Nga Gëzim LLojdia/
1.-Zjarre të brendshme ,shkruan Ibrahim Vasjarit është historia shqiptare e kohëluftës së fundit.Si u ngatërruan ngjarjet dhe vetë njerëzia në këto kohë te trubullta ,cfarë reflekton kjo kohë pafundësinë e mistereve, që karakterizojnë ekzistencën e qenieve njerëzore për të thënë të vërtetën historike,në rrethana të caktuara.
Nëse do ti referohemi filozofit Osho: “Gjithë jeta është pregatitje për vdekje”,kjo shprehje mistike ka zënë rrënjë në luftën e fundit.Por nqs do të përvijojmë me Oshon ai thotë:Vdekja është një kërcim kuantik nga trupi, nga forma në një formë tjetër, por jo fundi juaj. Nuk keni lindur e vdekur kurrë, jeni gjithmonë këtu. Format vijnë e ikin dhe lumi i jetës rrjedh…”
Vdekja, shurdhon jetët, ndërkohë që janë edhe luftërat e përbotshme një ndër shkaktarët.Lufta e përbotshme hëngri shumë njerzë, por mënyra se si ata ikën nga kjo botë mbetet mister,ngase edhe arsyet, kurrë nuk u thanë.Diku kam lexuar nje shkrim interesant me këtë titull : ”Fushat e grurit, kodrat e gjakut”, që mesa më kujtohet bëhet fjalë për ata njerëz që ikën,pra ata që ikën pa e ditur përse dhe nga dora e shqiptarit.Pra gruri rritej,valëzonte nëpër fusha,kodrat e gjakut po lartësoheshin.Tani të shqyrtojmë romanin e autorit Ibrahim Vasjari.Paqe shpirtrave të shqetësuara të martirëve,thotë autori.Me një rrëfim të sinqertë ,mbasi ka grumbulluar shumë fakte nga koha e luftës nac-clirimtare në zonën e Vlorës, pasi ka ndërtuar bërthamën ,krejt historinë që nga koha e fraksionit të quajtur ndryshe xhepistët dhe deri në ditët e fillim-lirisë, autori ka rrënjëzuar historinë duke e kthyer atë në një vepër të mirfilltë letrare.Një vrasje e punonjësit të arkivit sekret.Ndërkaq që hap pas hapi e kapitull pas kapitulli do të futeni e do të dilni nëpër labirithne errësire,tunele,kurthe që kanën ngjarë cuditërishët në kohën e luftës së përbotshme. Autori ka marrë e trajtuar ngjarjet në zonën e parë operative Vlorë-Gjirokastër.Ngajret e vërteta të ndodhuar në këtë qark kanë shokuar jo pak njerëzin se përdhe ndodhën dhe cfarë shkaku,por në fund cili ishte edhe atentatori që kurër su mësua.Kur punojagazetar,,një ditë erdhi një veteran i nderuar që kërkonte të bënte një denoncim nga koha e luftës.Flitej për atetnatin që ju bë një ndër pinjollëve të njohur të familjes Sharra në Vlorë.
-Unë kam marrë pjesë në atentatin ,tha ai.Shumë kush foli se këta pleqtë që kanë shkuar në myqe,nuk u besohet,por e vërteta ishte e bardhë si mëngjesi si pika e vesës që bie përmbi prarimin e lodhur të gjethes.
2.Ngjarjet, që ngjanë në qarkun e Vlorës, në kohën e luftës së përbotshme, kanë shumë mistere të shoqëruara me pse dhe nga kush?Aj,o që lexohet terror nuk bënë fjalë për pushkë të hedhura nëpër qytet. Lexohet rrëzime njerëzish nëpër rrugë ku nga ftohtësia e plumbave godiste nën mishin njerëzor të kundërshtarëve .Janë të lodhur netët nga vrasjet. Janë të mërzitshme sot kronikat nga përsëritja e tyre.Në vend të vazhdimit të jetës boerja e saj ishte çmenduria që pikasi nëpër qytete dhe rrugët e Shqipërisë. Jetët e ardhur me mundime nëpër familjet e varfra shqiptare nëpër shekuj të thinjur ,iknin çuditërisht çdo ditë në tokën që kishin luftuar brez pas brezi,por shpirti i një populli kurrë nuk vdesë. Ardhja e Dushanit në qarkun e Vlorës,dhe nëse shqiptarizojmë emrin dushmani,shfaqet qartazi cfarë fshihet pas tij dhe të tjerëve, që fshehën krimet.
Mbi shpatullat e kundërshtarëve, qysh se pushteti u mbajt nga njerëzit e grykës së pushkës rrodhi gjaku.Çdo ditë që gdhihej quhej garbi dhe mot tramundanë,të gjithë të asaj kohe e njohin atë guaskë. Koha nxori në ranishte sa i rremë ishte ai regjim.
3.Një detaj tepër i vecantë nuk është ndeshur më parë në rrëfimet letrare.
Asgjëkundi nuk e kemi ndeshur këtë pjesë .Nipi duhet të pështyjë gjyshin e tij, të rreshtuara përpara shkollës së fshatitFaji i vetëm.Gjyshi ishte vëllai i fraksionistit.Ky detaj i gati i thjeshtë është tregues i madh për luftën klasore që u bë në këtë vend në 50 vitet e socializmit.Një shtresë trysonte dhe shtypte tjetërn, që rrudhej dita- ditës,mpakej kohë pas kohe.
Autori ka nxjerr në pah një sërë ngjarjesh të cilat kanë mbetur mister në kohën e luftës, në qarkun e Vlorës , nuk dihen rrethanat dhe as autorët, por dihen qëllimet.Vlora ka mbajtur mbi supe edhe një pjesë të madhe të luftës së dytë botërore.Fshtrata në jug u ndanë me kundërshti në dy pjesë:të Partisë dhe të Ballit.Madje kishte fshatra në Kurvelesh të ndarë me sinore.Sinori i partisë,sinori i ballit.Prishja e kësaj balance me prishje të Mukjes, solli tragjedi ndër shqiptarët,efektet e të cilës u ndien deri në vitet ‘ 90.Përvoja e gjatë e autorit si mësues nëpër shkolla të këtij qarku( arsye biografike) ka gjesdisur si bleta duke qëmtuar pjesët që duhen për të rrëfimin.Si puna e mjeshtrit.Kërkon gurët në stivë për ti vendosur në mozaik.por hajde të gjec, atë që i dihet rrëfimit.Autori e ka zgjidhur me përvojën e tij.Cdo pjesë në vendin dhe kohen e duhur, thotë populli.
4.Dëshmive artistiek të kohës po u prezantojmë një dëshmi autentike që ka nxjerrë gazeta Flamuri ne vitet ’50 në botimin e saj periodik në Romë.
Vrasjet e kundërshtarëve:Ushtarë ose komandantë të Ballit Kombëtar u zunë ose me pabesi ose gjatë luftimeve u vunë përpara torturave të tmerrshme. Disa nga torturat që përmend kjo gazeta janë:u rropën,u nxorën sytë,u thyen eshtrat,u hoqi organet seksuale. Fakti përmendet se në spitalin e Vlorës u grumbulluan shumë njerëz të këtyre atrociteve ,njerëz me veshë të prere,me gjuhë të prerë,me hundë të prere,me sy të hequr. Çfarë kohe edhe e kujt inkuizicioni i përket?Në fund të fundit përse kjo sakrificë me njerëz kapicë të masakruar,ëndërrën ëpr pushtetin e kishin zgjidhur ndërkaq.
Në Korçë u zbuluan të masakruar trupat e vëllezërve Bulgareci. Në Lushnjë kryetari i shtatmadhorisë Mehmet Shehu pushkatoi 63 ushtarë rob të B.K,të cilët disa i vrau ,disa i varrosi për së gjalli. Vritet njeriu si pulë,ndërsa drithërohemi kur bie një gjethe pemësh.
Në janar 1944 u zbulua në Shispkë afër Korçës një gropë e madhe me 184 shqiptarë të masakruar. Disa prej tyre të identifikuar si Bame Gjonomadhi u gjet i rrjepur gjer në gjysmë. Cila ushtri chingizkane kishte udhëtuar në këto ane ?Cila hordhi kishte përdorur mënyrën me mizore për të mbytur njerëzit dhe më tepër kundërshtarët politik duke i kaluar ne plumb?
Por ajo që rrëfehet si terror i madh është hyrja në Tiranë e ushtrisë Çlirimtare. Në nëntor 1944 në rrëmujën e parë u futën nëpër shtëpia dhe u rrëmbyen rreth 400 vetë që përfunduan në plumb ,duke ja vunë fajin gjermanit që ishte në ikje e nxitim. Në Shkodër u vranë 50 vetë.
Parrulla:Parrulla që ka përfshirë këto ekzekutime ka qenë:”Vdekje fashistëve,litar ballistëve,plumb reaksionarëve,tradhtarëve dhe armiqve të popullit”.Cila fushëpamja e vendit në vitet e para të çlirimit?.
Vendi ishte i mbushur me kampe dhe fusha përqendrimi. Burgjet që ndërtoi fashizmi nuk u mjaftuan. Shumë shtëpi private u kthyen në burgje. Burgjet e kësaj kohe paraqisnin një pamje lemeritëse. Torturat si në kohën e invazioneve. Djegje,ngulje gozhdësh,copëtim mishi. Ashtu provoi prifti Don Ndre Zadeja.Si vdiq në Shkodër Simon Dragjati,Në fushë Krujë Baba i teqesë Myrteza Kruja,në Tiranë,Kol Kuqali të cilët mbasi u torturuan u lëshuan nga dritaret e burgut .Kur burgjet shqiptare u inspektuan nga të dërguarit e posaçëm sovjetikë gjendja fillon e rëndohet më tepër. Me rastin e arrestimeve të vitit 1946 flitet se vetëm në Tiranë u morën 270 vetë nga burgjet,u torturuan dhe u pushkatuan.
Kampet e përqendrimit:
20 mijë vetë gjendeshin në burgje dhe fusha përqendrimi. Fushat më të mëdha të përqendrimit. Krujë,Burrel,Kavajë,Maliqi.
1-Kampi i Burrelit me 3600 vetë,;
2-kampi Bedenti tek shkëmbi i Kavajës me 17800 të internuar.
3-Kampi i Vlocishtit të
Korçës me sinonimin “Kampi i vdekjes “me 1200 të burgosur.
4-Kampi i Maliqit me 2300 të internuar
5-Kampi i Tepelenës me 1050 të internuar.
6-Kampi i Pojanit me 800 vetë.
Ishte ky krijim i letrave te botes,kur regjimtarët e Tiranës.Një krijim shprehet se kur çlirimtarët fituan menduan se çfarë dhuratat duhej ti bënin popullit të vetë. Dhe menduan të ndërtojnë një burg.Kur shkuan ta inaugurojnë panë se burgu ishte boshë,mirëpo atëherë u kujtuan e thanë :”Ku është parë burg,pa të burgosur brenda?Nuk ke çfarë ti heqësh kësaj fabule,që në botë u krijua si letërsi dhe u kushtohej diktatorëve apo mbretërve fitimtarë ,mirëpo në Shqipëri e pa vetën brenda një realiteti. Ose bota i krijonte,regjimtarët i ndërtonin sipas këtij projekti.
Policia:15 mijë policë
Policia:15 mijë policë mbaheshin gati dhe përdoreshin për të kryer goditjet.Pusia dhe tradhtia kishte filluar që gjatë luftës me ekzekutimet e Azis Sharrës,Azis Camit,Besnik Cano,Qertamundin Sulo,Dhimitër Fallo ky djalë i një katundari nga Korça kur shkoi në BS dhe pa se çdo të thotë një vend ku liria ishte zhdukur,tregoi rrezikun që do të sillte komunizmi. BBC stacioni prestigjioz anglez ka bërë mjaftë komente duke i cilësuar të gjithë këto veprime lufta civile ne Shqipëri. Vetëm duke lexuar kronikat e saj mund të kuptosh se çfarë kohe e atyre viteve kishte nxjerrë në shtrojën e një lufte kundër të mundurve nga lufta. Kështu vdes në Burrel nga torturat Novruz Mahil Hitaj nga Smokthina e Vlorës.Nga torturat çnjerëzore ndërroi jetë djali 17 vjecar Ejup Lepenica.Në burgun më famëkeq të Burrelit thotë një kronikë ndërruan jetë nga torturat Muco Sherif Gjoni,Sulo Sheu.Vritet Haxhi Ibrahim Tresteniku .Mbas viteve mërgimi në Australi kthehet nga dëshira për mëmëdheun. Nga plumbat mizore të komunistëve vriten në Tiranë,vëllezërit Myftar e Gafur Jegeni,u arrestuan dhe u vranë pas plasjes së bombës në legën ruse në Tiranë. Nën një njoftim tjetër shkruhet se: “na lajmërojnë se në burgun e Shkodrës ka vdektë i mbytur nga torturat çnjerëzore Jakup Dervishi.Nga torturat e tmerrshme vdiq në burgun e Shkodrës Sadik Gruda.Një njoftim tjetër sjell këtë rast Përmendim vetëm se rreshter Hito Hitoja ka varrosur në një kanal të Korcës këta të internuam:ish-nënkolonel Tefik Hoxha,Baba Qazmi kryetar i sektit bektashi,At Josif Papamihali,kryetar i kishës katolike të Korçës.
Me pushtimin e Shqipërisë nga ana e gjakësorëve të kuq, shkruan Dom Zef Shestani, Imzot Thaçi u ndry ne selinë e vetë,porsi në një kala tue prit qetësisht e i gatshëm menin bolshevikë .E pa priftin e tij të vramë e të burgosën,kishat të mbyllura kuvendet e profanume djelmin e nëpërkëmbur,por ai su shtrua deri kur ra si bien heronjtë.Mbas tij ra Emzot Volaj Ikpeshkvi i ri e i fortë, i cili aqë shmuë i shërbeu rezistencës kombëtare. Dhe nuk kaloi shumë kohë thotë Dom Shestani , që Imzot Gjini ,Abati i Mirditës, u martirizuar prej zhullivje të kuq e mbylli varg e të persekutuarve imzot Vicenc Prenushi,shqiptari,poeti,mbrojtësi i vlerave shpirtërore,që i gjallë i vuri Shqipërisë së tij kunore”Gjethesh e lulesh” dhe u shpërblye me një kurorë ferrash ashtu si mjeshtëri i madh në malin e kalvarit….
Shifra:Përqindja e vdekje tek të burgosurit është 20% në vit. Ndërsa sëmundjet kalojnë 30% çdo ditë.
Nga torturat kanë vrarë veten edhe Sh.Sharra,A.Ruci,K.Misrasi.
Ka filluar në Tiranë një gjyq kundër rezistencës komuniste të akuzuarit janë”Iliaz Toptani,Selim Daci,Muhamed Hoxha,Kasem Sheu,Seid Bylkybashi,Shahin Qosja,Zenel Canaj,Pjetër Ghin Kola,Nikoll Gjin Kola,Ndue Rrapi,Hysen Voka,Osman Daka,Tefo Petro,Vangjel Dhima.akuza i paraqet si agjentë të grekëve,jugosllave anglo-amerikanëve Vatikanit etj. Lajmërim i fundit që vihet re është më 23 tetor 1951 u dënuan me vdekje Seid Bylkbashi,Vangjel Dhima, te tjerët me burgim të rënda e shumë vite burgime.Një kronikë tjetër e përmotshme shkruan se u dënua me vdekje Sinan Ali Hamiti,i cilësuar reaksionar dhe armik i pushtetit. Në çastet kur po i merrej jeta thirri:”Rroftë Shqipëria,rroftë Balli Kombëtar”.Në fashikullin nekrologji thuhet se vdiq në fushën e përqendrimit në Kamzë Riza Cocka komandant i BK për Korçën dhe Pogradecin.Xhafo Qeni nga Progonati vdiq në burg,nga torturat. Në burgun e Durrësit nga torturat dha jete edhe Hajdar Shehu, etje.
5.
Nëse, nuk do të merremi me pjesë të tjera të teknikës artistike,ajo që të tërheq vëmëndjen është gjuha që ka përdorur autori për personazhet në roman.Gjuha e folur e lebërve ka disa vecanti,ajo njihet në tingëllimin e disa fjalëve apo përdorimrin e tyre karakteristik nga krahinat e tjera të vendit.Autori ka përdour shumë fjalë të krahinës madje të fshatarve të Labërisë, dhe më saktë të lumit të Vlorës ,që njihen si të tilla ndërkohë, janë në fjalorin e përditshëm lab.
Ajo, që të bënë përshtypje është se autori ka mjaftë njohuri mistike të cilat i kanë shërbyer për të shqyrtuar njëherazi shumë dukuri dhe ngjarje të cilat duken se s’do të kenë ndonjëherë shpjegim.
Ngjaret e luftë së fundit duken sikur janë mpleksur në këtë të fshehtë të fshehur ndër skuta e labirinthe pa udhë dalje.Shumë dukuri,fenomene që nuk i shqyrtojmë dot ngase dëshmitarët nuk ekzistojnë, atherë hynë në veprim misticizma për të rikthyer edhe një herë një faqe të zhdukur ,por veçse në një castë, në një vegim të shkurtër, shkreptimë energjie,duhet të dimë se si ka qenë atë vit mjegullnaja e cuditshme sipër, ashtu kanë rrjedhur edhe ngjarjet.Në këtë zonë është i njohur paganizmi përpara fillimit të besimit dhe perhapjes së religjoneve fetare.Autori ka ditur të eci përmes,tyre por pa i cekur ato duke pasur si orientim friken dhe besimin ,që mbizotëron tek cdo njeri.
Këto dukuri u bënë mbizotruese si njëra dhe tjera sipas kohës dhe rregjimeve, që ndërkaq kaluan përmbi këto troje arbërore.I kishte rënë në pjesë shqiptarit, për ti hequr përmbi kurriz.
Një fakt tjetër i veçantë është shtresa shoqërore, që zënë vend në roman që janë të ndryshme të përfaqësuar nga personazhe të ndryshëm.Por, goditja që ato marin tregojnë dallimin.Ndër krijimet e pasviteve ‘90 është folur pak ose aspak për frksionistët të njohur si kundërshtarët të PK, shpirti i tyre caqe kozmike kapte ndërkohë e kuptuan qysh herët dhe për ta nuk ka por as mundet të gjenden arsye sado të forta, që ti mbanin të gozhduar, nën atë llagëm të ftohtë që vinte nga armiqtë tanë shekullorë, serbët të cilët realisht kishin dorë në vendimarrje.Autori përmend me pseudonim jugosllavin,që është ndryshe D.Mugosha ose dushmani,dora e të cilit ka kryer masakra ndër shqiptarë në jugë
Letra e Mehmet Shehut drejtuar Mugoshës,pjesë e zbardhur tek Sang.trad. e tregon qartazi se cfarë ishte ky personazh:”Nuk kishin parti,shkruan M.Shehu,por kishin dhe ishim komunistë bashibozukë,ishim një “turli” me zarzavate të hidhura e me udhëzimet e Miladinit e të tuat,me ndihmat tuaja mundëm të seleksionoheshim,të formojnë partinë tonë komuniste,ta forcojmë.Na dhatë dorën,na mësuat,na ngritët si mëma foshnjën”.
Përse u persekutan një shtresë e caktuar,kjo dihet tashëm dhe nuk kërkon analizë,por,këtu do të citojë Dr.Ismail Bocari. Ne shënimet e tij shkruan:”bejlerë e agallarë dhe borgjezia jo vetëm qe kane luftuar me arme për te çliruar vendin por gjate luftës kane shpëtuar nga litari dhe vdekja shume nga djalëria shqiptare që luftonte për liri…………….
6.
Romani i autorit Ibrahim Vasjari është një krijim dinjitoz ndër botimet e këtij autori,që e ka nisur aktivitetin letra me botimin e poezive në vitet 60 ne faqet letrare të gaztës :”Zëri i rinisë”,por për arsye biografike ju ndalua botimi.Ky botim serioz është një shëmbull i gjallë me temë nga lufta e fundit,ku auori trajton me objektivitete ngjarjet,autorët dhe gjykon dhe vete kohën për gjëmën që solli.

