë pesha gurit të urtisë së fjalës
I ka humbë pesha gurit t’urtisë së malit?
Ju orakuj qi shpallni me zhurmë e bujë
Se s’ka ma peshë urtia e gurtë e fjalës,
Nuk mbin ma bar mendimi t’pjekun
E thahet bima e fisme e fjalës
E urta bimë e fjalës.
Shporrnju prej vargut tim, shporrnju që këtej
E qafën thefshi në kapërcyell të shtegut të lig të kohës,
Se mue urtinë e fjalës ma mësoi nji plak i bardhë
Me dy kokrra gruni në çdo qelizë të fjalës.
“Ç’do komb, – tha ai, – shkon udhës së kalvarit
E zbret e ngjitet prap, Sizif mundimesh të pathana,
çohet e rrxohet golgotave të kohëve
E atje pret kryqzimin e mbas çdo kryqzimi
Vjen fjala e urtë e ngjalljes, bekimi urtë i saj.
Kështu edhe për ty, o Tokai me e djegun
O toka ime e idhtë, o toka ime e ambel,
Do të rritet nji ditë bima e urtë e ngjalljes,
Bima e urtë e jetës.
Gabriel Garsia Markez-DO T’U JEPJA VLERË GJËRAVE…
Gabriel García Márquez – 1927- 2014./
Gabriel García Márquez (Gabriel Garsia Markez, i njohur Edhe ju Gabo), shkrimtar i njohur kolumbian. Lindi më 6 mars 1927 ne Arakataka, një fshat i Vogel pranë maleve të Karaibeve kolumbiane. Vdiq, më 17 prill 2014./
DO T’U JEPJA VLERË GJËRAVE…/
Do t’iu jepja vlerë gjërave jo për aq sa vlejnë/
por për domethënien e tyre./
Do të flija pak, do të ëndërroja më shumë./
Di se për çdo minutë që mbyllim sytë
humbim 60 sekonda dritë çokollate.
Po të më jepte një copëz jete, Perëndia,
i veshur me rroba të thjeshta, do të shtrihesha në diell
dhe do të lija lakuriq në diell, jo vetëm trupin tim
por edhe shpirti im.
Perëndia ime, po të kisha zemër, do të shkruaja urrejtjen time mbi akull
dhe do të prisja që të ngrihej dielli.
Do të pikturoja yjet me një ëndërr të Van Gogut.
me një poemë të Benedetit, një këngë të Serrait
kjo do të ishte serenata ime hënës.
Do të njomja me lotët e mi trëndafilat
Për të ndjerë dhimbjen e gjembave
dhe puthjen portokalli të petaleve.
Perëndia ime, po të kisha ende një copë jetë
nuk do të lija të kalonte as edhe vetëm një ditë
pa u thënë njerëzve se unë i dua, i dua njerëzit.
Do të bindja çdo burrë dhe çdo grua
të cilët janë favorite e mi
dhe do të jetoja i dashuruar me dashurinë.
Dhe do t’iu dërgoja njerëzve se sa shumë gabojnë
kur mendojnë të ndalen së dashuruari mes tyre
kur plaken pa e ditur se ata po plaken
kur ndalen së dashuruari mes tyre.
Do t’i japja krahët çdo fëmije
por do ta lija që të mësonte, të fluturonte vetë.
Pleqve do t’u mësoja se vdekja
nuk vjen me moshën, por me harresën.
Kam mësuar shumë gjëra nga ju, nga njerëzit …
Kam mësuar se të gjithë, në botë,
duan të jetojnë në majë të malit
pa e ditur se lumturia e vërtetë
qendron në atë se si ngjitet shpati.
Kam mësuar se kur një i porsalindur kap,
për herë të parë, me dorën e tij të vogël,
gishtin e babait, do ta mbajë të burgosur përgjithmonë.
Kam mësuar se një njeri
ka të drejtë të shohë një tjetër njeri
nga lart poshtë, vetëm kur e ndihmon të ngrihet.
Janë të shumta gjërat që kam mundur të mësoj nga ju
por s’do të më duhen me të vërtetë shumë më shumë
sepse kur ata do të shohin në këtë valixhen time,
fatkeqësisht unë do të jem duke vdekur.
Përktheu: Faslli Haliti
LILI
Tregim nga Ilir LEVONJA/
Lili/
Lili është një vajzë pesë vjeçe. Prindërit e sjellin përditë tek gjyshja që me natë. Punojnë larg dhe me orë të gjata. Gjyshja e ka shtëpinë në një lagje të re, faqes së kodrës, ku dikur ndodhej një fermë agrumesh dhe vreshtarie. Tani e shkuara është coptuar në kopshtije. Tek-tuk gjallon ndonjë pemë ulliri, më shumë për dekor. Kurse vreshtave u humbi gjithçka.
Lili mërzitet pasi e kalon ditën vetëm. Në shtëpinë përballë, jeton një moshatar i saj. Pak është takuar me ‘të. E quajnë Endri. Po gjyshja nuk shkon mirë me fqinjin. Kështu Lili e ka të ndaluar të kërkojë të luaj me djalin moshatar.
Dimrit bën si bën. Natyra pa shumë gjallëri, pa zogj e ngjyra, sikur nuk e tërheqin përjashta. I buhaviten duart nga të ftohtit.
Ndërsa tani është pranverë. Kopshti ka plot bar të njomë. Kanë çelur zymbylët dhe kaçet gjithandej. Megjithatë gjyshja nuk e lë.
Një mëngjesi poshtë në kopësht u dëgjua një kërkëllitje sikur të rrëzoheshin një mal me dërrasa. Pastaj plot cicërima të tjera dhe ca flatra shpezësh. Lili iu avit dritares duke u ngritur në majë të gishtave. Në fillim u hutua pasi për shkak të diellit, aty përball në xhamin me vraga plahuri, iu shfaqën dy sy të kthjellët. E vështronin ngultas. Kaq të kthjellët ishin sa trishtimi që kishin brenda, pikohej të harku i buzëve të vogla. Flokët e verdhë patën krijuar tek-tuk ca cullufe kryeneçe. Por shpejt u kujtua se kukulla përballë nuk ishte tjetër kush por ajo.
-Hë, haje tani, mjaft u bëre çupë e keqe. Nëna të ka xhan fort ti e di. Por përjashta nuk të lë të dalësh. Ka rrugeçër rruga. Sikur të ma marrin vajzën mua. Ë? Si t’ia bëj nëna pastaj pa mbeskën e saj të bukur e sy shkruar?
Lilit i hipi në kokë. Nuk e hapi gojën. Madje në heshtje mori një vendim. Hataja të bëhej nuk kishte për të ngrënë një lugë nga çfarë i gatoi gjyshja. Pastaj këto përrallat me ta marrur e me të shitur. Kush do ta merrte? Në atë rrugë flinte gjithçkaja dhe nuk pipëtinte veç asgjëja. Qe vetëm Endri. Por gjyshes i qe shkrepur në kokë që ata most ë shoqëroheshin bashkë. Dhe me sa kishte kuptuar nga bisedat e gjyshes me prindërit dhe dajen e saj, shkurt nuk i pëlqente familja. Ajo thoshte se ishin soj nga ata që shisnin me tezga në rrugë. Por që u kishin rënë për pjesë. Ndaj një e më dy ngushëllohej duke thënë se, vetëm fqinjin nuk e zgjedh dot njeriu.
-Po lëre moj mama gocën të lozi përjashta, -tha daja teksa po dilte.
-Rri urtë se e di unë atë punë, – ia ktheu ajo.
-Epo mërzitet, fëmijë është, -tha ai.
-Ja ka plot lodra ajo. Televizorin po e ka, – tha gjyshja.
-Po çtelevizor moj. Vi unë e zë e shoh lajmet. Iki unë e zë ti me telenovelat. Pikë e zezë, – tha daja dhe doli.
Por gjyshja as që vrau shumë. U ngrit e shkoi të përgatiste banjon pasi ishte djersitur gjithë natën. Kështu do bënte mire t’i hidhte trupit ca ujë.
Lilit i pikoi. Tani që doli edhe daja i humbi shpresat fare. Shikoi kopshtin plot diell. Ulliri i ngjan një kaçubeje të këndshme përrallash. Ka shumë zgërbonja nga ku futen e dalin zogj. Vajza dalloi një zog midis zogjve. I shkathët, e çukiste trungun duke i ardhur përqark si një gaztor në botën e filmave.
-Shiko se do lahem pak nëna. Se mos më del nga shtëpia ë?. Hë të keqen.! Kush e duron tët ëmë pastaj. Ma morën gocën, ma hëngrën gocën….
Lili u squll pas perdes. Vendi ku fut qukapiku qe një gojëz e vogël. Zogu ndenji për pak brenda, pastaj doli sërish. Çukiste, nxirrte diçka me sqep, futej brenda. Pastaj prapë të njëjtën gjë. Lili mendoi se duhej të ishin zogjtë e tij. U bë kaq kureshtare sa frymëfikur, zbriti shkallët dhe doli pupël e lehtë përjashta e drejt e në kopësht. Qukapiku flatroi diku më sipër ku koloviteshin ca zogj të tjerë. Çoir ajrit ca piskama. Lilit aq i bënte. Futi dorën por në vend të zogjve zuri me majë të gishtave dy thingla si rrumbullake. Duhet ishin vezët. Me frikën se mos i krakeshin në dorë, u përpoq t’i nxirrte. Donte të shikonte se si ishin vezët e qukapikut. I ndjente, ua kuptoi formën. Por donte të shikonte ngjyrën. Zogu rrapallitej sipër kokës. Flatronte gjethet me krahë, ndalonte për pak në një gjymtyrë dege. Më pas i vërsulej trungut me kërkërrre të mëdha. Lilin e zuri paniku. Nuk po e nxirrte dot dorën. Nga ana tjetër nuk e shtrëngonte dot. Se ndofta ashtu mund edhe ta nxirrte. Por i trembej krakjes së vezës. Donte vetëm sa t’i shikonte.
Sakaq e thirri gjyshja nga dritarja.
-Lili, ku je moj korbë?
Vajza i la vezët, por prapë nuk e nxorri dot dorën. I dhembi në anët. Diku u gërvish. Vrimëza e zgërbonjëzës qe gjithë ngleçka. U hutua…
Gjyshja erdhi gjithë tërsëllimë. I shkuli veshin.
-Si të thashë të dalësh, ë?
Mirëpo në çastin që e tërhoqi, Lili u step mbrapa. Zuri të qajë me të madhe. Gjyshja vetëm atëhere e kuptoi se vajzës i kishte ngecur dora brenda në folenë e qukapikut. Madje që gërvishur. I kishte dale pak gjak. U alarmua. I ra qielli mbi kokë.
-Prit të marr ca ujë e sapun. Oh, jo.
Sillej vërdallë. Vajza ulërinte. Nga jashtë u dëgjuan të thirruara.. Erdhi njëri fqinj. Erdhi tjetri… e kështu bënë disa. Ndërkohë një burrëplak u nis të thërriste infermieren e lagjes. Erdhi dhe ajo. Lili qante.