Novruz Xh. Shehu*/
-1-
Kronikë:
Selam Musai lindi në maj të vitit 186O,në Salari. Gjyshi i tij Çarçan Hasanaj ka punuar në stafin e Ali Pashës dhe në tetor të vitit 1809 mori pjesë në pritjen e lordit e poetit Xhorxh Gordon Bajroni si edhe lordit e studjuesit Hobhausen, në sarajet në kalanë e Tepelenës. I ati, Musai, shtoi blegtorinë duke arritur të bëhet ndër fermerët më të dëgjuar në krahinë.
*
Selam Musai
ishte një njeri i thjeshtë
si dhe Bolivari,
Që s’ecte mes pyjeve, por mes maleve,
Me hartën e yjeve zbulonte rrënjët,
Emrat e lumenjëve e të luginave,
që përgjonin
Veshur me jelekë si zonja të rënda.

Kish bruc të zi e gunë të bardhë
Selam Musa Salaria,
Që i përdorte sipas çastit, stinës
Dhe mënyrës së ecjes,
Sipas vendit, ku duhej të mbrrinte
Mbasi i kish hequr prej qafeje ëndrrat,

Kur ecte përmbi kal,
300 mushka e pela ergjele, të tij
,hingëllinin
E iknin vrik në drejtime të ndryshme,
3OOO dele, të tij, linin barin pa e prekur
E 3OOO qingja për të i faleshin Diellit.

Ish trim si ai, që se njihte për Zonjë vdekjen,
Që fliste pak me zërin si tingëllimë uji
Të rënë në lartësi nga rivierat,
Që fjalëm e kish të rëndë si palla
E pallën të lehtë sa ajri i maleve,

Trup mesatar, i shëndetshëm, i ngjeshur,
Me fytyrë të veshur me purpurin e Hënës,
Sytë larg i shikonin dhe përfshinin
E mbanin peng me forcën e tyre
Këdo që shihte me kujdesin e trimit,
Dhe vet gjarprin e bënte të hutohej.

-2-
Kronikë:
Selam Musai ,kur vije,
Kali i kuq e guna çile…
*
Kali i Selam Musait ish plotërisht i kuq,
Kish përmasën e zjarrit duke ecur,
Kish yzengji floriri që e njoftonin tek ijet,
Për t’u nisur vrik të linte mbrapa erën
Duke ruajtur tek frerët kodin e fluturimit,

Ishte kal që ushqehej me bar trefletësh,
Ku magjia e diellit i futej në arterie,
Pinte ujë nga burime të pakta
Ku bora e paqtë shtrydhte vetveten
Me ngadalësinë e hijes rreth pemës,

Era ja krihte shpatullat
E në jele shtatë këmborëza argjendi
Këndonin simfonitë e maleve ,
Që zgjoheshin vetëm gjatë fluturimit,
E që vetëm kalëruesi dinte ta kuptonte,

Kali i Selam Musait e njihte egërsirën
Tre male larg dhe armikun e zbulonte
Me anën e flegrës tek dredhi e shtigjeve,
Tre herë godiste me këmbë të njoftonte
Me alfabetin që e dinin ata dhe malet,

E ,kur rrihte tokën tre herë me thundër,
Kryet ngrinte duke futur tek sytë
Gurët e kufijve dhe pemët aty këtu,
Që ruanin vetminë dhe pllakat e gurta
Të përfshira nga gishtat e rrënjëve…,

Kur lëvizte pak qafën e krifën e jeleve
Pritej një vendim i rëndësishëm,
Guna e Selamit kthehej në mjegull
E njësh me të, në shpend transformohej
Kalëruesi, që mbërthente habinë
e kalimtarëve.

Kali e kish emrin Binok
e i flitej si njeriut,
Por s’pranonte fyerje si njeriu,

Gjithë detyrat i dinte
Si besimtarët e zellshëm
Që dinë 114 syret e Kuranit…
-3-
Selam Musa Salaria
Kish dy kobure argjendi
Që i mbante në brez,
Në syrin e silasë,

Kish hanxhar të mprehur,
Që e mbante në brez
si dhe armët,

Në jelekun e qëndisur,
dy zogj ,që putheshin,
dialogonin për vënde,
që nuk i njihnin…

Ballin e kish te gjerë e të zbuluar,
Festja e gjatë ja mbulonte flokët,
Mustaqet i shkonin gjer
tek mes i faqeve
Dhe ashtu burrë i bëshëm
Në sytë e blujtë i mbante
katër stinët,

Gunën e mbante në sup të djathtë,
Tirqet, të qëndisura me kujdesin
e dallandysheve,
I shtërngonin pulpët,

Dy zjarre të vegjël i ndizeshin
Në këpucët e lëkurta,
E dyzetë palë i hapte fustanella.

Fustanella ishte e bardhë
Dhe kur i përhapej kalit
përmbi shpatulla,
Shqiponja shihte aty vetvete.

Në dyzetë fletët e fustanellës
Ishin dyzetë mesazhe të të vdekurve
Që s’treteshin sa të shihnin
të paprekura
Lirinë dhe kufijtë e këtyre anëve,

Tek fustanella
Ishin këngët, që deshifroheshin
Në vallet e dasmave e të betejave,
Ku palët bëheshin flatra
Dhe matnin hapat e Diellit.

Në dyzet palët e fustanellës
Dyzetë zonja kishin lënë
Gjurmët e gishtave e të gjinjëve,
Tingujt e këngëve e të legjendave
Të ruajtura nga kujtesa e dëborës,

SALARIA – faqe mw vete
-1-
Kronikë:
O dielli proto kur bie?
Në male të salarie…

*
Salaria është fshati,
Ku dielli lind më parë se në çdo mal tjetër,
Është një fshat që mediton
Mes dy maleve bodigardë,
Të veshur me kostume guri e të vrërët,

Hija e një manastiri endet
tek “Qafa e Kreshmës”
Nga sheh prej andej mëhallat,
në të dy anët e përroit
Me shtëpi të mermerta e kasketa të pllakta,

Burimet u lajnë mëngët e këmishëve
Të dy maleve e korijeve anash.

Nëç’do faqe mali ka korije,
Panja, lisa, kumbulla të egëra
E dëllinja, që mbahen
heroikisht tek gurët.

“Hunda e Gjatë” dhe “Guri Vedrës”
Njëri-tjetrin shikojnë,
Si dy sy të grijtë rrinë pranë korijeve,
Vëzhgojnë ditët me pak diell
E netët me pak yje në qiellin e pakët,

Zogu Gjon e Kali i Qyqes
Kërkojnë njeri-tjetrin:
Nga Krorëza
Gjer në Qëngjërz,
Nga Arat e Golashit
E deri tek Shesh i Arrave,

Nga shpella e Kuqe
E deri tek kroi Dedë GJonit,
Nga vilat e Revajve
E deri tek Sheshi i Skelës…

-2-
KRONIKË:
Fshati i Salarisë i përket rrethit të Tepelenës. Është vendbanim i hershëm i quajtur fillimisht Katund, që nga rruga e vjetër prej shpellës së Kërçane deri në lagjen Elezaj.Banorët mendohet të kenë ardhur aty nga Hora,qtet I lashtë ilir në këmbët e maleve,në fushën e fshatit Dukaj.Mbas Katundit të hershëm,banorët janë shpërndarë nëpër lagjet Allkush,Mesas,Deliaj,Elezaj.Fshati më von ka marrë emrin Istarixh deri në shekullin e XVI-të.Më vonë,fshati është quajtur Salari (Nga turqishtja:edhjeta e kashtës}.Në vitin I93 u quajt “Shpai” me vendim parlamenti.
Në vitin 1507,në dokumentet e kohës,Istarixhi (Salaria)përmëndet si fshat rrebel e kyengritës.
Gjetje arkelogjike ka patur në Sheshin e Arrave,ku janë zbuluar monedha,varre kolektive,qeramika etj.Rruga e herëshme në Sheshin e Skelës,ka vlera të veçanta.
Vende të kulteve të fesë kristiane:Dy kasha tek Sheshi i Arrave.Egziston gojëdhana e një manastiri në Qafën
E Kreshës(nga fjala Kreshmë).dhe aktualisht po zbulohen mure të lasht.
Vende të kulteve të fesë islame:xhamia në qëndër,teqeja e Sheh Muhametit,në Totaj,teqeja e Sheh Hajros në Elezaj,mekami në Kreshë,mekami ne Deliaj.Ka patur disa kube karakteristike si ajo e Peltekut,tek Qafa e Xhamisë,një kube gjashtëkëndëshe në Deliaj dhe një kube shumëkëndore përtej përroit,1oo metra larg shpellave të Skëndere,tek zalli.Nuk dihet nëse janë kulte të feve apo varre personash të periudhave të herëshme.
Emigraconi:në Turqi,Amerikë,Greqi,Itali,Rumeli.
Shkolla e parë shqipe është hapur në vitin 1917 memësues Mustafa Llaka e më vonë nga Qazim Dervishi.Para shpalljes së pavarësisë ,ka patur shkollë turke.
Që nga viti 1992 bën pjesë në komunën Qëndër. 1)
1)- (Marrë nga Enciklopedia e Tepelenës, N.Xh.Shehu, 2006, f.583,584.)

KRONIKË:
1-
JEMEN 1881 – 1887
Jemeni ndodhet në Azinë jugperëndimore,në pjesën më jugore të Gadishullit arabik.Shumica e terenit është malor ose skretëtirë dhe një pjesë e vogël në bregdet.
Territori i Jemenit,në vitin I517 u pushtua nga Perandoria Osmane.Pjesa jugore e vendit u pushtua nga Britania në vitin 1938.Jemeni I veriut fitoi pavarësinë nga Turqia në vitin 1918,ndërsa nga Britania në vitin 1967.
Ng viti 1881 deri në vitin 1887,Selam Musai kreu shërbimn ushtark në ushtrinë turke në Jemen, ku u pais me aftësitë luftëtarit dhe të drejtuesit ushtarak.(2)
– ( 2 ) –Nga “Enciklopedia e gjeografisë së Botës”-Vladimir Zoto,2010,f.1o3,”Selam Musai”,f.8,1980 botim i Muzeut Historik Tepelenë,”Selam Musa Salaria”,F.11-13,Xhafer Matuka,1975,F.8-12.

*
Koloni e Turqisë ky Jemeni,
Si dhe Shqipërinë,
Pushtuesit e shkallmojnë,

Ushtar në ushtrinë turke,
Me armë në krah, Selam Musai
Aerobi bën me plumbat,

Stërvitet të vras
Por askujt s’ja nis plumbin ,
Fisniku jetës ja di vlerën
E vdekjen se kursen
vetëm kur duhet.
-2-
Mëngjez:
Në provë trimërie,
Në vrap e kap drerin
E malit i ngjitet,

Një vajzë jemenase
Në gjuhën e përbotëshme:
– Merrëm si drerin! – i thotë.

Qëndron Selami
“Ik!” – i thotë drerit,
E vajzës i kthehet,

Në sy e vëzhgon
Trimi i largët
E syri detin i krijoi,

Detin, ku çajnë anijet,
Qiellin, ku çajnë zogjtë,
Zemrat, ku çajnë tingujt:

-Vajzë e mirë e Jemenit!
Perçja aspak nuk të mbulon
Shtatin dhe bukurinë ,

Aty trëndafilat çelin
E në kraharor
Dielli zjarrin të ka ndezur,

Por unë në Shqipëri
Kam një vajzë që më flet
Nga një yll i përbashkët,

Yllin shohim të dy
E me të dërgojmë
Dashurinë dhe merakun,

Ti yll je vërtet
Por jo për qiellin tim
Vajza yll e Jemenit…

Sytë me lotë iu mbushën
Vajzës drenushë:
-Të më puthësh dua!…

Ju afrua dhe në ballë e puthi
Selami, trim i largët,
Atje ku, në vendlindje,
puthin vetëm motrën,

Orën prej floriri
Selami nxorri nga gjiri:

-Merre dhe shihe, – i tha,
Se si koha ikën
E zjarrtë sa e akullt…

-Kujtomë !
Pëshpëriti vajza
Me pëshpërimën e erës,

-Do të të kujtoj,
Sa të shkoj në Salari.
Pëshpëriti Selami
Me pëshpërimën e gjirit:

-Për ty do të falem
Si për Diellin,
Dhe gruas time,Dylbës, (3)
Për ty do t’i tregoj…

Pëshpëritën njëherësh
Gjithë gjethet e pyllit,
Zogjtë u puthën pa u fshehur,

Zili e patën atë cift të bukur,
Zili e patën
E gjatë për ta kënduan
(3)-Dylba ishte gruaja e parë Selam Musait,me të cilën u martua një vit para se të nisej për në Jemen
3-
Arma dhe dashuria
Kryetrim e bëjnë trimin,
Kryetrim në Jemen
u bë Selam Musai,

Qindra metra larg
Në sy godiste skifterin,
Grada trimërie
ja zbukuruan supet,

Emër i dha armës,
Në vëndet e armëve,
Selam Musa Salaria,

Emër i dha bukurisë
Me shtatin si pemë,
Që i jep pushtet gurit,

Emër i dha Dashurisë,
Këtë yjet ende e tregojnë
Ndërsa rrinë
Me vetminë e largët.

NË SALARI
*
Bimbash u kthye
Selami në vendlindje,
Me armën luante
si me erën,

Pas deleve e pelave,
Me kal ngjiste malet,
Me kal me yzengji
E me mamuze floriri.
*
Shtëpi dy katëshe,
Me mure të larta prej gurësh
të skalitur,
ngriti mes fshatit,

Porta e jeshiltë,
Prej druri pishe,
Vazhdimisht rrinte hapur,

C’do natë aty
Ktheheshin kalimtarët
Ushqeheshin e flinin,

Se shtëpia është e Zotit
Dhe e mikut-thosh Selami
E urdhër jepte të zbatohej.

Aty ktheheshin kaçakët
Me armë ne supe,
Me kobure e thika te ijët

Aty mblidheshin
çerçiz e Bajo Topulli,
Nazif Hdëri e Hito Emini
Sali Butka ,Namik Delvina
E burra të mëdhenjë,
Gurë, që mbanin
themelet e kombeve,

Burra që se njihnin vdekjen
Aty vinin
E perandorinë kërkonin
Ta vinin nën këmbë,
E ta largonin tutje.

Kronikë: FAQE ME VETE
Selam Musai ,që në vitete e para të shekullit të XX-të ngriti çetën e tij dhe krijoi lidhje me përsonalitete të luftës patriotike kundërTurqisë në të gjithë Shqipërin e Jugut:Sali Butka,Cerçiz e Bajo Topulli,MihalGrameno,Zeman Mashkullora,Namik Delvina,Ibrahim Hoxha,Nazif Hadëri,Demo Emini,Musa Demi,Veip Runa,Shaqo Buxo etj. Në vitin 1908 merr pjesë në varrimin e Hajredin Tremishtit në Gjirokastër.Mbështeti kuvendin e madh ,në Manastirin e Cepos,nga ku në 8 korrik 1911 i bëhet memoradum shtetit ottoman të lejonte lirinë e plotë të shkollës shqipe etj.Kreu disa beteja kundër garnizneve turke dhe u njoh si burrë i armës dhe mendimit, që dinte t’ja përkushtonte me dinjitet Lirisë.
Në tetor të vitit 1912 deri në mars 1913,shqiptqrët mbështesin ushtrinë turke në luftë kundër synimeve asimiluese të Greqisë në Shqipërinë e Jugut.Jemi në një periudhë kur në Ballkan ishte krijuar aleanca në luftë kundër perandorisë turke.Por ndërsa Turqia ishte në gërrhamat e fundit,rrezik real për asimilimin e Shqipërisë ishin Greqia në Jug e Serbia e Mali I Zi në Veri shtete të cilat në kuadrin e aleancës shkelnin me modelin”Kali I trojës” këtë marrëvëshje.Intelektualët shqiptarë organizuan dhe mbështetën pjesmarrjen e djemve shqiptarë në ushtrinë turke kundër ushtrisë greke,duke ngelur në Historinë e kombit një përpjekjebetejash të përmasave legjendare, ku u vranë disa qindr djem e që akoma,për paradox, nuk vlerësohen si dëshmorë.Selam Musai,ndërsa mëson se në ato beteja u vranë vetëm në një ditë shtatë vet nga Salaria,I drejtohet Ismail Qemalit me një letër,së bashku me tetë komandantë të tjërë I kërkojnë në 6 shkurt(Allaturka)të vitit 1913 t’ju jap pëlqimin të mbështesin këtë luftë.Mbas dy ditëve ,merret përgjigja positive prej Ismail Qemalit.Selam Musaie një grup komandantësh me 400 djem në çetat e tyre,u nisën rrufeshëm drejt Janinës.Komandant taborri ish Kalem Efendi Tepelena.(4)
(4)-Arkivi Qëndror Shtetëror

***
1913 – JANINË

Shkurt – Mars
Grekët si grekët, s’e lanë Kalin e Trojës,
Në barkun e tij u rritën grupe të mëdha shovene,
Demonë të egër rreth trojeve shqiptare,
Braktisën aleancën me shtetet e Ballkanit

Sa kundër turqëve
Po aq, kundër shqiptarëve qëllojnë,
Grihet nga gjylet ajri i luginave,
Mjegulla përzihet e nxihet
Me tymin e barutit,

Treqind topa një të shtirë
Treqind topa me zinxhirë të lidhur,
Treqind djem u hidhen përsipër
Mish mbi hekur e hekur mbi gjirin e njeriut.