Ranë në hall, një tufë gjyshe e gjyshër. Infermerja. Dikur u afrua edhe Endri.
-Po ti këtu?
Djali i fqinjit mblodhi supet.
Gratë bën si bën dhe e qetësuan vajzën. Por prapë dorën nuk po dinin si t’ia nxirrnin.
-Sikur ta tërheqim njëherësh?
-Qyqja t’i këpusim krahun?!
-Je në terezi, pesë vjeçe fëmijë!
-Bobo erdhi dreka, ç’më gjeti mua të zezën. Kush e duron time bijë.
-Kur vine ata?
-Nga darka!
-Deri në darkë e kemi sharruar këtë ulli njëzet herë ne.
-Sharrojmë?
-Në mos e sharrojmë, ja një sopatë kësaj bujashke dhe kaq.
-O bo bo, sopatë…hata e madhe. Po pse moj të keqen nëna nuk rrije dot brenda me televizorin ë? Shikoje kukullat, luaje syllambylla. Bëje shtëpi, ashtu si ne. Nuk e di lojën me shtëpi ti. Ta mësoja unë ty ?
Ndërkohë Endri u afrua. I vuri dorën në kokë Lilit. Ajo e pa me dashuri.
-Po ti, – kërceu gjyshja.
-Lëre, – i tha infermerja dhe i doli përpara gruas.
Plaku sapo erdhi me sopatën e madhe. Dihaste. Dy gratë e tjera i kërkuan të mos ngutej. Ndofta fëmijët e gjenin gojën përmes njëri-tjetrit. Nganjëherë ata janë më të mençur se ne të mëdhenjtë. Kështu i tha njëra nga ato, burrit me sopatë në dorë.
-Lili qyç e paçe kul e fute? – foli Endri.
-E pata paçe e bëla guçe! – ia ktheu Lili.
-Bëje plapë paçe qyç e paçe dhe xile jaçe, – i tha Endri.
Dhe Lili fësht, e nxorri dorën.
Odisea e një fisi
Nga Reshat Kripa/*
Ato ishin dhjetë. Tetë prej tyre kishin të njejtin mbiemër ‘’Ndreu‘’, mbiemër i njohur në gjithë Shqipërinë. Diktatura i shpërnguli nga veriu në jug. i vrau, i burgosi, i internoi me qëllim që t’i çfarroste. Shifrat janë rrënqethëse. Vetëm pjestarët e familjeve që banojnë në Vlorë (familje të tjera jetojnë në vise të ndryshme të vendit ) kanë bërë 156 vjet burg, 650 vjet internim dhe tre të pushkatuar Ganiun, Avdiun dhe Sabriun.
Ato ishin bijat dhe nuset e djemve të tyre që u futën në grevë urije për të protestuar kundër shkaktarëve të gjëmës së madhe që mbuloi gjithë atdheun.
Kush ishin ato?
Vali nuk e prishi traditën familjare. i biri Eduardi pjesmarrës i grevës së urisë të studentëve. i vellaj Qazimi në grevën e urisë të të përndjekurve politikë të Tiranës. Vazhdimësi vetmohimi. Emineja 53 vjecare protestonte për të shoqin Avniun e gjymtuar që rregjimi nuk e la të plotësonte dëshirën e tij për t’u bërë shkrimtar dhe për të cilën kishte aq shumë prirje. Hyrija, Afërdita, Qerimeja dhe Pjereta që fatin e tyre e lidhën me atë të këtij fisi të dënuar. Ato nuk donin që fëmijtë e tyre të kishin fatin e baballarëve Pullumbit, Azizit, Lutfiut dhe Memduit . .Monda me Mozën që me vetmohimin e tyre kërkonin të drejtën e barazisë për veten dhe baballarët e tyre te shumëvuajtur Rexhepit dhe Baftjarit. .Me to ishte bashkuar natyrshëm edhe Shpresa që sapo ishte kthyer nga Berati ku kishte shkuar për të kërkuar eshtrat e të atit, Ramadan Zdravës, vdekur në qelitë e errëta të sigurimit. E fundit ishte Etleva e vogël 18 vjecare, bija e Etem Brahimit të drobitur nga vitet e burgut
I kam njohur këta njerëz 35 vjet më parë. Më bashkoi me ta idea e përbashket, vuajtjet e përbashkëta. Ishin ato vite kur njerëzit na shihnin me frikë, bile disa me mosperfillje. Oh ironi! Sa të varfër shpirtrat e tyre!
Nuk dua të shkoj larg në pemën gjenealogjike të ketij fisi. Po e filloj nga shekulli ynë. Gjyshi i tyre Elez Isuf Ndreu, luftëtar i shquar kundër turqve, armik i betuar i serbëve, besnik i parimeve republikane bie në dhjetor 1924 në mbrojtje të lëvizjes fanoliste.