Bizhani përmbi Janinë mbulohet nga flakët,
Nëpër dyer trokasin gjylet e nëpër ajër
Britmat shkruajnë këngët
Që mbartin të vrarët kundër grekërve,

Selam Musai hedh përpara britmën:
“Përpara o djem!”
dhe djemtë me këmishë
fshijnë gjakun,
me fustanella mbulojnë
arkivolët e të vrarëve
dhe veç përpara nisen.

400 djem shqiptarë
Luajnë me vdekjen,
Thuajse një shpend me 400 flatra
Përfshin
Bizhanin me fluturimin e tij
E topat bën të heshtin,

Plumba në këmbën e majtë
Dhe në vetullën e djathtë
Bëjnë me plagë e gjak Selam Musain,

Hingëllin kali e shkrep gurët nën këmbë,
Bren mëgojzën e frerit
E trimat ndjejnë se diçka ka ndodhur,

Afrohen djemtë, por nga kali
Nuk zbret Selam Musai,
I bërë gjak e shkabë sulet tutje
Drejt topave,
që nuk këpusin dot zinxhirët,
Dhjetë djem bjenë njëherësh
Në krah të tij të bindur se e morën hakën
Dhe bën çfar’ duhet,
Njëqind grekër bjenë nga krahu tjetër,

Të tjerë shqiptarë vriten
E të tjerë grekër përplasen syshqyer
Saqë lodhen topat.

Gjylet ulërijnë për çfar’ ndodh
Këtu, në këtë cep të Ballkanit,
Ku s’nderojne grekët Homerin
E Sokratin aspak s’e dëgjojnë,

Selam Musai shkon sa në një anë
në anën tjetër,
Në këtë Vaterlo, ku përzihet gjaku
me gjakun
E mbreti grek s’di çfar t’ju thotë grekërve
e as Ballkanit e botës s’di ç’ti thotë.

Selam Musai me plagë i foli që nga Janina:
“Mos m’u fol djemve të tu
nga kabaret,
Mos m’i vre djemtë
për luftra të padrejta,

Në qafë s’ju bjemë,
Por se njohim mëshirën,
Tmerrin gjer në palcë dimë t’jua fusim,

Lakra u grijmë me thikat tona,
Kokat ua ngjisim në majat e hunjëve,
T’i njihni mirë kufijtë e të tjerëve.”

3OO topa heshtën
Në Bizhan të Janinës,
3OO nëna shkulën flokët
Në sokakët e Athinës,

Dodona pellazge aty u afrua,
Plagët i lidhi Selam Musait
Rregulloi të vrarët, i lau mirë e
U vendosi shamitë e kostumet sic duhet,
U thuri nga një varg kënge tek ballet…

*
KRONIKË:
Bizhani përmbi Janinë
Lidhur topat me zinxhirë,
300 topa një të shtirë,

*

Moj Salaria në grykë,
Shtatë mandata një ditë,
Shtatë mandata ç’u dhanë

*FAQE ME VETE
Tepelenë, 18 mars 1913
Mbas marrjes së fortesës së Janinës,
500 kalorës grekë
Trokuan me zjarr e hekur,
Zjarrin vunë në fshatra
e hekur në dyer,
Prenë ullinjtë të cilët
ranë duke i thyer degët
E duke çarë tokën nën vete
Me britmën e rrënjëve,

Vranë qetë tek mbarsnin arat
Në punën e madhërishme,
I vranë e i copëtuan
Duke ua thyer brirët
Që t’i fyenin dhe të vdekur,

U hoqën kekurat cezmave,
Ujin e ndytën me këmbët e kuajve,
U vunë zjarrin staneve
Delet të vdisnin
Prej urisë dhe etjes,

Xhamitë i prishën,
Teqetë i rrëzuan
Të mos të faleshin
E të mos komunikonin me Zotin
myslimanët,

Gurët ua vendosën nën këmbë,
Malet u përfshinë
nga ushtritë e tymnajës,
Në vajza të përdhunuara
u kthyen luginat,

Të quajturat “kompani të shenjta”greke
Kompani djajsh ishin e asgjë tjetër,
Kompani djajsh e kuaj të ardhur
Nga pabesia e shekujve,

*
Flamuri i Shqipërisë ulet
Tek qyteti i Tepelenës,
Komandanti grek Mavromihali
Mavrinë ka në themel të emrit
Zizërimë e ujit të dalë nga bimët
Tanimë i dalë nga shpirti i
Kalendave greke,

Kriminelë e hajdutë,
Egërsira vrasëse të fëmijëve dhe grave,
Nga burgjet i nxorrën
Të jepnin prova krimesh monstra
Mbi shqiptarët
Dhe të fitonin lirimin
në vend të dekoratave

*FAQE ME VETE
Mars 1914,
Gjer në Salari erdhën pushtuesit,
Shtëpitë dogjën në çdo fshat,
Muret rrëzuan me rropamë,
Tymi e ngjyrosi qiellin
Duke dhënë fytyrën e
ushtrive greke,

Kapnin njerëz krejt në punë të tyre
Gjymtyrët ua vendosnin mes gurëve
Dhe me gurë i thyenin,

Gratë shtatzana i qëllonin
Me shkelma e bajoneta,
Më jeta të vdiste
Më barkun eShqipërisë,
*
Qeveria e Vlorës ishte në pelena
E s’mund t’i dilte zot jetës
Dhe lirisë së banorëve,

Kushtrimin dha Selam Musai:
“Ja gjallë, ja vdekur,
Zjarrit me zjarr,
Hekurit me hekur,

Gjoksit me gjoks,
Thikës me thikë,
Pabesisë me gjykim
Që di t’a jap historia,

Foshnjat në djepa
Vetëm ne kërkojnë,
Jetën vetëm Zoti
mund të na i marrë

Lirinë e fitojnë,
Ata që e duan,
Lirinë e fitojnë ,
Ata që e ushqejnë,

Dielli dhe Nderi,
Pa Lirinë nuk jetojnë,
Dielli dhe Nderi
Pa Lirinë vetëm vdesin,
Ku gjaku nuk kursehet,
Dielli dhe Nderi
Atje është,
Djem, të gjallë t’i zëmë
T’a shqyejmë të gjallë
Këdo që prek Lirinë,

Çfar’ nuk e zëmë me plumba
Me këmbë t’a zëmë,
Vetëm Lirisë t’i falemi,
Nderit dhe Diellit.

Djem, me ne është Zoti!”

*FAQE ME VETE

GRIBË- SALARI

Një uturimë të pa anë,
Tërhoqi gryka e përroit,
Uturimë e britma,
Britma kushtrimi,
Britma lufte,

Që mund të kuptohen
Vetëm prej atyre, që shohin
Sesi shtëpitë u digjen,
Sesi gratë u tmerrohen
Dhe pranvera nuk guxon të afrohet.

Shqiptarë,gurë,male
Dhe thirrja:
“Ja liri, ja vdekje”
*
Ndihmomë o Zot të tregoj
Se ç’ndodhi në Malin e Gribës:

Trup me trup e ball me ballë
Me gurë e armë, me hanxharë e thika

Nis korrja jo e grurit,
Por e njeriut,
Gjaku kthehet në tablotë e Gojas
Me fytyrë nga qielli,

Dielli mbulon fytyrën
Me mëngët e tymit,
Që djegin fshatrat,

Skifterët largohen marramëdthi
E shpendët ndërrojnë
Marramëndthi banimin,

Britma e thirrje për sulm
Nga të dyja frontet
(grekë e shqiptarë),
Kërkesa për ndihmë
Amanete për familjet,

Aty në malin e Gribës
Ali Rakip Llaka
Krah i djathtë i Selam Musait
Kaloi përmasat e fuqisë së njeriut,

Shtatë grekër i shtriu
Një nga një
Me fytyrë nga gurët,
Me shkelma ua prishi
Bukurinë e fytyrës
Dhe nga Zoti u kthye
“Fali!…”

Mandej,
(Zot nëm fuqinë të përshkruaj)
Kapiteni grek doli
Nga gurët, ku ish fshehur,
Të mos të linte
Të fyheshin ushtarët
Dhe lavdia greke,

Ali Rakip Llaka
Ballë-përballë i doli,
Të mos të fyhej lavdia shqiptare
Dhe nisi luftimi trupash,

U qëlluan me thika njëherësh,
U përgjakën
U qëlluan me grushta
E krahët hapi sejcili si ganxha,
T’a mbërthente tjetrin,

Të dy u mbërthyen, por asnjëri
S’ja vendosi shpatullat tokës,
Me armë qëlluan,
Njeri-tjetrin e shpuan

Dy kapedanë betejash
Mbushur gjak qëllonin,
Mbushur gjak
Shihnin njëri-tjetrin
Dhe s’binin,

Tre plumba mori në gjoks
Sejcili nga kapedanët
E të dy ranë
Me fytyrë nga njëri-tjetri.

Atje ne Malin e Gribës,
Dy kapedanë trima,
Që s’kishin frikë vdekjen,
Vdekja i bashkoi.
*

Homeri shqeu sytë
E s’dinte çfar’ të shkruante,
Naim Frashëri s’dinte se çfar’ të bënte
me poemën
“Dashuria e vërtetë e shqiptarëve”

Homeri e Naimi s’dinin
Çfar’ t’i thoshnin njëri-tjetrit,

Erdhi pranë Selam Musai,
U ul dhe puthi në ballë Ali Rakipin,
nga kapiteni grek
ktheu sytë
duke mërmëritur:

“Trim o trim mbi trima,
Trimërinë s’ta fshehin dot malet
Dhe unë gjithashtu s’ta fsheh,
Por jo duke prekur lirinë e tjetrit…”

Shikoi gjatë Selam Musa Salaria
Dhe u dha urdhër trimave:
“Varroseni dhe kapitenin grek ,
Ishte trim dhe trimat nderohen

*
Kronikë:
Ali Rakipi me nam,
Ball’ për ball’ me kapedanë,
Flakë për flakë ç’ja dhanë…

*

28 -29 PRILL 1914 FAQE ME VETE
Kompanitë e shenjta greke,
Kompanitë e djajve,
Burrat e fshatit Hormovë
E burra e djem e gra
nga fshatra të tjerë të
Tepelenës

I thirrën për mbledhje paqeje
Në Kishën e Kodrës…

Prilli nxiste gjethet e lulet
Në perandorinë e limfës,
Era bletëve u afronte polenin
Nga qindra kilometra larg,

Grekët endnin drunjtë e kalit
Në muret e kishës
E u shkelnin syrin
Perëndive greke,

Shqiptarët nuk mund
Të mos të vinin
Në një faltore të Zotit,

Shqiptarët nuk mund të dyshonin
Asgjë të pabesë,

Shqiptarët nuk mund
të mos të vinin
Në emër të miqësisë
Në një faltore,

Por dielli,
Që i njihte pabesitë greke
Nuk dinte se si të njoftonte shqiptarët
Dhe zvarrisi misionin,

Nuk dinte se si t’i njoftonte dhe u vesh
Me tymin, që lëshonin ngado
Kompanitë “e shenjta” greke,

Qëndroi galuç në udhëtimin e tij
Dielli, zoti i universit,
Që duhej të ngrohte njësoj
pabesitë e krimet,

Dielli fytyrën përplasi
Me trishtim
Mbi valët e Drinosit dhe u mbajt pak
Në supin e Golikut,

Se vetem shenjt nuk ishin:
Të ardhurit në kishë
Një nga një i lidhën djajtë
në anekset e faljes,

Me thikë në shpinë
Qëllonte njëri satana
Dhe me thikë në fyt godiste tjetri,

Me vare në kokë godiste njëri
E me thikë u çante zorrët tjetri
Dhe thërriste tërë buzëqeshje tjetrin,

Mandej u shqyenin kraharorët
E zemrat e mushkritë
Ua hidhnin veças.

217 burra e djem
I therën në Kishën e Kodrës,
E kisha u kthye në kasaphanë.
*
Zot dhe sot s’kërkohet falje
Për këtë fyerje të zotit
Të besës e të njeriut,

Dhe sot shpirtrat
Enden përmbi Drino
Dhe Vjosa i ndihmon
Të lajnë gjakun që u rrjedh
Për njëqind vite.

Atëhere Homeri vuri dy grushtat
Në konkava
Dhe shkuli flokët,

Krishti nuk pranoi
Të zbriste nga gozhdët
Dhe “ Fali o Zot…”
Nuk mundi të mërmëriste,

Zoti nuk foli!

*

Kronikë:

Gratë e Kurveleshit
Me foshnja në dorë,
Qaj moj Shqipëri
E ulërij e gjorë!

*
2OO e ca burra
U therën në Hormovë:

Gra
Foshnja
Shqipëri
E gjorë…

*
Një djalë që mbeti
Me thikë në dorë,
Thika me gjak lyer
U nis vrap në Vlorë…

*
Një djalë
Me thikë
Me gjak
Në Vlorë…

Një djalë mbeti,
Një thikë mbeti,
Një ulërimë mbeti,

Një britmë e stërgjatë mbeti,
Maratonomaku
Nëpër malet e Shqipërisë mbeti
Duke hipur në kuajt e mjegullës

E duke nxituar të njoftonte
Tërë kontinentet
Të shqyenin qepenat e selive…

*
Kronikë:
“Disa ditë mbasi mbërrita në Tepelenë, më 14 maj1914, unë vizitova fshatin Kodër, shoqëruar nga doktori De Groot.
Gjithkund nëpër fshat, ajri ish molepsur prej kërmave të lopëve, të deleve, të bagëtive e të tjera, që qenë të tëra në gjëndje të llahtarshme kalbëzimi.
Në jug të fshatit gjëndej një kishë e vogël, e cila pa asnjë dyshim ish përdorur si burg… Mjeku vërtetoi aty praninë e copave të truve të njerëzve…
Prapa kishës, kishin gërmuar një gropë të madhe dhe nën shtresën e hollë të rërës, mund të dalloheshin lehtësisht trajtat e trupave njerëzorë.
Përpara kishës, pak më poshtë, mund të shquheshin po ashtu disa kufoma në një gropë të vogël.
…Tamam nën pemë shiheshin gjurmët e një pellgu gjaku.
Rreth kësaj peme, në një largësi prej pesëdhjetë metrash, ne kontrolluam tri gropa të mëdha si dhe një më të vogël. Në njërën prej gropave të mëdha ne pamë kufomën e një gruaje pa kokë.
Më I5 maj, një numër i madh arixhinjsh filloi këtë punë të përzishme.
Po atë ditë, komisioni hetimor, vizitoi fshatin Kodër. Ai gjeti tamam siç është përmëndur më lart. Gropat e tjera përmbanin sipas radhës: 34 (tridhjetëekatër), 2 (dy),19 (nëntëmbëdhjetë), 20 (njëzetë) dhe 20 (njëzetë) kufoma njerëzish.
Gjeneral Lejtnant Dever, Kapiteni C.De Longh, toger Meleq Frashëri, Mjeku Major F.De Groot” (5)
(5) (Marrë nga studimi I Mitat Frashërit botuar në vitin 1915 në Sofje)

*
Ismail Bej Vlora
Thirri burrat e diplomacive,
Selam Musa Salaria thirri
Djemtë e armëve,

Ashtu në kalin e kuq
Me gunën në njërin sup
E me pushkën në tjetrin,

Me dy koburet e argjendëta
në të dy ijet
E me dy thika të mprehura,
që vetëtinin,

Krehu me dorë flokët
pak të zbardhur
Thuajse kërkonte t’i shkulte,
Rrahu ballin si t’i thërriste arsyes
Se çfar’ mund të bënte.

Nuk flitej dot më, si për gjithë luftrat,
Dhimbja shqyente brigjet,
Detet Jon e Adriatik
Sterronin e ktheheshin në dhimbje.

Lajmi përfshiu Shqipërinë
Dhe tundi, që të zgjonte,
Kontinentet,

Selitë e diplomatëve
Gëlltisnin habinë
Duke shtyrë me seks e verë
Kohën e tmerrit,

Selam Musai,
Shikoi me tërë stuhinë e botës
Dhe thirri :

“Djem dhe të vdekur
Të vemi në Lekël,
Dhe të vdekur
Në Labovë,

Dhe të vdekur të shkojmë
Atje ku duhet!

Atë që grekut s’ja mësoi historia
T’ja mësojë Shqipëria…!”

Dhe shpoi me mamuze kalin në brinjë,
Ngriti krahun e djathtë
E u hap pala e gjerë
E bardhë e fustanellës,

*
Kronikë:
Që në Lekël e Labovë,
Djemtë e Rrëzave ç’u hodhë,

– Kush u hodh
Proto në lumë?
-Selam Musai me gunë,

-Kush u hodh
Proto i pari?
-Selam Musa bajraktari…

*
Djem e burra e gra
Shtohen në rrugë e sipër,
Me kuaj e pa kuaj,
Me armë e pa armë
Të prirë nga: “O djem përpara!…”

4OO kalorës e në ballë Selam Musai,
Të tjerë shtohen nga fshati në fshat,
Askush s’kujtohet të numërojë,

Sejcili në peshore se ka vënë jetën
Askush nuk di nëse ka vdekje,
Të gjithë dinë se
në të pabesë janë vrarë
e shtëpitë u janë djegur,

Fëmijtë kanë frikë të rriten,
Korbat e tymit qiellin përfshijnë

“O djem përmbi ta!…”

Britma nuk është më britmë,
Por uragan,
Qindra njerëz thërrasin njëherësh
Duke ushqyer me gjak e betim
Brohoritjen:
Përparaaaa,
Aaaaaaaaaa!