Viti 1946. Atë që nuk e bënë dot serbët, e bëri rregjimi i Enver Hoxhës. i burgosën, i vranë, kullat u a dogjën, tokat dhe bagëtitë ua morrën, i shpërngulën forcërisht me gra dhe fëmijë në zonat e jugut të Shqipërisë. I gjatë dhe interesant itinerari që përshkuan. Filloi në Sllovë, vendlindja e tyre për të vazhduar në Strugë, Ohër, Qaf-Thanë, Elbasan, Berat, Kucovë, Lushnje, Fier, Tepelenë, Vlorë për të përfunduar në Lubonjë. Them interesant se duket e çuditëshme që për të ardhur nga Dibra në Vlorë duhej kaluar nëpër Jugosllavi. Me këtë veprim diktatori donte t’u tregonte padronëve të tij jugosllavë se ai po realizonte atë që ata nuk kishin mundur ta bënin, zhdukjen e këtij fisi të madh. Ai po u jepte atyre shpërblimin për ndihmën e dhënë kur e vendosën në krye të pushtetit. Viti 1949. në bangon e të akuzuarve 13 pjestarë të këtij fisi, 11 prej të cilëve vëllezër, bijtë e Cen Elezit. Dëshmitar i akuzës në gjyq, presidenti i ardhshëm i Kuvendit Popullor Haxhi Lleshi. Thonë se edhe sot kur bie për të fjetur i dalin para syve seancat e këtij gjyqi. Atëhere ai dëshmonte:
– Këta janë të gjithë reaksionarë, që nga më i vogli dhe deri te më i madhi. Kështu kanë qenë edhe baballarët edhe gjyshllarët e tyre.
Ndërsa Xhelali, zotërues i anglishtes, italishtes, gjermanishtes, turqishtes dhe rusishtes, që më vonë do të shkruante dy drama në vargje, tre romane, dy monografi për jetën e dibranëve, si dhe mjaft poezi, të cilat nuk mundën asnjëherë të shohin dritën e botimit, u përgjigj me krenarinë e dibranit:
– Nëqoftëse kapemi prej baballarësh, ju jeni i biri i Halit Lleshit, personit me gjak të zi serbi, qi për nandë vjet rrjesht ka luftue kundër Dibrës, përkrah forcave serbe që kërkonin me vendosë kufinin në krahun e djathtë të lumit Drin.
Dëshmitari i rremë nuk gjente dot fjalë për t’u përgjigjur.
Sa vuajtje rënduan mbi shpatullat e këtyre njerëzve!
Kudo që shkonin ndjenin pas vehtes diskriminimin e tmerrshëm. I diskriminonte shteti me anën e agjentëve të sigurimit, i diskriminonin edhe servilët hipokritë të rregjimit. Po t’i pyesësh ata të flasin me neveri për mësues Enverin që u thoshte vazhdimisht fëmijve të tyre se do t’u shtypte kokën. Por si krye shembull të terrorit ata të tregojnë kampin e tmerrshëm të Turanit në Tepelenë.
– Mathauzeni dhe kampet e tjera naziste nuk ishin gjë para tij.- tregon Azizi i menduar.- Ende i kam parasysh lotët e nënave të pafuqishme përpara fëmijve që u vdisnin para syve për një kafshatë buke. Kujtoj Kec Grimcin që i ngrirë plotësisht në momentin e fundit përmblodhi ato pak fuqi që i kishin mbetur dhe u tha familjarëve te tij
– Mos harroni racionin tim të bukës!
Azizi hesht. Më lutet që këto të mos i botoj, pasi ndoshta ndonjë ditë do të ulet t’i shkruajë më me hollësi. Por unë po i shkruaj. Ato janë gjëra që nuk duhen harruar.
Dëgjoj fjalët e tij dhe para syve më dalin Haliti, Fuati, Islami, Irfani dhe të tjerë burra të këtij fisi që sot nuk jetojnë më. Më del Bexheti të cilit do i shkonte shumë për shtat malsori që Migjeni do ta quante:
‘’ Një copë mali e vendosun mbi dy kambë të forta.’’
E pra sot kjo’’copë mali’’ mezi qëndron në këmbë. Pesha e rëndë e këtyre viteve i ka dhënë frutet e saj. Megjithatë një gjë nuk ka mundur të mposhtë, forcën shpirtërore dhe besimin e tij.
– Kam një deshirë të madhe – thotë ai – dua që vajza e ime Brunilda të studiojë jashtë shtetit.
Brunilda është nxënëse e vitit të fundit të shkollës së mesme. Rezultatet i ka të shkëlqyera. Njeh mirë italishten dhe vazhdon të studiojë frëngjishten.
A do të plotësohet dëshira e Bexhetit? Apo do të vazhdojnë të mbajnë ende mbi supe peshën e rëndë të diktaturës? Kush do të vërë dorë për ta?
Presidenti, Parlamenti, Qeveria heshtin. Ata vetëm premtojnë. Sa do të vazhdojë kështu? Kjo pyetje kërkon pergjigje. Vlorë, më 28 tetor 1991
*Marre nga libri: “Një tregim për mikun tim”
NJERIU QË HUMBI GRUAN NË AMERIKË
Nga Agim Xh. Deshnica/
Treni E-3/
Berti, mësues nga Tirana, u njoh me Elsën në Korçë, në një mbledhje kushtuar shkrimtarit Foqion Postoli. Në çastin kur e pa, ai u mahnit nga pamja që ajo kishte, nga sytë e saj, nga flokët e derdhur mbi supe dhe mënyra si fliste, por, mbi të gjitha, nga urtësia që e dallonte. Nuk thonë më kot: “Ja korçare, ja hiç fare!” – mendoi.
Elsa qe lindur dhe rritur në lagjen me rrugica, afër qendrës së qytetit romantik, ku, sipas romanit “Çupat e Vançit”, gratë nën harqet e portave, me fshesë në dorë, merrnin në gojë gjithë dynjanë. Por Elsa qe krejt ndryshe, e mençur, e sjellshme dhe mësuese me kulturë. Gjyshi i saj para lufte, pati qenë tregtar i njohur me tre dyqane, njëri me orendi shtëpiake, tjetri me basme, i treti me këpucë për burra e gra. Mbi portat e hekurta të dyqaneve, lexohej: “Gaqo T. Dreni dhe djemtë.”