“A”- ja e stërgjatë ishte sa vetë mallet:
Golik, Shëndëlli, Trebeshinë, Mali i Gjerë,
Gribë e Këndrevicë,

Sa vetë lumenjtë:
Vjosë, Drino, Bënçë
E Luftinjë,
që nxituan të njoftonin
Adriatikun …

Malet e lumenjtë
U shdërruan në njerëz,
Njerëzit në lumenj e male
U shndërruan.

“O djem përparaaaa,
Aaaaaaaaaaaaa!” UNIFORME ME TJETREN SIPER

Kompanitë satanike greke
Këtë britmë uragan
S’mund t’a mendonin,
Ndoshta ish mallkimi i Zotit
Që trondiste mal e gurë e drurë,

Menduan,
Noshta ishte britma e Ferrit
Zbritur befas
Në Lekël, pranë Kishës, ku i therën
Burrat si berrat…

*
Nisi lufta, që nuk dihej nëse ishte luftë,
Dhe nuk dihej nëse herë tjetër bota njerëzore
E kish kryer.

“Ti zëmë ta gjallë, ja të mos kthehemi!”
Bëri komandë Selam Musai
Dhe kali nisi hingëllimën,

Kuajt e tjerë gjithashtu shkrofëtinë
Dikush zbriste në këmbë me të tjerët
E ikte marramendthi vetëm të kapte
Grekët që që vetëm iknin
Në këmbë e në kuaj…

“O djem me dorë…!”

Dhe djemtë me dorë i kapnin,
I kapnin dhe s’i vrisnin në çast,
Me thika ua çanin zorrët
Dhe ashtu i linin të prisnin
Dënimin e Zotit.

Ku s’shkonte plumbi shkonte thika,
Ku s’shkonte fjala
Ganxhat e gishtave
U hidheshin në grykë
Dhe shtriheshin nëpër këmbë
Satanajtë.

“Mos i vrisni në çast,
Para vdekjes t’a marrin vesh
Se çfar’ është dhimbja…!”

Marramendthi ecën llahtara,
Selam Musai i kap jo pak prej tyre,
Kokat ua pret e ua vendos
Në shalë të kalit
E mandej i heq e ua vendos
Në degë të pemëve.

*
Një beteje të tillë nuk mund
T’a përshkruajnë poetët,
Vetëm kënga u mundua,
Por dhe ajo nuk arriti,

U përzjenë brimat,
Gjaku i të rënëve,
Vdekja u largua me tmerr
E Selam Musai
Luftonte me plagë
Në një anë të kraharorit.

Dikush i afrohet t’ia lidhë,
Ai i jep komandë të largohet:

“Luftëtari pa plagë është
si shqiponja pa flatra,
Burri pa plagë nuk mund
Të kuptohet,
Siç nuk mund të kuptohet dasma
Pa këngën,
Vazhdoni luftën!…”

*
Kronikë:
Kush njeh Selam Salarinë,
Hundëkuq vuri graminë…

*
Në Hundkuq për ditë të tëra
U vendos flamuri i kufirit
Dhe sërish për uxhum tjetër
U hodhën burrat e luftës,

Topat mbarteshin zvarrë
Nga grekët së bashku
Me të vrarët,

Mitrolozat e pushkët
Mbeteshin aty këtu
Si skelete pemësh,

Nëpër degë
Rrinin varur
Koka agresorësh

Dhe Kali Drunjtë
Trufullonte nëpër Kalenda.

*
Kronikë:
Në Labovë binte buria,
Të mbahet Kurveleshi,
Se vjen Selam Salaria,
Vjen për grekët si rrebeshi…

*
Trego o Muzë ç’u bë e ç’nuk u bë
Në pranverën e vitit 1914,
Ku pemët u mbushën gjak, si njerëzit,
E njerëzit, si pemët qëndruan

Lumi i Drinosit lante sa mundëte
Gjakun, që vinte nga të gjitha anët,
Gjaku përzihej e shkonte
Në laboratorin e stërmadh të detit,

Gjak shqiptarësh e grekësh
Rridhte, kur mund të mos të rrridhte,
Legjendat ngatërroheshin keqas
E mënçuria Helene
Kërkonte lavdinë e humbur.

Nga u nisën shkuan
Të ashtuquajturat “batalione të shënjta”,
Zoti i ndëshkoi jo pak për mashtrimin,
Për pabesinë, jo pak, i ndëshkoi

Hingëllinte kali Binok i Selam Salarisë,
Hingëllinte dhe burrin e luftrave,
Mbushur plagë e kengë
Luginë më luginë e fshat më fshat
e shpinte.
***
INTERMEXO – FAQE ME VETE
Ndodhi e çfar’ nuk ndodhi
në ato vite:
Një vajzë të bukur greke,
Dashuroi djali nga Tepelena ,

Katerina quhej vajza,
Me sy sa shihte,
Lulet i çelnin petalet
Dhe këngët nëpër buzë
Mbinin vetiu,

Kur fliste ajo,
Fjalërimet e të gjitha burimeve
Ndiheshin aty pranë,

Kur buzëqeshte ajo,
Edhe natë të ishte,
Zbardhte dita
Dhe në gjoks
i flinin dy qingja të vegjël,
ku pranë rrinin e preheshin
të gjithë ëngjëjt…

U deshën, shumë u deshën
Me djalin Arian nga Tepelena
E të dy u bënë një në viset greke,

U bënë një
Dhe hipën të dy
Në kalin veri,
I cili zjarrin u vinte kufijve
Në ecje e sipër,

Ariani, gjakariani kishte,
Dy plagë kish marrë në Luftë me grekët,
Dy zambakë i kishin mbirë tek llërët,
Buzët aty ja vendoste
Vajza e bukur e Greqisë…

*
Fjalë i dërgoi Selam Musait
Ariani, trimi mbi trima,
Sa azgan, po aq i përmbajtur:

-Dua të më presësh, Selam Agai,
Nuk bëj dot hap më tej
Pa fjalën tënde…

…E priti në Odanë e miqve
Selam Musa Salaria…

Kafe në sini floriri afruan
Por në vend e la kafen djali,
Filxhanin nuk e preku:

-S’e prek kafenë
pa marrë fjalë tënde!
-Urdhëro bir…

Mori frymë e fjalën nisi Ariani
Trim mbi trima,
I bukur e i shkathët:

-Një vajzë kam njohur
Prej dy viteve,…

E shikoi Selami sy më sy:
-Urdhëro bir,
Çfar’ të duhet nga unë,
Thuaji të tëra fjalët
Të marrë fytyrë kuptimi,

Në të duhen armë, i ke varur,
Nëse të duhen trima
Të vendosësh në vend nderin,
T’i thërras e në këmbë
i ke djemtë,

Nëse të duhet pasuri, më thuaj,
Në krah më ke
Si të jem ati i yt…

Po sy më sy e shikoi Ariani:
-Asgjë nga këto,
Selam Agai, nuk dua,

As armë, as trima, as pasuri
Nuk më duhen,
Një fjalë tëndja më duhet…

Selam Musai rëndë shikoi
E rëndë nisi që të vazhdonte:

-Një fjalë, po çfar’ fjale mor trim,
Se fjala është
Më e rëndë se malet,
Që rrethojnë shtëpitë e gurta
Të këtij fshati,

Është më e shpejtë
Se zogjtë
Që matin këtu fluturimin,

Është trime
Dhe bën hatanë
Më shumë se armët e varura,

Është e rëndë
Sa gjithë pllakat
E varreve që mbajnë
Amanetet e të vdekurve…

Çfar’ është kjo fjalë
Bir, që kaq shumë të duhet
E që trimin e bën të mendohet?

S’i uli sytë Ariani:
-Një vajzë greke dua, Selam Agai,
Një vajzë që shumë e desha
e më deshi,

Atje ku bëheshin luftrat
Tek të afërmit kish ardhur, e njoha
Dhe për jetë u deshëm…

-Vajzë greke?!…
-Po, në vithe të kalit e kam marrë,
Në Damës e kam prurë…

Në djersë u mbush balli i Selamit,
Siç mbushet shpati i malit
Nga uji i dëborës,

Të rënët e ndjenin aty ku ishin,
Se varret janë varre
Dhe ata gjykojnë,

Gjykimi i tyre e mban njeriun
Të rrijë drejt
E mirë e mbarë t’a thotë fjalën…

Gjatë e gjatë u mendua
Selam Salaria
Dhe foli me zënë që, sa ndihej
Si britmë
Aq kthehej në këngë:

-Hakmarja mjekon krenarinë
Por jo dhimbjen,
Dashuria e mjekon njerëzimin, bir,
Vetëm kur ajo të ulet si ne të dy,
Këmbëkryq pranë njëri-tjetrit,
një pemë sa gjithë rruzulli
do të pjekë mollë të mëdha , të arrira…

Kur dashuria të mbijë mbarë e mirë
Në gjirin e njeriut,
Për vazo të luleve
Do t’i përdorim jataganët,
Dhe grykat e kobureve
Në klarina do t’i kthejmë,

Kur Dashuria të mbijë tek
çdo gji të njeriut,
Kapedanët do t’i heqin plumbat
Nga shtatet e njëri-tjetrit
E do t’i stivosin diku në qepena
T’ua tregojnë historianëve,

Kur Dashuria të përfshijë
Gjithë trupin e njeriut,
Kali im vetëm nuset
Do të shpjerë e do të bjerë
Fluturim,
Në çdo vend të botës…

Kaq tha Selam Musai,
Nga kanata e hapur e dritares
Shtiu tri herë:
-U trashëgofshi! – tha
E ngriti gotën:
-Gëzuar!…

NË LUFTËN E VLORËS

Kali emrin Binok e kishte,
Emrin Selam Musai ia kish vendosur,
Kur lindi mes pelave e mushkave
I kuq si një zjarr bubulak e ecës,

Mes pelave e kuajve u rrit Binoku
Në malet ku pllajat u ngjajnë
Me shpatullat e dragonjve,
E maja e Këndrevicës
Ngjan me feste të vallëtarëve…,

Si kamzhik e tundte bishtin,
Kur ecte vrap në rripa e lugina,
Nëpër lule të egëra
Bënte fjalë me bletët,
Nëpër pllajat e erës
Bënte fjalë me zogjtë,

Binokun e kishin zili drerët
Kur tundej e shkundej
Nëpër relievet shkëmbore,
Kur hingëllinte e shkrofëtinte
E shkrepte strallet me thundër,

Ishte kalë mbi gjithë kuajt Binoku,
Në thundra, patkonjë me thupra çeliku
mbante veshur,
Jelet i ndrinin nga larg nga lulet prej ari,
Që bënin lulet andej të kthenin kryet,
Kur shkonte serbes, me turfullimë…,

Në beteja u rrit dhe e njihte larg
Armikun me flegër,
Këmbët i ngrinte vrik në ajër
I shndërruar në dykëmbësh,
Në çdo bebe syri i skërmitej
Një panterë e egër,

Flakë u ndez nëpër flakët e luftës,
E gjak u bë nëpër gjakun mes trimave,
Zërin e Selam Musait e ndjente dhe kuptonte,
E deshifronte qoftë duke medituar
A qoftë në ecje e sipër,

I foli Selam Musa Salaria:

“Binok bir,
Dy herë u martova, por asnjë nga djemtë
S’më jetoi,
Të shtatë djemtë më ndërruan jetë
Pa u rritur,
Vetëm ty të kam djalë, vëlla e mik,

Binok bir,
S’di ç’të them për dhimbjen, që jep vdekja,
Por Zoti i madh diçka ka menduar,
Me djemtë s’duhet t’a ndaja dashurinë e njeriut,
Vetëm Lirisë duhej t’ja jepja Dashurinë,
Vetëm me ty duhej të flisja
Për tokën dhe yjet që e zbukurojnë netëve,

Binok,bir, Binok vëlla, Binok o mik
E shkuar mikut,
Në llotari na ra vetëm lufta

Luftë, luftë e asgjë tjetër,
Liria ka çmimin e diellit, bir,
të Diellit, që skifteri
S’e prek dot me kthetër,

Liria ka çmimin e Diellit
Në mos është vetë Dielli,
Që shkrin e ngrin jetën, kur duhet,
***
Kronikë:
Selam Musai ia fali gjakun e të vëllait (Nexhipit), Jashar Kordhës i cili e kish vrarë në grindje për kufijtë e tokave. Këtë akt ai e kreu në shërbesë të Luftës, duke bërë flinë e tij morale në themelet një betimi të shenjtë. Ai kishte pajtuar disa qindra familje e fise për grindje dhe vrasje kishte arritur të bëhej at i paqes, marrveshjes dhe akti i fundit ishte shprehje e bindjes dhe qëndrimit të tij ndaj jetës, ndaj njeriut.
***
-Jashar vëlla, me mbiemër armësh,
Fis kordhëtarësh që ajrin kthen në bukë
Atëhere kur duhet, dhe vdekjen
Në jetë e kthen, kur e kërkon dheu i atit,

Gjaku gjak kërkon e arma s’më mungon,
As trimëria e kënga s’më mungojnë,
Jashar nip stërnip i kordhëtarëve,
Por gjaku vetëm Lirisë i takon e askujt tjetër,
Bekim ka veç ai që di kujt ja jep jetën.

Ndoshta Zoti m’i mori shtatë djem
Të më provonte fuqinë e njeriut,
Atë që bën njeriu kur mbi trupin e tij
Hapur rrinë plagët dhe i duhet të eci
Mbi veten dhe botën,

Ndoshta dhe vëllanë ma mori Zoti
Të më provojë se çfar’ di të bëj
Për tokën që na i dha t’a jetomë
Vëlla me vëlla në liri e paqe
E kush bën ndryshe mallkimin merr
Në ndëshkim të përjetshëm,

Ndoshta nëna ime, Beqarja,
Atje në qiell ka lidhur duart kryq
E më sheh se çfar’ them e bëj,
Kur Lirisë i duhet gjaku
E luftës burri, t’i jap prova nderit,

Vdekja, vdekjen mbjell,
Zija, zisë i thërret e i mbyll shtigjet,
Jeta, jetën kërkon e Liria njeriun,
E ne të dy na kërkon Vlora,

Ndoshta, Jashar Kordha,
Kordhëtar që kordhën e var
Tek syri i Hënës,
Zoti dhe Vlora na i kërkon,
Që duart t’i zgjasim njëri-tjetrit…

Dy lotë të mëdhenj i ranë
Në faqe Jasharit,
Vet malet tunden kur bie lot i burrit,
Përroi u mbush me uturimën e erës,
Një kaliqyqe kapërceu shkëmbenjtë e pemët,
Zbrazi me rrëmbim: Ku?…Ku?…

Si të pyeste me alfabetin e qiejve:
Ku?… Ku ini o djem, se Liria rri e tulatur
Në krahët e ëngjëjve,
Ku ini se bijtë kërkon rreth Liria,
Kur djajtë e kërcënojnë
në tokën e etërve…

Ashtu pa fshirë lotët,
(Se një herë në shekull, hije i kanë burrit),
Dorën zgjati Jashar Kordha:
-Këtu më ke Selam trimëria,
Ajkë e fisit e presë e jataganit,

Në borxh të madh më vure, burr i dheut,
Borxh që njëqind jetë vështirë se
Mund ta lajnë, por dhe në vdekça
Nga varri do të ngrihem,
Të bëj atë që s’e bën dot fjala
Dhe e arrin vetëm palla,

Edhe për vëllanë tend, Nexhipin, do luftoj,
Vërtet ja mora jetën, por jo nderin,
Në gji e në luftë, me besë do t’ja mbyll plagët,
E ndjesën do më jap kur të sjellim Lirinë,
Kur Vlora në det t’i shoh dushmanët…

Kështu u tha në majin e atij viti,
Kur me blerim ishin veshur malet
E rënkimi i gjyleve vinte hera herës
Të verbëra arrinin pranë vatrave
Ranë këngëve e burrave të kordhës.

Kronikë:
Në vitin I880 Selam Musai u martua me Dylbë Mehmeten nga Salaria. Me të lindi tre djem, të cilët i vdiqën në moshë të parritur dhe tre vajza: Vezikon, e cila u martua në shehaj të Nivicës, Miron, e cila u martua në Matohasanaj, dhe Sefën, e cila u martua në Seferaj të Nivicës. Bashkëshortja, Dylba, vdes në lindje dhe Selami njeh në Çezmën e Gusmarit një vajzë me bukuri të rrallë, e cila quhej Zeliha nga familja Hyrjetaj.
Martesa me të pati jehonë të pazakontë mbasi Zelihaja pati marrdhënie dashurie me një djalë e cila s’u lejua të martohej me të dhe trajtohej si e përdalë. Selami i propozoi asaj si edhe familjes dhe u martua duke lindur me të katër djem të cilët nuk jetuan dhe katër vajza, prej të cilave jetuan dy: Metua e martuar në Kopaçaj të Luzatit dhe Këzja në Muçaj të Salarisë.
*
Në oda ulet këmbëkryq Selam Musai
Bashkëshorten, Zelihanë, thërret t’i vijë,
Në krah të djathtë i thotë të ulet,
Shërbestarëve u thërret t’ju bien kafenë
E porosi u jep t’i lënë vetëm.

Nga kanatat e hapura të dritareve sheh
Ku zogjtë provojnë me ankth fluturimin
Të mos të thyejnë krahët në hone e shpella,
Sheh blerimin e bujshëm të sherebeles
Ku miliarda bletë ngarkohen me mjaltin çudibërës,

Nga Krorëza blerojnë pemët e rralla,
Dikur pyje me ah e lisa kanë mbuluar luginën,
E përrua s’ka patur veç pemë e drerë panumër,
Kafshë të egra ecnin e luftonin në tufa njëra-tjetrën,
Ujqërit shqyenin natën me ulërimat së bashku.