Vite më vonë, kur u hapën kufijtë, ata të dy, krahpërkrah, morën rrugën drejt Sofjes me autobusin turk ”Izmir-4”. Por, ndërsa po udhëtonin me trenin E-3, Sofje-Bukuresht, papritur vargu i gjatë i vagonave u ndal në stacionin e qytetit Ruse plot me turq, pranë urës mbi lumin Danub. Berti, pa e zgjatur, nxitoi për te dyqanet pranë platformës së hekurudhës. Teksa po mundohej më kot të merrej vesh rusisht me dy shitëse turke për vodkë polake, treni pa u ndjerë u nis dhe ia mori gruan.
“Më la! – mendoi i turbulluar – Si i bëhet tani? Ku ta gjej Elsën?”
Nga ky ankth, i doli gjumi. I gëzuar si fëmijë vuri re, se ndodhej në shtrat. Hodhi sytë përqark. Jashtë pesë dritareve, dielli i tetorit si në korrik, i zbardhte edhe më grilat e brishta plastike. Në tavan rrathët e ngjashëm me pjata porcelani, të kapura zinxhir, tregonin se ndodhej në vilën e drunjtë A-3, në Medford mbi Boston. Elsa flinte e nuk ndihej…
Tiranë – Milano – Boston
E vërteta është pak si ndryshe. Pas kthimit nga Bukureshti, Berti dhe Elsa u larguan nga atdheu në fillim të tetorit, kur mijëvjeçari i dytë po i qasej fundit. Nga Rinasi u ngjitën në qiell mbi Adriatik, me ajrorin e kompanisë Al Italia. Pas dy orësh, zbritën në aeroportin e Milanos. Nga lart shikonin vetëm çati, rrugë e pemë. Të ngujuar për orë të tëra brenda nëpër salla dhe korridore, qytetin e artit e soditën disa herë, në fotografitë me ngjyra të varura nëpër mure. Pra, u desh të prisnin gjatë, deri sa, më në fund, me ajrorin e madh Boing fluturuan mbi Atlantik. Në qiell shijuan ushqime të lehta e pije me ngjyra në pjata e gota plastike, të servirura nga stjuardesa përherë të qeshura, por jo aq të bukura, siç tregojnë reklamat. Hanin e pinin udhëtarët tanë, tok me të tjerët, si në restorantin e hotel Drinit. Lexuan revista në italisht, ndërsa filmin në televizor nuk po e kuptonin. Hera – herës, hidhnin sytë jashtë dritares, nga dukeshin nën re si në hartë, Italia, Franca, Spanja, Portogalia, detet si liqene dhe vargmale. Lëvizja e ajrorit tregohej edhe në tabelat elektronike të vendosura lart. Tej mbi oqean, ku thuhet se ndahet dita me natën, befas dritaret u mbyllën. Ata së bashku me udhëtarët e tjerë, pasi kishin hequr brezat e sigurisë, kthyhen vështrimin në ekranin e televizorit. Tani siguria shprehej tek besimi ndaj Zotit, dashuria për jetën, tek fluturimi i qetë i ajrorit Boing, tek mendja, sytë dhe duart e aviatorëve. Mbresa, që nuk shuhen, të linte zëri aq i ngrohtë i kapitenit në radio, i cili njoftonte se ajrori po i afrohej tokës amerikane. Ja, tek u shfaq Bostoni, midis drurëve dhe ujërave! Zbritja e avionit në pistë u bë e butë. Shpërthyen duartrokitjet përgëzuese të pasagjerëve të çliruar. Më tej u dukën portat, që hapeshin e mbylleshin vetë, korridoret me hapësira të plota, shkallët rrëshqitëse, sallat e gjera dhe doganierët.
Pas kontrollit dhe vulosjes së pasaportave, ata të dy u takuan përmallshëm me birin e tyre. Në rrugë hasën me sherifin e “steit polis”, dhe morën qortime për veturën e parkuar gabim. Djali i doli atij përpara dhe i foli me një anglishte të pastër:
– Më falni, sër! Jam nga Shqipëria, ndërsa këta janë prindët e mi. Kemi shumë vjet pa u parë. Jemi paksa të hutuar.
Oficeri i gjatë, elegant, me kapele republikane, pa të porsaardhurit, u mendua për një çast dhe i nderoi:
– Uellkom in Amerika!
Berti dhe Elsa, të lodhur e me çanta ndër duar, tundën kokën dhe buzëqeshën. Kur hipën në veturë, e mblodhën veten e u gëzuan.
Përshtypjet e para ishin rrugët e gjera e të pastra, automobilët e shumtë, ndërtesat e larta pranë oqeanit, kulla e xhamitë ngjyrë blu Xho Henkok dhe pak më larg Prudenshëlli madhështor, gjelbërimi, lumenjtë dhe urat… Vendi, ku do të banonin, me emrin Medford, në atë muzg me perëndim të purpurtë “uajlld uestern”, u kujtonte Mangalemin e Goricën e Beratit.
Qysh atëherë, kaloi një vit i mbushur me habi të këndshme, jo si ato të Kristofor Kolombit dhe në kohëra të tjera. Pra, Berti dhe Elsa nuk patën fatin t’i zbulonin të parët indigjenët e kulturës së lashtë inkase, me kalorësit trima mbi kuaj të shpejtë, me sokëllima, pupla, harqe, shigjeta e tenda me majë. Ata zbuluan një popull tjetër, me kombësi e raca nga më të ndryshmet, me kapele dhe bluxhinse ala-amerikane, ndër vetura, autobusë e trena të zhurmshëm, që nxitonin në autostrada, mbi ura, nëpër tunele, nën ujë e nën qiellgërvishtëset e reja. Vështronin shpesh hapësirat e kaltra dhe gjurmët e bardha, që linin pas ajrorët e mëdhenj të kompanive Panamerikan, Kanada Erë, Lufthansa, Al-Italia, Sviseri etj. Shikonin hera – herës në ëndërr Tiranën, sheshin me shatërvane dhe zgjoheshin…
B-K. Marti dhe Hejmarketi
Hejmarketi është qendra kryesore, më e lashta e Bostonit, ku, përbri
kishave e ndërtesave të larta, ngrihet kulla e orës së qytetit, e ngjashme pak me Sahatin e Tiranës. Ajo kullë shërben edhe si hotel për turistët. Në parkun e gjelbërt, shtatoret e bronzta të guvernatorëve të vjetër heshtin nën hije, mbi plaforma mermeri, a rrafsh me tokën, apo ulur në frona pushimi. Të shtunave këtu vërshojnë turistë të shumtë. I sheh tek ulen pranë tyre dhe fotografohen me ta. Pastaj, njëri pas tjetrit, ecin më tej drejt përmendores “Holokaust”, me shtatë kulla të larta të krijuara me tuba hekuri dhe të veshura me xhama të trashë, ku janë gdhendur kumte dëshmitarësh dhe numrat që mbanin viktimat në kampet Majdenek, Ausviç, Sabibor, Belzek, Kelmno, etj.
Në sheshin ngjitur dëgjohen kitarat spanjolle, fyejt e ëmbël bolivianë dhe bubullimat e tamburëve afrikanë. Në stadiumin e vogël në trajtë gjysmë rrethi, matanë rrugës kryesore, nga kombësi të ndryshme jepen shfaqje me këngë e valle. Në anën veriore ngjitet Hanovër Strit, një rrugë e pastër, që përshkon tejpërtej zonën North End, me lokale të shumta, ku të zë veshi të folura italisht, këngë napoletane dhe violina milaneze.
Në pazarin e zhurmshëm si gjithë pazaret, tregtarë bullafiqë, kryesisht me prejardhje latine, bërtasin sa u nxjerr fyti: “Dallar beg! bak e beg, dallar, dallar!”, ndryshe nga sjellja e urtë e shitësve në supermarketet marramendëse, si Stop end Shop, Uoll Grin, Failins, Bixhejs, Target, Best Baj, Homdipod, Big, Kej Marti, etj.
Një të shtunë, aty nga mesdita, Berti me kapele “Boston”, Elsa me çantë në sup, me autobusin 90, mbërritën në Esembli Skuer (Sheshin e Mbledhjeve”), në B-K. Marti. Ky dyqan i madh ndodhet mbi Boston, në zonën e Samervillit. Aty shiten mallra gjithëfarësh, ushqime e pije, veshmbathje e mobilje, pajisje sportive, mjete shkollore, si edhe aparate elektronikë.
Elsa pa u thelluar shumë, tha:
– Mbarojmë punë këtu, pastaj me autobusin 92, shkojmë për pazar në Hejmarket!
– Si të thuash ti, ashtu do të bëj edhe unë. Ti na solle këtu, ti do të urdhërosh! Boll urdhërova në Shqipëri…
Portat kryesore kanë të shkruar in, (hyrje), diçka e ngjashme me shqipen veriore “in mrèn”, dhe exit (dalje). Me këtë shenjë Bertit i pëlqente të sajonte në shqip: “Ik!” Ndërmjet dy portave, brenda qëndron në këmbë një burrë i moshuar, i shkurtër, i shëndoshë e faqesimite, me kapele “Patriot”. Herë pas here, ai u hedh një sy të shpejtë faturave. Kur porta exit lëshon tingullin ring-ring, blerësit kthehen të shqetësuar. Njeriu me kapele, duke buzëqeshur, e zgjidh çështjen aty për aty. Si duket, arkëtarja s’ka shuar sinjalin e mbrojtjes nga vjedhësit.
Bertit, kur e vizitoi së pari atë, iu kujtua një dyqan ushqimesh me vetëshërbim, që u hap në Tiranë, në rrugën e Kavajës. Me shportë në dorë atje, merrje lirshëm nga raftet mallrat ushqimore. Pasi mbaroje punë, duhej t’i afroheshe arkëtares nëpër një kalim të ngushtë. Porta nuk kishte as ring-ring, as pi – pi – pi. Por, pa kaluar shumë kohë, dyqani i vetëshërbimit i Tiranës u mbyll. Ç’kishte ndodhur? U përfol se ai pati dalë me humbje për shkak të mungesës së sinjalit lajmërues.
Kur hyn në B-K.Marti, duhet të vësh syze dielli për shkak të neonëve me shkëlqim të fortë. Të verbon pastërtia e bardhësia e dyshemesë, e rruginave me rafte e varëse të ngarkura me mallra. Palé, dëgjon edhe muzikë klasike të qetë apo moderne. Mallrat e zgjedhura i vendos në karrocë dore metalike, ku mund të hipësh fëmijët, po edhe të mbështetesh vetë. Ka edhe mjete me motor elektrik, me të cilët bredh rreth e rrotull tok me sendet e blera. Vetëm kur do të paguash, çmallesh me radhët tona, përjashto ata që paguajnë me kartë bankare në makinat elektronike, që flasin si njerëz, madje në fund të thonë: “Thenk ju for shoping!” Edhe këtu nuk mungon parulla me dy krahë a reklama “Baj uan, get uan fri!”, (Bli një me pare, tjetrën e ke të lirë!), e ngjashme me reklamën e vjetër në pazaret e Elbasanit, të Tiranës e të Shkodrës: “Sot me pare, nesër pa pare!”