Dikur një Manastir ish në Qafën e Kreshmës,
Që shihte në Veri fshatrat e Kurveleshit
E në Jugë gjer në fshatrat e Skraparit,
Prej mijra kilometrash vinin pelegrinët
E në mijëra kilometra shkonte zëri këmbanës,
Nëse nga 2220 metra mbi det
Janë Këndrevica e Tomorri,
Do të thotë se Zoti në një ditë i krijoi,
Të merreshin vesh me njëri-tjetrin
E lajme t’ju dërgonin me flakët e rrufeve,

E lashtë kjo tokë, me pyje e banime,
Por vandalët u sulën, qytetërimin kafshuan,
Rrëzuan manastirin, shtëpitë e larta dhe kishat,
Pllakat e varreve në Allkush, pllaka të stërmëdha guri
Që flasin në legjendë për Qesarin e romakët,

Gjithçka ngriti banori i këtyre anëve,
Njëmijë herë u vra e njëmijë herë u ngjall,
Varret veshi për rrobë e historinë vuri në këngë,
Kur ja prishnin lulet në jelekë i qëndiste,
Në feste e vendoste bardhësinë e borës,

Kaçakë të çartur e tmerrpërhapës
E po aq bamirës e bujarë të pashëmbullt,
Salariotët bënin luftën si vallet
E vallet si luftën e hiqnin duke dredhur
Dyshemetë me dru prej pishe,
E vdekjen se merrnin në përfillje
Duke i shkuar në krah çapraz
Me salltanetin e trimave…

…Kujtoi Selam Musai e ç’nuk kujtoi,
Gjersa erdhi Zelihaja e veshur zonjë e rëndë,
Me cepin e shamisë anash si njëzet vjeçe,
Me sytë e kaltër, që krijonin atë qiell real,
Që i mungonte fshatit mes maleve,

Jeleku i qëndisur me zogj gardeline
Ja mbulonte e tregonte gjoksin,
Ku bëhej gjumi i jetës,
Belin ja bënte dhe më tepër unazë
Brezi me fije prej argjëndi,

Në gërshetat sumbulla smeraldi
Përhapnin ylberin
E gusha me rruaza i rrethohej
Si nga një nepërkë nazike
Me bukurinë e femrës e të dashurisë.

-Urdhëro agabej! – përuli kokën Zelihaja
E priti ashtu si shtatore e gdhëndur
Të dëgjonte ç’kërkonte
Zoti i shtëpisë, i dashurisë e i luftrave
E të nxitonte të shpinte në vënd
se ç’farë kërkohej.

-Grua, nënë e fëmijëve, zonja ime
e jetës,
Ngreje kokën e më shih në sy,
Burri yt tani më nuk është më burri yt,
Zoti ma dha detyrë t’i përkas luftës,
E qëndrimi yt më duhet…

Çibukun mbushi e me eshkë e ndezi
E i vrërët vazhdoi Selam Musai:

-Në Vlorë do nisem me djemtë,
Nisja dihet, kthimi i përket betejës,
Bijtë na i mori Zoti, por jo nderin,
Këngën më dha pa kursim
Në shkëmbim të tyre,

Nderi ka kuptim tjetër, të panjohur
Nga ç’do njeri i kësaj bote, zonja ime,
Por që njihet nga ai që do ta njoh,
Që burrërinë e ka tek tehu i jataganit
Dhe tek fjala e mënçur, patjetër…

E shikoi në sy Zelihaja, zonjë mbi zonja,
Siç e shikoi tek kroi i Gusmarit,
Ku me një vështrim e njohu,
Siç bën argjëndari me floririn,
E ku me një vështrim i tha: “Po!”,

Me një vështrim bëri benë e madhe
Të jetë e tij gjallë e vdekur,
Yll i bukurisë e ylli i nderit,

Me një vështrim e ngriti,
Tek mali i dashurisë,
Zelihaja për kokë të Zelihasë

Dhe tha për të kënga në ato vite:
“Moj Zeliha e Gusmarit,
Ylber tek vesa e barit,

Moj ç’të ther me dritë të syrit,
Shkule trimin prej fiqirit,
I dhe zjarrin e të mirit…”

Pra, e shikoi Zelihaja, Zonjë mbi zonja
Dhe – Agabej! – i tha,
Për shtëpi mos mbaj kokën mbrapa,
Malli, gjëja, nderi, këtu do të të presin,
Fëmijtë si lë të shikojnë të trëmbur…

Dhe mori frymë thellë e psherëtiti:
-Më dhe jetën im zot…
-Më dhe nderin, Zeliha…
-Më dhe lumturinë, burrë i pashoq
Në gjithë burrat e krahinës,
Kur një tjetër mund të merrje për grua
E jo mua, që luftë më bënin fjalët…

E shikoi drejt në sy
E dorën i hodhi në sup Selam Musai:

-Mund të merrja, por jo Zelihanë,
Që një det me fjalë diti ta përmbyste
Se fjala e vërtetë këngën ka për sua
Të tjerat s’janë fjalë, por plehurina
Që as për kopshtet nuk kanë vlerë…

U skuq si lindje e diellit Zeliahaja,
I rrahu zemra jo si çdo herë tjetër:

-Agabej, mbarë të shkoftë palla,
E di që do më kthehesh se plumbi
Sa të dëgjoj zërin tim do bëjë tutje,
Sa të dëgjoj zemrën time
Do shkrijë nëpër ajër…

Mbushi prapë llullën me duhan të fortë
Selam Musa Salaria dhe mbasi lëshoi
Tym e mjegull dhe zbërtheu një sumbull
të jelekut
Tha fjalët, që thonë burrat ajka e sojit:

-Luftëtarit vetëm nisja i dihet,
Me një mbret dyzetë milionë do luftojmë,
Ka ballona topa e pamporë,
Por s’ka me vete të drejtën
Që trim e bën njeriun,

Gjithësesi mbama hapur odanë,
Mos më turpëro me miqtë, kushdoqofshin,
Nëse m’i nderon, si të jem vet tek dera,
Veç këngës s’më merr asnjë gjë tjetër…

Një lot i madh i ra Zelihasë tek nënsyri
E mbeti pikël floriri i pa zbritur:

-Rëndë e ke ndarë mëndjen, im zot,
Me këngën më ke pranë
Guna e jatagani yt do të bëhem,
Kudo të jesh jam tek palla jote…

Kronikë:FAQE E RE
***
Në tetor të vitit 1914, Italia pushtoi Sazanin e në dhjetor Vlorën nën pretendimin e ndihmës që do t’i jepte Shqipërisë së Jugut. Në 26 prill 1915 nënshkruhet Traktati i Fshehtë i Londrës sipas të cilit Italisë i njihej pushtimi mbi Vlorën, e periferinë e saj si dhe i njihej protektorati mbi principatën, që do të krijohej midis lumenjëve Vjosë e Drin. Krahinat në Jugë e në Veri të Shqipërisë ,do t’i aneksoheshin Greqisë, Serbisë e Malit të Zi.
Kongresi i Lushnjës (janar 1920) i drejtoi Konferencës së Paqes në Paris duke i shprehur vullnetin unanim të popullit shqiptar se s’do të lëjojë cënimin e kufijve të Shqipërisë. Në të njëjtën kohë iu drejtua me notë proteste parlamentit dhe senatit Italian
Se shqiptarët dinë të vdesin, por s’dinë të jenë plaçkë tregëtie e diplomacisë evropiane.
Si rezultat i këtij presioni dinamik e aktiv të qeverisë së dalë nga Kongresi, qeveria italiane tërhoqi forcat nga disa treva të jugut: Përmet, Këlcyrë e Gjirokastër, duke synuar uljen e tensionit dhe mashtrimin e radhës.
Selam Musai u nis me djemtë e Çetës së Salarisë e mori pjesë në mbledhjen e mbajtur në Nivicë, më 25 maj, ku ish dhe përfaqsues, i dërguar nga Vlora, Halim Xhelua. Në 27 u krye një mbledhje tjetër në Gusmar me përfaqësuesit e krahinës së Kurveleshit e Lopësit e më gjerë, ku Selam Musai imponoi burrërinë dhe autoritetin e luftëtarit, që kish marrë përmasën e emblemës në betejat kundër pushtuesve grekë. Këngët e kishin shoqëruar duke i dhënë kurorën e mitit e të legjendës e duke e bërë heroin më popullor të kohës.
Në 29 maj, në Barçalla, u mblodh mblodh kuvendi i përfaqësuesve të fshatrave të krahinës së Vlorës ,ku prej tyre u zgjodh Komiteti “Mbrojtja Kombëtare” i përbërë nga 12 vetë ,me kryetar Osman Haxhiun.Pranë komitetit u zgjodh dhe komisioni ushtarak me komandant Hamet Lepenicën.
Në 2 qershor ,në Beun,u mblodhën përfaqësuesit e 4000 luftëtarëve shqipëtarë nga thuajse të gjitha krahinat e Shqipërisë.Nën thirrjen “O Vlorë,o vdekje!” iu dërgua ultimatum komandantit të trupave italiane, general Setimio Piaçentinit i cili ish në krye të një ushtrie prej 40 000 trupash të armatosur e të shoqëruar me artileri të rëndë,me anije lufte,me topa e me ballona…
“Populli shqiptar …duke mos mundur të durojë të shitet si bagëti në pazaret e Evropës,si shpërblim italo-greko-serbëve,vendosi të marrë armët në dorë dhe të kërkojë nga Italia administratën e Vlorës,Tepelenës,Himarës,të cilat t’i dorëzohen me të shpejtë qeverrisë Kombëtare të Tiranës…”
Ultimatumi, i dhënë në dorë nga Mehmet Mallkeqi, U prit ftohtë e me never nga Piaçentini i cili dha përgjigjen: ”U thoni brigandëve shqiptarë se përgjigjen do t’ua japin topat që kam në Kotë, Gjormë, Llogara e Drashovicë.”Kjo përgjigje do të ishte fillimi i nisjes së uraganit me emrin Lufta e Vlorës, ku Selam Musai mori pjesë me statusin e komandantit të përgjithshëm të nderit, komandantit që do të shndërrohej në emblemën e luftës së vitit 1920-të.
*
Kronikë:
Në Beun, kur u mblodhë
Dymbëdhjetë komisionë,
Selam Musain e folë:
-O Selam do veç në Vlorë,
Komandant mbi tre taborrë…

-Do vete në paça forrë,
Do ta bëj si në Labovë,
Që zura grekët me dorë…

*
Kronikë:
“3 SHTATOR 1940.
Sot në mëmgjes ,ora 7,u mblodhëm të gjithë shqiptarët në kameronin tim për të kremtuar shqiptarisht datën e lirisë kombëtare,3 shtator 1920-3 shtator 1940-njëzetë vjetori I fitimit të Luftës së Vlorës.
-Si sot,njëzet vjet më parë ,Heroi I Kombit Qazim Koculi hynte triumfator në Vlorë,në krye të trupave vullnetare të lirisë.Bashkë me Koculin hynte në Vlorë Osman Haxhiu ,personi moral, që vuri në lëvizje popullin.I pari organizator ,strateg e luftëtar,i dyti si figurë morale ,që përfaqësonte vullnetin e popullit shqiptar ose që i frymëzoi popullit shqiptar kushtrimin për liri. Koculi e Osmani formonin binomin ideal demokratik, idealin revolucionar më perfekt të përpjekjes më të drejt ,që ka njohur historia e botës.Koculi e Osmani ishin prindërit e vërtetë ,heronjtë kompletë,apostujt e Kombit,Shenjtorët e popullit,dy viganët çlirimtatë,dy gjigandë liberatorë të mëmës Shqipëri. Koculi me mëntë, strategji e therrori: Osmani me moral, bujari, shenjtëri.
Këta dy emra duhet të jenë, për ç’do shqiptar, dy emra të shenjtë ,për të cilët Arbërori duhet të betohet si për dy profetë.Pranë tyre qëndron emri i Panço Villës së Shqipërisë,emri i bekuar i Selamit nga Salaria, Oso Kuka i
kohës moderne,Vilhelm Teli i Qafës së Vreshtave,
Akili ynë,figura më e thjeshtë,më e dashur,më e bukur,më e sigurt,më e shënjtë e heroit të historisë së përbotëshme.
Përse vdiq Selam Musai?Përse luftoi Selam Musai?Si u zhduk e si vdiq Selam Musai?Ku është trupi i Selam Musait? Si luftoi Selam Musai? Ku ra Selam Musai? Ç’do të thonë në gjuhën e historisë së kombit shqiptar fjalët “Selam Musai i 1920-tës”?

Mijëra burra njëzërit thërrisnin një emër : Selam Musai.
Ngrihet burri në këmbë buzëqeshur e i qetë si Martiri I Mikel Ëngjëllit,vigan mitologjik ,që s’njeh frikë as dyshim,buzëqeshur e syndriçuar me xixëllimë,ngrihet burri në këmbë e duke përqafuar miq e shokë u flet:
-Ndëgjomni more burra,kuptomani fjalën time.Unë jam një punëtor i thjeshtë si të gjithë ju.Kurrë s’kam vajtur në shkollë.S’di shkrim as këndim.Nuk di të ap komandë, as të ap plane lufte.Nuk njoh grada,as oficerrë.Nuk njoh rregulla e ligje të armikut.Armikun e kam parë,por së largëti nga ndonjë qafë mali,kur bujonte xhadesë.Armikut si di gjuhë,as zakone.Si do ma varni mua këtë këmborë të madhe?S’është qafa ime për këtë buqe.Mos u gaboni se do të merrni në qafë djemtë e shkretë që venë tek vete plumbi.Mosni,për emër të zotit!…
Uli ballin e bukur,të larë si në ujë mademi,fshiu djersë e fërkoi mustaqe e ,kur e pa që prisnin akoma fjalë,u tha duke tundur kokën:
-Aha, e mora vesh .Ju prisni që unë të mbaj miting si Minga në Vlorë.Jo,për zotin.Unë s’di shkollë.S’di të flas as për berra,jo për burra.Mos pritni më,s’kam ç’të them tjetër.Se ndjej veten të aftë për një detyrë kaq të rëndë.Nuk komandoj dotë 4000 burra.S’jam i zoti.Për barrë kaq të rëndë duhet guri i qoshesë- e tregoi me dorë Osman Haxhinë,pastaj shtoi:
– Të marrça të keqen Osman Efendi,mos ma vër mua këtë byqe.
Osmani i tha:
-E ka vendosur populli i tre krahinave:Vlorë,Gjirokastër e Berati e, e kemi vendosur edhe neve komisioni që ti, o Selam, do veç në Vlorë.
– Populli çoç më di e çoç më quan mua sepse hodha dy dyfekë kundër grekut
Një zë i vetëm,një bërtimë burrash,porsi ulërimë luanësh e viganësh homerikë, u dëgjua që të rrënqethte mishtë e të ngrinte flokët e kokës përpjetë:
-Baba Selami kumandar e Zoti me të.
Ndërsa i tërë populli thërriste me një zë emrin e udhëheqësit të madh ,Osmani e përqafonte duke e puthur në ballë e Qazim Koculi i dorëzoi bastunin e bardhë të komandës,dylbinë e mitrolozin e dorës.
Duke qeshur,Selami e hodhi dylbinë në qafë e e pështeti përpara kraharorit,pastaj mori mitralozin,e hodhi në sup,mori fishekët e i ngjeshi kryq krah e qafë e me bastunin në dorë zuri kështu të flasë:
-Burra të vëndit,vullnetarë të Lirisë,ushtarë e kumandarë trima,ju më ngarkuat barrën e rëndë duke më dorëzuar komandën e përgjithëshme të ushtrisë kombëtare në operacion,ju,more burra,duhet të më nderoni mua,veten tuaj e vatanin në këtë përpjekje me drejtësi.Ju më ngarkoni të vete në Vlorë e unë në Vlorë do të vete.Fjala ime…-këtu ia prenë fjalën britmat e forta të popullit:
-Ja Liri!Ja vdekje!
Si u qetësua gjendja vazhdoi:
-Fjala ime është senet mukavelat:Unë do të vete në Vlorë,po do vete me ju ,a do vete pa ju,nuk e di.Unë në Vlorë do hyj brënda.Dashtë zoti që të hyjmë të gjithë brënda në Vlorë!…
Kështu tregojnë fshatarët e malësorët tanë marrjen e komandës prej Selam Musait.
Pranë binomit të dy viganëve liberatorë,Koculi-Osmani, qëndron si kurora mbi shqponjë,si xhevahir mbi kurorë ,si drita mbi xhevahir emri i Selam Musait…
Kështu i thura këto dy fjalë bashkë ,drejtuar 540 shqipëarëve të interrnuar nga regjimi fashist okupator.
Pas meje foli Leonidha Naçi ,i cili,si ish sekretar i Ismail Qemalit,vuri në dukje përpjekjet e plakut të Vlorës gjatë 25 vjetësh karrierë diplomatke për të realizuar ëndrrën e madhe,Lirinë komëbtare…Fytyrën egzakte të Selam Musait ië 1920-tës e përshkroi kështu:
-Burrë i shkurtër e i shëndetshëm,me kraharor të gjerë e leshtor.Zverku i trashë e i kuq,kokë madh,mjekër madh e mustaqe shtëllungë.Vetullat zgrubë i ngriheshin drejt përpjetë porsi krah i hapur korbi. Balli i lartë e i pastër si pasqyrë,pa rrudha,flokët e kokës të gjatë,çepe,sytë të mëdhenjë.Faqet të bukura si mollë të kuqe,gjën të vogël e buzët të trasha.Dhëmbët të mëdhenjë e të rrallë.Vështrimin të vendosur,të egërt,të thellë,
Duart të shkurtëra,gishtrinjtë të hollë e të gjatë .Llërët të shëndetëshme e lëvizjet të shpejta.Ushqehej thjeshtë e hante pakë,Pinte duhan të fortë,raki në festime a vdekje,dyfekun e mbante dhe në paqe.
Në gjashtëdhjetë vjeç, mbajti dyzetë e ca vjet dyfekun në sup.I pëlqente mauzeri i Turqisë dhe qëllonte mirë nishan,saqë ia nxirrte syrin skifterit sa ia dallonte syri.
Këto përshkrime,me ndonjë ndryshim të vogël,më kishte bërë dheRrapo Celua nga Stevasteri,që e pat patur mik familjeje për tridhjetë e me vite të pandarë.(7)

(7) (Prof .Isuf Luzi,Sh B A,të cilët i dha titullin shkencor presidenti Regan,në vitin 1984, në Universitetin e Indianës.Kjo faqe e ditarit të tij Është marrë nga libri i tij”Filozofia e Bukurisë”F.59-63, i botuar në Shqipëri në vitin 2010 nën kujdesin e poetit dhe studjuesit Xhevat Beqaraj)
*
Kalin Binok kërkoi Selam Musai
Si për në dasëm t’ia ujdisnin,
T’ia shtonin floririn tek jelet,
T’ia shtërngonin mamuzat e shalën
T’ia vishnin me të gjitha ngjyrat,

Në luftë dhe në dasëm
Burri duhet të ndihet barabar,
Se krisma është e barabartë me këngën,

Në luftë njeriu merr me vete bekimin,
Bekimin që t’a japin malet dhe burimet,
Bekimin që t’a japin bletët dhe rrufetë,

Bekimin që t’a japin varret
Të cilët ngrihen brinjas
Kur nisen në beteja luftëtarët,

Bekimin që t’a japin legjendat
Të cilat mbajnë në shtatin e tyre historinë
Dhe ngjiten tek supi të t’a tregojnë,

* SHIKO PER FAQE ME VETE
Erë, erë, erë, erë,
Erë pa mbarim,
Erë, erë, erë, erë,
Salaria fryn,

Tundet, dridhet e përplaset,
Pala e fustanellës,
Ballin e gdhëndur fshin Selami
Në pëllëmbë të erës,

Ballin e gdhëndur fshin Selami,
Kalin prek në ijë,
Një taborr të tërë me pushkë
I duhet të prijë,

Do të prijë e të bëjë tutje
Nga cep i Nivicës,
I tund shaminë e dëborës
Maja e Këndrevicës,

Do të prijë e të bëjë tutje
Në cep të Gusmarit,
Ku çel synë fustani i Hënës
Mbi majën e barit,

Maja ku fustani i Hënës
Hapet fustanellë,
Maja ku zëri Selamit
Uturin si shpellë,

Uturin e përfshin malet,
Kap përrenjtë në grykë,
Për mbi sup Ylli Karvanit
Ndizet elektrikë,

Flokët mjegull krehin erën,
Era kthehet këngë,
Det i Vlorës si Panterë
Brigjet rreh me rëngë.

*
Këmbët vrik ngrë lart kali Binok,
Hingëllin e shkrofëtin
duke ngjitur e zbritur
pllakat, shkurret, sinorët e varreve,

Hapen njëherësh dyert e fshatit,
Gratë armët zbresin
E kostumet e dasmave veshin burrat,
Përroi thatë, pa ujë,
Mbushet me britmat e të rinjve:

-Na kërkon Selam Musai…
E zëri i Selamit niset tutje:
-O djem na kërkon Vlora…

E niset me ta në Nivicë,
Në Gusmar, Lopës, Stevaster,
Në Malin e Beunit,
Ku mbledhur janë Komisionët…

Qindra djem nga fshati në fshat
Shtuan taborrin në ecje e sipër,
Me hanxharë a jataganë,
Në këmbë a në kuaj
Djemtë e Shqipërisë u nisën tutje,

Britma: “Përpara!” e Selam Musait
Rishtohej në mijëra britma
Në ecje e sipër…

Pemët qenë gati të shkuleshin
E të bëheshin njerëz,
Gurët në armë shndërroheshin
Në duart e trimave,

Liria mblidhte fragmentet e Diellit
Nga një majë në majën tjetër
T’jua shpërndante luftëtarëve,

*
Kronikë :

Ç’u nise nga Drashovica,
Lule more Selam lule
Me dy treqind djem komita,
Bëre poshtë nga Babica…

*
Kur vate viti njëzetë,
Selami i mblodhi djemtë,
U dha komandën u dha për jetë,

Komandën u dha Selami:
“O djem na iku vatani,
E zaptoi breshkamadhi,
Vlorën me gjak ta lani!…”

NË KOTË faqe e re mundesisht

Kronikë:
Telatë po venë e vinë,
Thërret Kota me Kaninë,
Se shqipëtarët po vinë,
Kanë një komandant të mirë
Selam Musa Salarinë…
*
Në Kotë ishte garnizoni më i fuqishëm i ushtrisë italiane ,pas garnizonit të Vlorës.Kodrat ishin me fortifikata betonarmeje dhe me tela me gjëmba.Ngado kish të pozicionuar ,me kujdes ushtarak, topa të kalibrave të rëndë e të lehtë ,mitroloza dhe forcat me municion të plotë drejtoheshin nga gjenerali Enriko Gote,komandant I përgjithshëm në këtë zonë.Koloneli Mikele Kavalo drejtonte artilerinë .Gjenerali Gote ,i vendosur në kuotën 124 së bashku me shtabin e regjimentit 72, mbante lidhje të vazhdueshme nëpërmjët të telefonit me Komandantin e përgjithshëm të forcave italiane në Shqipëri gjeneral Setimio Piaçentinin.Selam Musai ,në krye të forcave të Tepelenës ishte krahas çetave të Kudhësit , të Rrëzës,të Shullërit dhe i jepet detyrë nga shtabi ushtarak I luftërave shqiptqrë të luftojë nga ana e Lindjes,që ishte dhe pjesa më e fortifikuar dhe me artileri e forca italiane të përqëndruara.Komandant I forcave të Vlorës ishte Hamet Lepenica ndërsa I forcave të Kurveleshit ishte Riza Runa.Në orën 22 e 30’, të datës 5 qershor, nis beteja.Selam Musai jep urdhër të shtrohen gunat e sherqet mbi tela duke realizuar një betejë të përmasave të paparashikuara e të jashtëzakonshme.
*
O bobo, ç’qënka Kota!
Topat e Italisë, aty këtu si kulshedra
të etura,
Lëshojnë tym e flakë e hekur njëherësh,
Çajnë shpatulla e nofulla të kodrave,
Çajnë shtatet e ullinjëve me moshë
të shekujve,

O bobo ç’qënka Kota!

Mitroloza të Italisë grijnë ajrin ,
Grijnë gurë e drurë dhe blerimin e Majit,
Grijnë ecjen e qetë të njeriut,
Prekin e fyejnë Lirinë, perëndinë e shqiptarëve.

O bobo ç’ qënka Kota!

40 000 ushtarë të Italisë,
Me shpinë e kokë e shpatulla
ngarkuar hekur,
Ngjeshur mbi topa e mitrolozë,
Mbjellës të vdekjes e të tmerrit,

Kota… kjo Kota:
Tejpërtej shtrihen tela me gjëmba,
Gjëmba nga përtej detit,
Që pengojnë e shpojnë,
Qetësinë shkatërrojnë,

Nata hedh mbi tela zezimin,
Zezimi
Në panterë shumë kokëshe shndërrohet,
Sytë e prozhektorëve çajnë si thika
Shpatullat e natës dhe sytë gjithkund
verbojnë,
*
Burrë mbi burra ai Selam Musa Salaria,
Tek fjala e ka fuqinë e gjyleve,
Tek britma ka nisjen e uturimës,
e të stuhisë që pret nisjen
me vrullin e egër,

Burrë mbi burra, në tresh ndan gjashtëdhjetë vite,
Dhe si njëzet vjeçar tund krahun në ajër,
Zërin lëshon në alarmin e duhur:
-O djem!…

Rri e dëgjon zërin nëse ka shkuar ku duhet
E përsëri: ”O djem! …” thërret e djemtë
Rrinë e presin ç’do thotë kumandari
Para se të nisen të bëjnë tutje…

-O djem,
hidhni mbi tela sherqet e gunat,
Ndaloni shtrirë kur të vijë alitriku,
Errësirën bëni shok përmbi brëshkamadhin!…

Përparaaa!..

“A” ja u stërzgjat e pushtoi Kotën,
Kaloi në Drashovicë, Llogara, Babicë e Kaninë,
Arriti tek Ullishta përmbi Vlorë
Dhe në anë të detit në brinjë u kthyen
Tërë ankth vaporrët…
Gjenerali Gote niset e thërret:
“Të hidhen njëmijë ushtarë
E topat e mitrolozët të shtijnë njëherësh!”

Selam Musai thërret djemtë:
“Mos lini gjë në këmbë,
Në mos me dorë i shqyeni me dhëmbë!…

O djem vetëm një gjuhë njeh armiku,
Ku s’shkon fjala,
Palla bën çfar duhet…!”

Hidhen djemtë me sherqe e guna mbi tela,
Zbresin e mbi tela hidhen prapë,
Thikat në dhëmbë i mbajnë
T’i kenë për çastin e duhur,

Fishekët në xhep i mbajnë
Një plumb një armik t’a shtrijë sheshas,
Manxerrët e jataganët vënë nën sqetull,
Pjesë të krahut i ka seicili
Si dhe pjesë të këngës…

Thërret të parin e shqiptarëve
E Selam Musai ”Dil të njihesh!”
I thotë e i del përpara,
Qëllon koloneli e po ashtu Selam Musai,
Plagë merr njëri e tjetri po ashtu,

Armën mba drejt Selami
Dhe në ballë e godet:
“Harbut, lemi djemtë!
Lemi djemtë gjeneral teveqel!..”

Gjenerali bie me “Mama mia!”- tek dhëmbët,
Plandoset në gjak
E urdhër i jep Selami luftëtarit:

“Riza Caneja, bir, merrja dylbitë se na duhen,
T’u a shohim ç’kanë në topa e pamporrë,
Në si zëntë plumbi, ti zëmë me dorë!…”

*
Kronikë:

-Kush e njeh Selam Musanë?
I shkurtër, mustaqe bardhë,
Zu një xheneral të gjallë…

*
Të djelën që në saba,
U vra Dushan Kaçua,
Briti: ”O Selam Musa,
Merrëm hakën o vëlla!…

*
Nuk harrohet Kota kurrë,
Kur mbi tela shkonim ne,
Edhe kur Selam Musai
Shkrepte natën si rrufe…

*NE FAQEN TJETER
NË VLORË
Gjeneral Setimio Piaçentini përforcon Vlorën. Flota detare dhe ajrore do të përfocojë me zjarr e hekur artilerinë tokësore. Osman Haxhiu, komandanti i komitetit “Mbrojtja Kombëtare” ecën në majë të kalit përballë forcave italiane. Selam Musai në shalën e kalit Binok, sheh djemtë e bëhet gati të nis sulmin mbi Vlorë ku rreth saj e rreth Kaninës janë vendosur dhjetra topa e mitrolozë. Avionët çajnë qiellin, anijet detin, topat tokën e Shqipërisë. Dhe përballë tyre Selam Musa Salaria, tek ullishtat mbi Vlorë, në orën 22 të datës 11 qershor, nis sulmin…
*
“O djem…o djem….o djem…
U marça të keqen ku ini,
Ngrihi se na pret Vlora,
Ngrihi se na pret kënga,
Ngrihi se na pret historia
T’i themi ç’dimë të bëjmë…”
Dhe kalin e kuq e thirri me emër,
Ja dha kodin e luftës tek ijet,
E kapi për jelesh e shtrëngoi prej frerit,

Ashtu drejt
si një fragment shkëmbi të bardhë
Qëndroi Selam Musai
Të dëgjonte zërat e djemëve
“Urraaa…Urraaa…
Mbi Vlorën!, Për Vlorën!”

Tunden ullinjtë,
Kurorat nxjerrin
Mes tymit të barutit,

Zotërinj të vrërët
Këta ullinjtë e Vlorës,
Zotërinjë të vërtetë
Mbi gjithë perandorinë e pemëve.

“O djem përpara,
O djem vajti ora…
Ja vdekja, ja Vlora…!”

Nis beteja, betejë mbi tërë betejat,
Fluturojnë e shkallmojnë
Avionët nga ajri,
Qëndrojnë e topa lëshojnë
Vaporët nga deti,
Nga topa tokat rëndë qëllojnë
E flaka e tymi ngrënë pushtetin.

*

“Memë Sherifi, rrimë pak pranë,
Dëgjomë ç’do të të them,
Trim mbi trima, ajka e sojit,
Lum ai që në luftë e thotë fjalën,
E për atdheun bën çfar duhet!”

Kështu i tha luftëtarit
Selam Musa Salaria
Dhe thirri prapë: “Përpara!…”
Nëpër flakë bëhet shpend,
Plumbat gunën ja shpojnë,
Topat rëndë kolliten
E me hekur aviten t’i ndalin
Furinë e burrërisë.

“O djem mbi breshkamëdhenjtë!”
Trupi përball hekurit, flakës e tymit,
Natë e stërtymtë
Qiell i zymtë i mbushur
me mijëra copa hekuri.
Dhe një zë nga djemtë…

Kronikë:
– O xha Selami na vranë…
– Mos trëmbi se kini xhanë,
Se një sokëllimë duanë…

Vetëm prindi e di se çfar’ bën
prindi për birin
Vetëm kënga diti se çfar bëri
Selam Musai për djemtë…

U hodh me gunë mbi tela
E topit i doli ballas,
Andej topi e këtej Selam Musai,
Njëri-tjetrin shikojnë
Njëri-tjetrin qëllojnë,

Andej topi e këtej Selam Musai:
“Qafir, mbaje zjarrin,
Qafir i ardhur nga vinë kulshedrat,
Mos mi prek djemtë as në thua,
Ti ke ca palo burra për zotër,
Djemtë, dije mirë, kanë mua!

Qafir, me palo hekur mbi supe,
Qafir që mbjell gjëmë,
T’a var në qafë tët zot e kapardisur
E u shpje copë e çika tek jot ëmë,

Qafir, sojsëz, qëllo sa të duash,
Frymën ta zë e të mbys me gunë,
Desha të rrija me miqtë këtu në Vlorë,
Por ti s’më le…, s’prish punë!”

Dhe flet nëpër dhëmbë e hidhet ku topi
Nxjerr flakë e tym e hekur,
Uturijnë pas tij vaporrët
e mbi të ballonat
Djemtë e Selam Musait mbushur gjak
Shkelin mbi grada gjeneralësh
Mbi shtate të vrarësh…

“O djem, përpara!
O djem mos trëmbi!”

Dhe djemtë hidhen e s’kthehen
Pa Lirinë,
Djemtë e Selam Musait dinë se ç’bëjnë…

Zbret nga kali Binok, Selam Musai,
Kali Binok hingëlliu e trufulliu
Tmerrshëm,
Një përballje trup me hekur vrasës
Nis të shkruajë Historia…

Selam Musai hap krahët dhe tund gunën
në ajër,
Guna mbushur flakë bën dritë të shoh mirë
Ç’farë guxon të bëj një palo top Italie,

E hedh gunën tutje dhe niset vrap
Me britmën: ”O djem para se një sokëllimë
Duan dhe nga erdhën do kthehen!”,

Artilierët harrojnë të hutuar të shënojnë
E gjylet të nisin tek ky njeri mbi njeriun,
Që fjalën “vdekje” e përdor si lodër
Dhe s’do të dijë ç’janë topat e pamporrët,

“O djem, se arritëm!”

Afrohet me dy krahët hapur,
Hidhet me të dy krahët hapur,
Vë gjoksin tek gryka
Me dy të dy krahët hapur…

“O djem!”

Shpërtheu predha në gji të tij
E Selam Musai u bë një mijë këngë
Atje mbi Vlorë,
Atje, tek ullinjtë shkruajnë
Përjetësisht
Historinë e atyre viteve…

* Tiranë, Maj 2010

Ky botim u mundësua nga “Universiteti Planetar i Tiranës”