Sapo hyri, Elsa u nda e humbi në pyllin e dendur me fustane, bluza, këmisha, funde, bizhame, çorape, etj. Berti ia mbajti për në repartin e elektronikës.
“Oh, çfarë nuk paska këtu! – fliste me vete. – Radio, manjetofonë, televizorë, kamera, kompjuter, printera, aparate fotografikë, Sharp, Filips, Soni, Leksmark, Kodak, etj. Njëri më i mirë se tjetri!”
Iu kujtua dita kur për herë të parë bleu me autorizim televizorin bardhë e zi, Samsung, montuar në Durrës me pjesë të importuara nga Koreja. Iu deshën atëherë të merrte borxh 4200 lekë të reja, gjë që do të thoshte të dimëronte si ariu në strofkull, plot gjashtë muaj. Televizori kishte vetëm katër kanale, nga të cilët punonte vetëm një, ai i Tiranës. Kurse këtu një televizor me ngjyra Filips apo Soni blihej me punën e një a dy ditëve të zakonshme. Kurse programeve nuk u gjendej as maja, as fundi!
Shoferja e autobuzit 92
Berti i hutuar pas mallrave dhe kujtimeve, nuk vuri re se koha po rrëshqiste. Deshi t’u hidhte një sy mobiljeve, por ndërroi mendje. Duhej të shkonin në Hejmarket. Ndaj i ra tërthorë dyqanit të madh dhe vuri re i habitur se qe ngatërruar nëpër veshjet e brendshme të grave, prandaj u tërhoq djathtas dhe doli tek ishte nisur, përballë televizorëve viganë me ngjyra, ku përplaseshin si bizontë, lojtarët e fuqishëm me kaska të futbollit amerikan. Iu bë sikur ishte ulur te shkallët me stola të butë, në stadiumin shumëngjyrësh në Park-uej.
– Ju lutem, ku është dalja? – pyeti një vajzë flokëverdhë me uniformë të kuqe.
– Shkoni drejt dhe merrni djathtas! – iu përgjigj ajo.
– Thenk ju!
Berti eci shpejt e shpejt në atë drejtim, duke parë për bri rreshtat e rrobave të grave. Siç dukej, Elsa kishte humbur në atë pyll me veshje si Liza në botën e çudirave. Ndërkohë, ai u gjend para portës exit. Elsën nuk e shihte gjëkundi. Hodhi sytë në rruginat e drejta, por më kot! Brodhi brenda e përqark portave, thuajse një orë, për ta gjetur e përsëri nuk ia zunë sytë. I nevrikosur, doli në rrugë. Eci poshtë e lart nëpër trotuar dhe, së fundi, hyri në kabinën e pritjes pranë tabelës “stop”, ku në minuta të përpikta kohe ndaleshin autobusët 90 e 92. Atje ishin ulur katër plaka amerikane me flokë të verdhë bukle-bukle e me veshje vajzash. Në qafë mbanin rruaza bardhë e blu, ndërsa në gishtat e duarve – unaza floriri me diamante. Flisnin pa pushim, duke ndërprerë njëra – tjetrën. Berti kapte tek – tuk ndonjë fjalë të tyre nga ajo bisedë e shpejtë. Por, ja, tek u shfaq në kthesë një autobus! Para “stopit”, pa e fikur motorin, ndaloi. U hap porta e parë.
– Bas najni tu! (Autobuzi 92!) – thirri shoferja.
Berti kishte vënë re, se në Amerikë autobusët drejtoheshin nga burra e nga gra të moshave të ndryshme. Ashtu siç janë në botë gjithë njerëzit, edhe ndër shoferët me uniforma blu, disa qenë të qeshur, disa hijerëndë e pa fjalë, disa të hollë, disa të trashë, të gjatë e të shkurtër, të rruar, por edhe me mjekër e mustaqe, madje edhe pleq, por të shkathët. Thuhej se ditëve të shtuna e të diela, punonin si shoferë edhe studentë, a nëpunës e punëtorë të pajisur me patenta, që i kishin fituar në shkolla automjetesh të rënda.
Njëherë në Nju Jork, pasi kishte ecur në këmbë nëpër rrugën e drejtë numër 10, te një “stop” Berti hipi në autobusin e linjës Bronz-Manhaten. Zuri vend në ndenjësen pranë shoferit, vrau mendjen, lidhi disa fjalë anglisht e i tha:
– Unë kërkoj treni Boston.
– Nga jeni ju?
– Albania.
– Vërtet? Jua gjej unë stacionin.
– Po ju lindur këtu? – e pyeti Berti shoferin.
– Jes! Në Nju Jork. Banoj në Broduej. Dikur kam qenë kampion në boks.
– Boks! A, a, veri gud sport!
– Jes! – qeshi ish kampioni.
– Edhe unë boksier! – ia kthehu Berti.
– Ou! Gud men!
Shoferi nisi t’i tregonte vendet që përshkonte autobusi.
Berti dëgjonte, por shumë fjalë s’i merrte vesh. Hera – herës tundte kokën kot së koti.
– Të pëlqen Amerika?
– Jes! Veri najs! (Po, është shumë e bukur.)
Autobusi 92 shkon drejt Hejmarketit
Ndërkaq, plakat hipën ngadalë në autobusin 92 dhe zunë vend në krahun pranë shoferes. Berti i hodhi një sy nga larg supermarketit dhe hipi. Iu afrua shoferes. Ishte e re, flokëverdhë, e qeshur dhe e hijëshme.
– Iskjuz mi! – nisi t’i fliste me një anglishte të çalë. – Unë humbi grua. Mund zbriti dhe shofi prapë dera dyqani?