Nga Dr. Krist Maloki/
Shka e shtyn autorin e këtyne radhëve me u marrë sot me Lasgush Poradecin nuk asht aq fort dëshira për t’i ba ndonjë kritikë rranjësore vjershëtorit apor veprave të tija se sa ma fort për t’i ndalë hovin një dezorientimi dhe shkandullimi eventual mbrenda literaturës sonë, në mos mbrenda jetës sonë kulturore. E kemi fjalën këtu rreth njatij studjimi kritik e letrar të Mitrush Kutelit, i cili u botue njëherë veças, mandej mbrenda vëllimit të dytë të vjershave të Lasgushit (“Ylli i Zemrës 1937) dhe pjesërisht në “Përpjekjen Shqiptare”Nr.17. Studjimi në fjalë – një apotheozë e flakët për vjershëtorin poradecar – nuk do të na kishte trazue fort po të kishte dalë nga penda e ndonjë gjimnazisti “idealist” (shif pasunimin (?) e literaturës sonë nga gjimnazistat!) apor nga kalemi i ndonjë qatipi pehlivan, apor nga stilografi i ndonjë shkrivan-zhurnalisti të patenuem. Por jo, aj studjim u trajtue nga M.Kuteli, shka do me thanë: nga një njeri me me karakter, me dije profunde, me zotësi literare dhe me një famë sadokudo, shkurt: nga një personalitet, madje nga një personalitet me format internacjonal. Nga ky shkak, d.m.th., sepse u shkrue aj studjim nga një njeri si M.Kuteli, dhe sepse u shkrue aj studjim me qëllime dhe mjete fare të papranueshme: plot shtrembnime faktesh, plot gabime diturake dhe plot përdhunime methodash shkencëtare…, mandej tuj qenë që aj studjim i një M.Kuteli mund të bahet shkak për një mjegullim dhe desorjentim mbrenda jetës sonë literare… dhe së fundit me qenë që aj studjim mund të bahet fare leht edhe shembull i keq dhe i rrezikshëm ndër njerz gjysmakë, si na i ka falun Allahu në bollëk… pra nga gjithë këta shkaqe dhe motive e shterngoj zemrën autori i këtyne radhëve dhe po e thotë sot fjalën e vet, një fjalë – Insh-Allah! – katërqind-dërhemshe! Jo kundra Lasgush Poradecit, as kundra M.Kutelit, por ma fort kundra Orëve të liga të Kombit tonë…
Se ka marrë “më thue”, d.m.th. se ka ra nër gabime të randa M. Kuteli me at studjimin e vet mbi Lasgushin, nuk ka dyshim. Asht mjaft gja e guximshme kur thotë një M.Kuteli se vjershëtori i Poradecit qëndron në kulmin e poezis shqiptare dhe se aj jo që s’ka shoq në literaturën tonë por edhe shok fort të rrallë në literaturën botnore! Këto përhyjnime dhe të çueme në qiell – në një studjim letrar-kritikues! – kërkon me na i ba”plausibel” dhe me na i sugjerue mandej M.Kuteli me fraza dhe argumentacjone, të cilat as që i përgjigjen methodave të një kritike literare të vërtetë (ku duhet të paraqiten baras shkëlqimet, dritat, hieje-dritat, hiejet e ndoshta edhe errësinat e një vepre artistike!), por ato as që i përgjigjen vet fakteve artistike, literare dhe historike. M.Kuteli mund të na kundërarsyetoj me frazën e vjetër: “de gustibus non est disputadum!”, dhe mund të na e pret fjalën shkurt tuj na thanë se atij i pëlqen ashtu Lasgush Poradeci dhe se për te Lasgushi asht më i zoti, më i pasuri, më i larti, më filozofi dhe më shqiptari vjershëtor i Shqipërisë etj., etj.; mirëpo atëherë le t’e botonte ma mirë veprën e Lasgushit me nji parathanie në formë kushtimi dhe përhirimi por jo tuj e përcjellë me studjime kritike-letrare tepër problematike, apor edhe tuj e botue at studjim kritik-letrar veças dhe si punë letrare më vehte! – Gabimi i dytë i M.Kutelit përmbahet aty që aj nuk mjaftohet me kritikën në fjalë mbi Lasgush Poradecin por njëherit i bankritikë – dhe një kritikë en bloc dhe negative – me do mjete fort të dyshimta gjithë vjershëtorëve tjerë shqiptarë. Edhe këtu nuk e çanë kryet fort M.Kuteli për kerkesat imperative të një kritike dijtunore, sidomos nuk i shtrohet aspak njasajë rregulle që thotë: “audiatur et altera pars!”; e kështu, pa me u interesue aspak për literaturën e derisotshme poetike dhe kritikuese, dha pa me u orjentue aspak nër veprat e ndryshme të njenit a tjetrit vjershtar, i mohon (dijetari i Bukureshtit) sumarisht gjithë vjershëtarëve tjerë shqiptarë cilësina artistike dhe vlera (Verté!) poetike, të cilat ata shumë herë i kan dhe i kan aty e këtu edhe ma të forta e ma të plota se vjershëtori i përhyjnuem. Frazat, me ngjyrë kritike negative, si: “Përmjet fjalorit Lasgushi shquhet haptazi nga gjithë poetët e shqipes”, apor: “Edhe nga pikëpamja e rimës vepra vjershëtore e Lasgushit çquhet haptazi nga e çdo tjatri poet shqiptar”, apor: “Lasgushi është poeti shqiptar, i vetmi poet shqiptar, që mendon, flet e shkruan vetëm shqip” etj., etj., këto fraza pra, bashk me sa e sa tjera, jo vetëm që jan fort problematike dhe – mbas mendimit tonë modest! – as nuk i përgjigjen fakteve, por ma fort: ato kritika, gjykime dhe vlerësime (gjerm. Bewertungen!) negative dhe sumarishte janë kryekëput në kundërshtim flagrant me principet e pedagogjisë – (çdo kritikë literare me vleftë ka tendenca edukative!) – dhe aq ma fort me ato të dijtunisë methodike (=pjesa e dytë e Logjikës diturake!). Këto duhej t’i dinte sidomos një M.Kuteli, i cili e shkoj pjesën ma të madhe të jetës së vet me punime serjoze dijtunore. – Por, edhe me kaq nuk mjaftohet, jo, M.Kuteli. Dhe si me dashtë me çdo mënyrë me ja mohue vehtes çdo veti dhe çdo hije dijetari serjoz, aj futet e zhytet edhe nër gabime të randa fare teknike – shkencëtare. Për me ja sigurue – si duket – namin dhe vleftën poetike-filozofike vjershëtarit të protezhuem, M.Kuteli përdor vend-e-pavend fjalë dhe kaptime (notions, Begriffe!) nga shkenca të ndryshme dhe heterogjene – nga filozofija, nga esthetika, nga metrika, nga filologija, nga theozofija, nga methafyzika, nga psyhologija, nga meta-psyhika, nga fyzika, nga teknika, nga gjeografija, nga ekonomija politike etj., etj., – dhe jo vetëm që i përdor ata (kaptime) tepër shpesh – vend-e-pavend – por i përdor edhe mbrapsht, d.m.th., e merr njenin për tjetrin dhe u jep një kuptim që s’e kan. Ky faj i M.Kutelit na duket aq ma tragjik për te kur mendojmë që aj vet i pat ba para do kohe një kritikë të randë dhe të meritueme – në një çashtje pothue të njëllojtë – dy dijetarëve rumunë Vlad Banatianu dhe Dr.Baleta. Dhe me shumë të drejtë, sepse superficjalitete dhe lodra fjalësh pa asnjë kuptim mund të durohen nek një pehlivan-qatip-shkrivan i ndoj fletoreje shqiptare apor nek një artikullist i rij, i cili mfryhet dhe ngopet me fraza bombastike dhe klisheha fjalësh xhixhilluese, por jo nek një dijetar me dukje randësije internacjonale. Prova dritsuese dhe analiza spjeguese mbi fajin në fjalë të M.Kutelit kemi me dhanë ma posht në pjesën kryesore të kritikës sonë. Sa për këtu po mjaftohemi vetëm tuj përmendë, se vet redaksija e “Përpjekjes Shqiptare” i ka pa dhe i ka kuptue fare mirë gjithë ato të meta në studjimin kritik-letrar të shkrimtar-dijetarit të përmendun, dhe se ajo (redaksi) asht mundue – tuj lanë jasht sa e sa pjesë nër ma problematiket, dhe tuj ba do shënime glosatore që jan ma fort korrigjime fajsuese – me i vue disi kapakt tenxherésë dhe me shpëtue ç’ishte për t’u shpëtue. Në kët punë ka veprue redaksia në fjalë me një delikatesë dhe butësi vertetë amëtare – si njajo klluka që i ruen zogat e veta – se përndryshe d.m.th., për një kritikan të mprehtë dhe objektiv do t’ishte dashtë pothue për çdo frazë të M.Kutelit nga një shënim korrektiv, nga një shenjë pikë-pyetëse apor pikë-çuditëse, për mos me thanë: nga një fajsim dhe dënim moral…
Por, që të kuptohemi fare mirë! – Theksojm këtu edhe një herë se me këto kritika duem t’i bajm ballë vetëm një rreziku të parapamë, a ma mirë një desorjentimi dhe shkandullimi eventual mbrenda literaturës shqiptare, por jo njenës personë a tjetrës. Sidomos nuk na shkon nër mend (dhe as që jemi të zotët!) me ja ulë ndoshta vleftën morale M.Kutelit. Dijetari i Bukureshtit qendron për ne lart, bile shumë lart, si letrarisht, si dijetarisht si edhe moralisht; dhe autori i këtyne radhëve asht i lumtun të gjendet në rrethin e atyne që e gëzojn miqësinë e M.Kutelit. M.Kuteli asht një nga ata të pakët të djalëris shqiptare që nuk u përdhosën dhe nuk u demoralizuen neper ngjarjet e ndryshme politike shqiptare. Ma fort, M.Kuteli u diftue i pamvarun, objektiv dhe kryedrejt edhe aty ku do të kishte pasë raste dhe interesa me u diftue pak ma i përvujtun dhe ma “tregtar”… Dhe M.Kuteli asht një shkrimtar i dorës së parë si në gjuhën shqipe si edhe në rumanishten. Në gjuhën rumanishte ka shkrue M.Kuteli do vepra me thema ekonomija politike dhe financjare mbi probleme shqiptare dhe ballkanike dhe ka fitue levdata nga njerz të shquem vendesh së ndryshme. Në gjuhën shqipe ka shkrue M.Kuteli një mori artikujsh dhe disa libra me vleftë të madhe; dhe jemi sigur që prej pendës së tij kan për të dalë vepra edhe ma të mëdhaja e ma të pasuna, për nder të Shqipnisë dhe për lartësimin e literaturës shqiptare. Shqipja e shkrueme e M.Kutelit asht jashtëzakonisht e qartë dhe e pastër, stili i tij mandej i hjedhët dhe i rrjedhshëm, dhe sa për në “prozë” ja kalon aj qind-për-qind Lasgush Poradecit. Bile-bile, po s’u gënjyem, në M.Kutelin fshihet një poet, ndoshta edhe një poet me kvalitete të nalta, por i cili – nga rrethanat e ndryshme të jetës dhe të vendbanimit atje larg Shqipnisë etj., – ja ka ba fli hovin poetik dhe irracjonal racjonalizmave të thata të një jete dijetari dhe funkcjonari. Sidoqoftë në M.Kutelin vlojnë padyshim sa e sa komplekse artistike, të cilat mund të spjegohen dhe t’analizohen ndoshta me mjetet e psyhoanalyzës ala Freud dhe Jung. Dashunija e pamasë që rrëfen M.Kuteli kundrejt Lasgushit e ka vendin sigurisht nër ata komplekse dhe mund të kuptohet si “siperkompenzacjon” dhe shfrymje ndjenjash kompleksive që janë të ndrydhuna e të shtypuna në fundin e zemrës së tij. E dijtun: sa e sa rrethana dhe ngjarje të ndryshme dhe sidomos sa e sa lidhje personale me vjershëtorin – (M.Kuteli asht vetë nga Poradeci dhe ka studjue bashk me Lasgushin në Bukuresht etj.!) – jan ba mandej shkaktare për formimin dhe shpërthimin e njasajë dashunije të pafrenshme dhe verbuese, e cila i ngjan tepër fort dashunisë s’atyne nanave që i shofin gjithë të mirat por asgja të keq nër fëmijtë e vet. M.Kuteli vet asht mundue me na e mbushë menden – nepër njato studjime kritike-letrare se dashunija e tij dhe adhurimi i pamasët kundrejt Lasgush Poradecit jan koherent me vleftën e “lartë dhe të pashoqe” poetike të vjershëtorit. Por neve s’na mbushet mendja, dhe sidomos jo nepër njato studjime që jan plot gabime landore dhe methodike-shkencëtare. Kritika e jonë i sjellet pra vetëm njatij studjimi të papranueshëm – i cili u trajtue dhe u lëshue doret padyshim në një moment mos-vetkontrollimi (quandoque bonus dormitat Homerus!) – dhe kjo kritikë kërkon njëheri t’i jap shkas dhe t’i hapi rrugë njatij “ETHOS” të nalt, i cili zotnon dhe mbretnon nër qarqe kulturale dhe sidomos nër kritika të verteta literare, dhe i cili kërkon nga çdo shkrimtar okcidental:pastrië nër qellime, drejtsië nër gjykime dhe vertetsië nër paraqitje. Porse shi në gjithë at kaos shpirtnor dhe mendtar, në gjithë at anarki dëshirash, ndjenjash dhe ambicjesh, dhe sidomos kundrejt gjithë njatij desorjentimi dhe degutizmi artistik që e kan rrëmbye Kombin tonë sot… kundrejt gjithë kësaj kësaj mjerie kulturore e kan për detyrë të shenjtë si M.Kuteli si edhe shokt e tij me e mbajtë lart bajrakun epastriës, drejtsiës dhe vertetsiës dhe me u prijë me yll në ball njatyne pak fallangjeve, njatyne pak shpresave të djalërisë shqiptare! Kritikat e anshme dhe negative, ashtu edhe frazeologjitë bombastike-hysterike t’u lihen shkrivanave të”journaille”-s shqiptare; ata rrojn me ato dhe do të vdesin neper to! M.Kuteli qendron moralisht dhe landsisht aq nalt mbi ata shpirtën të vogjël sa nuk ka vend per te në mezin e tyne. Bile M.Kuteli s’guxon me ra aq posht; misjoni i tij i shenjët si idealist shqiptar e si dijetar e ndalon! Dhe së fundit – si tha një proverb i inversuem latin: Quod licet bovi non licet Jovi!!!…

***
E do nevoja që t’i hjedhim një vrojtim sado të pak dhe të përzgripët veprës së Lasgushit përpara se të merremi me studjimin e M.Kutelit. Asht mirë që t’orjentohemi qysh tash rreth njatij objekti apor subjekti, i cili u ba shkak dhe bosht i këtyne bisedimeve kritike. Kështu sajojm njëheri edhe një bazë të fortë apor një platformë, mbi të cilën i ndërtojmë mandej shumë ma leht pyrgjet e pikëpamjeve tona dhe prej kah mund të hjedhim shikimet e kritikës letrare nër gjithë ata sheshe e nër gjithë ata shtigje që ka hapë Mitrush Kuteli. Po flasim këtu ma fort mbi veprën e Lasgushit dhe pak mbi personën e tij. Jemi sigur se një studjim i hollë psyhologjik mbi vjershëtorin do të lëshonte dritë mbi sa e sa probleme e errësina dhe do t’i davaritte pak a shumë njato tymnaje dhe mjegullina që janë thurë rreth ftyrës së tij. Ma fort se çdo studjim tjetër psyhologjik do të na i hapte syt dhe do të na qetësonte padyshim Lasgushi vetë me një autobiografi apor me një “vetpërshkrim” (gjerm. Selbstdarstellung!) në formë të një “memoire” apor “confession”-i, si e kanë praktikue artistat e ndryshëm. Mirë po Lasgushi ka një dashje të veçantë për atmosfera hije-dritash, për avullina sibylike dhe për tymnaje mysticiste; i pëlqen sidomos dhe i kënaqet shpirti kur e shef vehten të përfundosun nër “errësina” Rembrandt-jane….
Nejse! – Fakt asht që Lasgushi ka hy një herë e përgjithmonë në literaturën shqiptare e se vepra e tij kërkon prej nesh -kështu o ashtu- një studjim serjoz. Dhe na e kemi sot detyrën me e shikjue veprën (dhe jo personën) “sub specie aeternitatis” dhe me e dhanë gjykimin tonë sa ma fort mbas pikëpamjeve artistike – esthetike dhe jo aq mbas atyne historike, personale, psyhologjike etj.. Asht edhe një punë fort delikate dhe guximtare po deshtëm qysh sot me e ngushtue dhe me e ndrydhë fytyrën e gjallë të një “personaliteti” (psyhologjik!) nër kallëpe dhe skemata formale (=të vdekuna), në një kohë kur aj “personalitet” asht i rij, edhe aktiv, i vullnet-hovshëm dhe i pallogaritshëm (unberechenbar – si çdo artist!) dhe i cili mund të na gandoj ndonjë ditë me vepra të paprituna artistike etj.. -Kush e di? – Mirë po, m’anën tjetër nuk mund të qendrojmë edhe pa do vrojtime dhe skematizime psyhologjike, të cilat – sado të guximshme qofshin – na lypsen me doemos per t’i dhanë një bosht dhe skelet qendrimtar paraqitjeve tona kritike-artistike. Kemi punë këtu me një shpirt artisti e me sa e sa finesa dhe “imponderabilje” të tija, e kemi punën këtu me një botë të tanë, me një det ndjenjash, dëshirash, shpresash, andrrimesh, instinktesh, pasjonesh, vullnetesh, karakteresh etj., të cilat duhet të lidhen e të për-mbë-lidhen – si rezet e fotografisë – nëpër prizmën apor biluerin e shikimit kritikues. “Da bleibt nun für den erst Betrachtenden nicht übrig, als dass er sich entschliesst, irgendwo den Mittelpunkt hinzusetzen und alsdann zu sehen und zu suchen, wie er das übrige peripherisch behandle” (Goethe)….