Shoferja qeshi. Në kor qeshën edhe plakat.
– Okej!
Berti kërceu poshtë dhe u fut te in-i, pa nga larg sallat pa mbarim, dhe doli shpejt nëpër exit.
“Nuk është gjë! – tha me vete. – S’ka Elsë këtu!”
U kthye me nxitim. Hipi përsëri në autobus, hodhi 15 centë te arka dhe u ul përballë plakave. Për të larguar mërzinë, vendosi të vazhdonte shakanë e nisur.
– Grua nuk gjetur! Humbi grua ime!
Katër femrat e plakura me bukle kukurisën, teksa atobusi bëri përpara. Rrugës, grupi katërsh i grave të moshuara nisi një bashkëfjalim gazmor me shoferen. Asnjëra nuk e pyeti Bertin nga ishte, ç’punë bënte e ku banonte. Fjalët e tyre, siç kuptohej, qenë aq të këndshme sa për pak shoferja desh e kaloi një udhëkryq, kur në semafor ishte ndezur drita e kuqe. Frenimi qe i fortë. Udhëtaret, ndonëse u epën përpara, arritën të mbaheshin për bukuri.
Fjalët u prenë. Dëgjohej vetëm motori i fuqishëm, kur makina e gjatë çante drejt qendrës së qytetit…
Berti u hodh e tha:
– Unë humbi grua ime, po unë tjetër gjej!…
Kaq u desh. Biseda u ringjall më e fuqishme me hahaha e hihihi!
Në një “stop” hipën dy gra të kolme, rreth të dyzetave me tipare sllavesh, pa shumë ondulacione. Paguan dhe u ulën përbri Bertit, të vetmit burrë në autobus, me kapele blu “Boston.” Nga pamja ai i mori për ruse.
– Vi ruskie? – i pyeti.
– Da! S’ Maskvi.
Në atë kohë ndërhynë plakat me të qeshur dhe u treguan ruseve se zotnisë i kishte humbur gruaja në supermarket.
Ruset ua kthyen me një anglishte të bukur. Dhe, sakaq, të shtata gratë ia plasën gazit. Një nga moskovitet iu drejtua Bertit në anglisht:
– No problem, çenxh dhe uajf! (S’ka rëndësi, zëvendësoje gruan!)
– Jes! Oçen harasho! – iu përgjigj Berti në dy gjuhë, duke e vështruar rusen drejt në sy, midis të qeshurave si në pijetore.
Më tej, në çdo “stop” zbriste nga një plakë duke qeshur. Në ndalesën e parafundit u larguan edhe ruset. Asnjëra nuk e përshëndeti Bertin, veç shoferen.
Autobusi 92, i mbushur me udhëtarë të tjerë, ndiqte udhën e zakonshme. Shoferja shtrëngonte timonin dhe shihte me kujdes sinjalet. Pra, shakaja kishte marrë fund. Po shqiptari me kapele amerikane “Boston”, dukej se diçka bluante me mend.
Ja, edhe rruga e gjerë! Vetura tutje – tëhu! Kulla e orës së qytetit! Ndërtesat e larta dhe pazari i madh!
Pranë tabelës “stop” autobusi i shpejtë ndaloi.
– Hejmarket! – lajmëroi shoferja.
Berti u ngrit dhe eci drejt daljes, duke u mbajtur nëpër tubat e emaluar. Para se të vinte këmbët në shkallët e autobusit, i foli shoferes flokëverdhë afër veshit, me anglishten e vet:
– Unë ndërroi grua…gjeji tjetër…si ju!…
Shoferja qeshi dhe u duk se u përmend befas.
– Oh, maj gad!…- thirri.
Berti kërceu në trotuar dhe ngriti dorën. Shoferja e çiltër ia tundi kokën si me qortim. Autobusi u nis me zhurmë.
Takimi me shoferen
Berti brodhi rreth e qark nëpër pazar, mbushi qeset plot me fruta e zarzavate dhe u kthye në shtëpi. Elsën e gjeti në kuzhinë, tek mundohej më kot të hiqte nga një shishe qelqi tapën e sertë. Filloi sakaq në mes tyre një fjalëkëmbim paksa i zhurmshëm:
– Ç’u bëre, ku humbe, ku e ke mendjen?! Plasa duke të kërkuar!
– Po ti? Mbete rrugëve! U harrove pas fustaneve të grave!
Berti mbahej si burrë dhe bënte sikur nuk dëgjonte se çfarë sajonte e shoqja. Kur gjakrat u ftohën pak, e pyeti:
– Na paske blerë edhe ujë mineral, hë!? Nuk të mjaftojnë bidonat që ke në frigorifer!?
– Hapi sytë, shikoje mirë!
– Ou! Qenka vodkë polake!
– E mora për ty!
– Polakët vdesin për atë të shkretë pije….
– Edhe ti! Mbete duke belbëzuar natën në gjumë: “Votka polake, votka polake!”
– Eh, mirë! Mos u merr me ëndrra, po ma lër mua ta nxjerr atë tapën! Nuk është punë për gra ajo! Largohu, shko laj pjatat!
Pas tri javësh, Berti dhe Elsa do të shkonin prapë në Hejmarket. Rastisën shoferen bionde simpatike me autobusin 92. Ndërsa kalonin përbri saj, Berti iu afrua dhe i tha:
– Mem! Aj faund maj uajf! (Zonjush! E gjeta gruan!)
Ajo hodhi sytë drejt tyre, u kujtua dhe ia ktheu buzagaz:
– Sikur në gjithë Bostonin të kërkoni, nuk mund të gjeni tjetër si ledin tuaj!