***
Po fillojmë pra me pyetjen ma qendrore – me njatë pyetje problematike, të zorshme e delikate, por edhe aktuale sa të thuejsh: A asht poet Lagush Poradeci?
Shokët, miqtë, dashamirët dhe adhurimtarët e Lasgushit e kan pohue qysh me kohë dhe e pohojnë edhe sot me gojë-plotë atë pyetje të zorshme; shif epithetet “Këngëtor i pavdekshmë”, “Perëndië e Poeziës Shqiptare” etj.. – M.Kuteli, i përvëluem nga “arti-mjeshtër i veprës lasgushjane”, shtyhet edhe ma tutje dhe e quen vjershëtorin poradecar “Poet” (me “P” të madhe!) në kuptimin e naltë të fjalës gjermane “Dichter”(!), i cili nuk mjaftoheka vetëm me titullin “poet shqiptar” mbasi na paska falë “vepra” “me shoqe të ralla në letraturën e përbotëshme”! (“Ylli i Zemrës”, f.175 etj.) – Në kundershtim diametral me këta pohuesa të pyetjes sonë qendrojnë ata kritikuesa – shumë herë njerz me mend, me kulturë të gjanë, me dieje e me shieje të hollë artistike etj., (dhe jo vetëm në Gegni!) – të cilët ja mohojnë Lasgushit kryekëput vetijen poetike, së paku vetijen e një poeti (Dichter) të vërtetë. Në radhën e njatyne kritikuesave gjinden – si duket – edhe ata të “Hyllit të Dritës”, të cilët kan ngurrue deri më sot – nga shkaqe të mirëkuptueshme – me e shfaqë botnisht gjykimin e vet, por edhe të cilët e kan zakon me e nisë secilën bisedë të nevojitunë mbi Lasgushin me një “clausula reservationis”, shqip: me një “me shka po thonë…” (sh. Hylli i Dritës; Nr.7-8, 1938, f.420). – Ndërmjet këtyne dy grupeve kundërshtare gjinden në Shqipni padyshim sa e sa njerz – prap me dieje, me kulturë e me shieje artistike – që ushqejn një gjykim dhe një vlerësim (Bewertung) si mesatar kundrejt Lasgushit vjershtar-poet. Pothue një qendrim të këtillë, por edhe një qendrim fort problematik (ndoshta nga mungesa e ekspresjoneve të nevojshme shqiptare!) ka marrë në kritikën e vet (përndryshe të pashoqe) Kudret Kokoshi. Mbas Kokoshit paska Lasgushi një të math talent poetik si trashigim nga Natyra, mirë po ky Djalosh na qenka pa origjinalitet për tashti, pa gjerësië pamje dhe thellësië ndjenje; por me qenë që gjendet aj Djalosh, a ma mirë: aj Poeta natus, në formim e sipër (!), pas-kemi shpresë që Lasgushi do t’ja marr që sot e tutje si bilbil paraverak! – Këto fraza të Kudret Kokoshit – në mos qofshin thanë edhe ato me një qëllim dipllomatik dhe më “clausula reservationis”, – përmbajnë në vet-vehte padyshim disa gabime të papranueshme. E marrrim para sysh njëherë se kur u shkruen ato fjalë (më 1934!) i ishte afrue Lasgushi të dyzetëtave, d.m.th., s’ishte edhe aqë djalosh i ri, së paku jo simbas psyhologiës evolutive Entwicklungs – psyhologie). Kësodore bje Kokoshi në kundershtim flagrant me historinë e arteve, e me kulturhistoriën, po ashtu si me “Psyhologiën e Artistit”, të cilat na mësojn dhe na e dëshmojnë se një poet i vërtetë (një “poeta natus”) e ka zakon me qendrue në formim e sipër vetëm deri njaty pak kohë mbas pubertetit, d.m.th., njaty nër të njëzetëtat. Poeti i vërtetë nuk mund të mësoj dhe të përvetoj mëndyra e mjete eskpresjoni të reja gjatë gjithë jetës së vetë, ndoshta edhe kur bahet nanddhet-vjeçar (si Michelangelo-ja), porse shpirtsija poetike, njajo daimoniapjellore-elementare (si mbas Platonit) duhet të shpërthej me kohë dhe duhet të çfaqet “shkrepëtimtare në stoli” (L.Poradeci) me gjithë karakteristikat e origjinalitetit qysh nër prodhimet e para mbas pubertetit. Kështu kuptohet edhe njajo theorië e dijtuniëve të ndryshme t’artit, e cila thotë se (pothue) çdo poet e arrinë kulminacjonin e artit të vet (akmé) aty nër të tridhetëtat. -Po neper këto paraqitje tona kuptohet njëheri edhe gabimi i Kokoshit, i cili na e rekomandon Poet-in pa origjinalitet! Kudret Kokoshi mund të jetë ndoshta i një mendimi të ndryshëm por për ne nuk ka dyshim që mun origjinaliteti e dallon poetin e lindun nga vjershëtori i “pas-lindun” aporepigon. Sepse shka krijon i pari neper ngjatë shpirtsië shkrepëtimtare, pa shikue as ligj, as gjyq, as shkollë, as akademië etj., nderton aj tjetri (con-struire!) tuj përdorë kallëpe e forma të patrajtueme, tuj matë e tuj peshue, e tuj shikjue andej e këndej pale se çë përshtypje po ban krijesa e tijë artificjale (artem-facere! jo artem-genere!). Origjinaliteti asht vula, asht marka dhe asht garancija e një poezije të vërtetë, dhe një Poet pa njat yll poetik në ball mund të jetë ndoshta artist (=pehlivan) poezinash, mund të jetë edhe zanatçi artesh apor artizanatar, e mund të jetë riprodhimtar dhe ristaurator i zoti vjershash etj… por jo poet! Sepse si thotë vet Kudret Kokoshi:
Non la fulgente immagine,
Non la risposta idea,
Non l’armonia dei numeri,
Non é l’amor che crea…
-por duhet një gja, një shpirtsië e veçantë, e cila i përmbëledh ato të gjitha së bashku – (përfytyrim + ide + melodi + dashuni) – dhe i koordinon dhe i harmonizon, a ma mirë: i në-shpirtnon me një frymë gjallësije të pahuazueshme… origjinale. Lasgush Poradeci pra ose asht Poet dhe ka pas deri më sot origjinalitet… ose (si mbas Kokoshit!) nuk paska pasë kurr origjinalitet, dhe atëherë nuk asht Poet. Por sido qoftë – o kështu, o ashtu – nuk ka kuptim (as psyhologjikisht as logjikisht!) që të kemi shpresë që Lasgushi do t’ja marrë që sot e tutje si bilbil paraverak….
Si po shifet deri këtu, gjykimet dhe vlerësimet e botës kulturore-intelektuale shqiptare nuk përmbajn një mendim të caktuem dhe të përgjithshëm mbi vjershtarin e Poradecit. Shkaku i gjithë atyne divergencave mendimtare qendron padyshim sidomos në mjegullinë dhe relativitetin, a ma mirë n’elasticitetin e kaptimeve “poezi” dhe “poet”. Sepse këta ky kaptime janë të mbarsun me elemente të ndryshme kaptimore (begriffliche Merkmale) si formale, si kvalitative, si edhekvantitative. Po kuptohemi! – Ka do njerz që e marrin shumë herë formën e jashtme për poezi. Një shkrimtar bilmez shqiptar e çfaqi dukshëm kët qendrim esthetik(?) (në një nekrolog për një toger) me këto fjalë: “I ndyeri ishte poet, tërë letrat i shkruante në vjershë!”!! – Ka do njerz prap që e marrin për poet vetëm njat njeri, i cili asht i zoti i ndonjë dege së veçantë poetike, bj.fj. për vjersha, apor per novela, apor për drama etj., apor edhe për disa nga ato degë. – Ka mandej njerz që kërkojn nga poeti i vërtetë një sasi të dukshme veprash; nuk u mjafton atyne një faqe e shkrueme, apor një vjershë e vogël, apor “një frazë e vetme për ta pavdekësuar poetin” (V.Koça, 1924), jo, ata kerkojnë poezi me shekë, dhe duen vëllime dhe stërvëllime, në mos një bibliothekë të tanë. – Ka do njerz masandej që e duen poezinë ma fort me përmbajtje muzikore (=auditive), disa tjerë ma fort me përmbajtje ngjyrore (=visible), të tjerët prap ma fort me përmbajtje rythmike-dynamike (=motorike), Ka njerz mandej që kërkojnë nga poezija ma fort finesa dhe delikatesa shiejetare, disa të tjerë ngopen vetëm me bukë elbi dhe thekne poetike. Disa duen vetëm zbavitje dhe argtime, të tjerë kërkojn ma fort tronditje dhe përvëlime. Disa kërkojn vetëm çfaqje apor paraqitje “bukurije” (panesthetike), të tjerët duen pasqyrimin e një cope natyrë (veriste – naturaliste – realiste) të pamë “par un temperament” (Zola!). Do njerz prap kerkojn nga poezija vetëm lëvizje fantazije dhe ndjenjash, të tjerët kërkojn edhe dynamizim mendje dhe force gjykimtare (Urteilskraft). Kundërshtimet dhe luftimet ndërmjet shiejetarëve dhe kritikanëve literarë përmbëlidhen sidomos rreth pyetjes: A duhet të jetë poezija qellimtare (Zweckdichtung) apor jo? Disa thonë se një poezi pa ndonjë tendencë në vetvehte s’ka si ban efekt etj., disa prap e kërkojn poezinë fare jasht-ideore dhe jo-qellimtare, e kërkojn si një “ishull lumturije”, ku nuk ka vend për vogëlsina dhe interesa të “prunjta” të kësaj jete! “Was aber schön ist, selig ist es in ihm selbst!” thotë vjershëtari Mörike në një vend. Por prap ata të parët nuk i dahen mendimit që edhe poezija asht sherbëtore e kulturës dhe e njerëzimit dhe kërkojnë prej saj këtej ma fort përmbajtje folozofike, andej ma fort religjioze-mystike etj.; nër kohna të vjetra asht shikue poezija si mjet edukimi të personalitetit (në kuptimin e Goethe-s!), sot priten prej saj ma fort efekte socjale dhe kolektive. Nder disa vende të vogla – si në Shqipni – ku janë shtrengue dhe ngushtue gjithë ndjenjat dhe forcat shpirtnore të kombit nër disa kulturë-bartës (Kulturträger!) të pakë, kërkohen nga poezija pak a shumë edhe tendence edukative-kombëtare, në mos edhe dynamizime ideore-patriotike. Nër ata vende -së fundit- ku e tund dhe e përtund politika jetën kombëtare, d.m.th., ku s’ka vend aspak për lëvizje artistike – individualiste – aty s’ka si pritet poezi tjetër pos asaj “politike” (e cila, si çdo poezi me qëllime materialiste, e ka vulën e meritueshme në ball!). – Gjithë këtyne pikëpamjeve gjykimtare-esthetike apor edhe shiejetare-artistike mbrenda sheshit të gjanë poetik mund t’u shtohen edhe sa e sa të tjera – të panumurta – baras me elementet kaptimore (Begriffsmerkmale) mbrenda fjalëve të shumëngjyrëshme “Poet” dhe “Poezi”. Por po ja lamë leçitësit të zellshëm që t’i kerkoj aj vetë ata elemente, bashk me kriteret e ndryshme artistike, nër diftimet e “Poetikës”, t’«Esthetikës» dhe të “Dijtunive t’Arteve”. Theksojmë këtu vetëm se kaptimi “Poezi” nuk ka një përmbajtje të caktueme e se mbrendsija e tij xhixhillon dhe ylberon gjithëkund e gjithëmonë si mbas kohës, si mbas vendit, si mbas shpirtit të një populli, dhe simbas kulturës (=shkollë, dieje, e edukatë etj.) të çdo persone shiejetare-kritikuese. Kështu asht edhe e kuptimëshme që – paralel me shkollimin dhe influksin kulturor heterogen nër viset dhe personat e ndryshme në Shqipni – ndryshojnë edhe shiejet, ndryshojnë pikëpamjet gjykimtare – esthetike, dhe ndryshojn edhe vlerësimet (Bewertungen!) kritike – letrare kundrejt veprës lasgushjane! Kët ja thomi kundërshtarëve, por njëheri edhe adhurimtarëve të vjershëtorit poradecar…
Por, le të kuptohemi edhe pak ma mirë! Thohet shumë herë se ARTI (i vërtetë) asht internacjonal! Dhe ket mendim e yshqyenë jo vetëm esthetikat e vjetra, formaliste, klasike dhe klasiciste (Winckelmann!) para shekullit të XIX, por e yshqejn edhe sot adhurimtarët e pashueshëm t’arteve klasike-antike. Deri diku u forcue ideja e “Artit Internacjonal” edhe nga Kant-i, nga Schiller-i, nga Herbart-i dhe përgjithësisht nga gjithë Klasicizmi neper theorienat e tyne rreth “shijimit esthetik të pa-interesë”. Tendenca kryesore e gjithë atyne mendimeve dhe përcaktimeve mund të përmbëledhet ne formullën si pason: «Arti i vërtetë asht vetëm dhe përvetëm bartës dhe përhapës “bukurije”, (Winckelmann-i thotë: Schönheit ist der höchste Endzweck und der Mittelpunkt der Kunst!) dhe ajo bukuri asht aq e thjeshtë, aq sempël, sa mund të kuptohet dhe të shiejohet nga çdo njeri me shise të shëndosha dhe të natyrëshme!» Dishepujt e theorinave në fjalë na i paraqesin si shembuj të gjallë sidomos prodhimet artistike antike, ku – si thonë ata – qenkan trupsue (gestaltet) “idenat e përgjithshme dhe të përjetshme njerzore në një semplicitet të perendijshëm)! -Mirë po Esthetika moderne dhe Dijtunitë e ndryshme t’Arteve (qysh nga Lessing-u e tektej!) u kundërshtojnë rreptësisht theorinave pro-antike dhe “kalli-kratike” (=bukuri-sunduese!). Njëherë duhet dallue ndermjet artit fjalor (poetik) dhe arteve hartimtare (bilden – de Künste). Sepse, deri diku, artet hartimtare (si pikturimi, plastika, skulptura, dekoratura dhe arhitektura) i flasin ma tepër shiseve se zemrës, dhe ma tepër nervave se shpirtit; kurse arti fjalor i drejtohet kryekëput mendjes, diejes, kuptimit logjik, shiejes, kulturës, kujtimeve dhe botëkuptmit të shiejetarit. Prandej mund të besohet – deri diku edhe këtu! – se artet e Helenëve (Romakët s’kan qitë gja të veten në dritë!), pra se artet e Grekëve të Vjetër, a ma mirë artet hartimtare antike kan njëfarë bukurije dhe sempliciteti esthetik në vehte, të cilët i flasin çdo shpirti naiv dhe të padjallëzuem (të natyrshëm). Porse mu në njat semplicitet dhe në njatë “kalikratië” qëndron dobësija e artit antik-hartimtar. Sepse – si mendojm na sot – arti i vërtetë duhet të jetë pasqyra e jetës së vërtetë, pasqyra e jetës bi-polare, të tundun dhe të shkundun ndermjet dritës dhe errsinës, ndermjet qiellit dhe tokës, ndermjet Hyjnive dhe Djemve, ndermjet lumtunisë dhe dëshpërimit dhe ndërmjet bukurisë dhe shëmtimit. Grekët e vjetër kan qenë o aq naiv o aq frikacakë (si çilimijt) sa i jan trembë çdo paraqitje artistike të gjanave të shëmtueme dhe shëmtuese; por kësodore i kan mbetë edhe fare larg problemeve ma tronditëse të jetës njerzore dhe s’kan kuptue asgja nga përdëllimet dhe përvojtjet, nga tundimet dhe luftimet, nga ngadhnjimet dhe deshprimet, nga hapsinat e pamate hyjnore – qiellore dhe as nga humneret e pafundshme djallore të shpirtit njerzor. Arti hartimtar i Helenëve asht si njajo muzika “absolute”, si njato muzikat e lehta të Palestrinës, të Bach-ut e të Mozartit me shokë, të cilat hiedhen – në formë kantantesh, madrigalesh, arjesh etj., – përpjet kah qielli, plot lehtësi e pafajni, plot andsië e bukuri, por edhe pa fellsi e shkreptësi të vertetë. Kështu kuptohet ndryshimi flagrant ndermjet skulpturave të Helenëve dhe të një Michelangelo-je apor të një Rodin-i, kështu kuptohet ndryshimi, ndërmjet bukurisë së tempujve antikë dhe asaj të kishave gotike, dhe kështu kuptohet ndryshimi i madh ndermjet njatij arti apollonik të vjetër dhe artit tonë faustik dhe dionysik (si mbas Spengler-it!). – Asht e vërtetë se Grekët e Vjetër kan ushtrue edhe art fjalor (poezi)… por këtu ndryshojn edhe mendimet, sidomos mendimet e filo-helenëve. Porse ne s’kemi menden t’i shtrohemi këtu një traktati mbi artet antike dhe po mjaftohemi tuj thanë me gjithë botën sot që poezija e vërtetë – edhe ajo e Grekëve të vjetër – ka vetëm një qëllim: me e paraqitë jetën ashtu si asht: plot dritë e errësinë, plot lumtuni e dëshpërim e plot bukuri e shëmtim. Poezija e vërtetë gjen edhe tepër pengime dhe ndalesa po desht me veprue vetëm mbas ligjeve të “kalikratisë”, sepse mjeti i sajë ma kryesor landor, “gjuha”, asht kryekëput produkt i njasajë jete të vërtetë. Psyhologjija moderne e gjuhës (R.Hidebrand, W.Wundt, K.Bühler etj.) na ka dhanë njoftime të fella e të randësijshme mbi këto çashtje. E kemi fjalën sidomos te “symbolet” gjuhësore por edhe poetike. Si mbas Wund-it përbahet dhe brumoset gjuha e çdo kombi nga kujtimet, njoftimet, gëzimet dhe pësimet e tija qysh nga të hershmet mote; d.m.th., gjuha e një kombi rritet organikisht dhe paralel me përparimin mendor, shpirtnor dhe kulturor po t’atij kombi. Dhe kjo rritje nuk shifet aq në shumëzimin e fjalëve dhe ekspresjoneve se sa ma tepër në përmbushjen dhe plotësimin e fjalëve të vjetra me kuptime të reja, ma të kjarta ma të ndritshme. Si mbas një metafore të filologut R.Hildebrandt (thanë ashtu fare shqip:) çdo fjalë e gjuhës sonë asht si një fyshek i zbrazët, në të cilin fut çdo folës barutin e kujtimeve dhe të ndjenjave të veta, a ma mirë: barutin e gjithë jetës së vet. Kështu bahet çdo fjalë “symbol” i një jete krejt individuale, krejt të veçantë dhe krejt “monade”; neve kuptohemi ndermjet shoqishojt neper do fjalë të zbehta shumë herë e ma fort fjal pazari; porse shikue ashtu fare afër, fjalët e vërteta, fjalët e zemrës dhe të shpirtit (sidomos poetike!) nuk mund të shpjegohen e nuk mund të përkthehen ashtu me gjithë kuptimin e tyne original, ashtu fare me “synonyme”. Kështu bahet i zorshëm edhe kuptimi i çdo poezije nga një njeri apor komb heterogen, dhe kështu ngrehen gardhet e pakalueshme për Artin Internacjonal. Jemi sigur se edhe në Shqipni qëndrojnë kësifarë gardhesh gjuhësore-poetike; e jemi sigur se për kuptimin e plot të veprës së Lasgushit lypsen – (quod erat demonstrandum!) shiejetarë e kritikanë kongenjal me vjershëtorin, që i njofin ma së miri brëngat e vojtjet e tija, që i njofin mandej rrethanat e jetës dhe të vendlindjes së tij dhe që i kuptojnë mirëfilli përftimet e artit, por sidomos ato të botëkuptimit (Weltanschauung) të tij. Për këto të gjitha asht i zoti dhe asht në vend padyshim ma fort se kushdo tjetër M.Kuteli; dhe jemi gati dhe mjaft zemërgjanë për të ja pohue, se vetëm aj mund ta kuptoj dhe ta shiejoj ashtu fare dhe deri në fund poezijen lasgushjane. Po njashtu si s’duhet edhe mohue, se M.Kuteli nuk asht fort në vend si kritikan objektiv, mbasi e ka zakon me u zhytë e u mbytë nër kujtime e përmallime të Lasgushit e me i marrë shumë herë gjithë njato fjalë dhe symbole individuale lasgushjane – njato elemente ma fort materjale-artistike, a ma mirë njatë fulgente immagine, njatërisposta idea, njatë armonia dei numeri e njat amor che non crea – për Poezi….

***
Autori i këtij shkrimi i ka parasysh – si po shifet – të gjithë zorimet që i dalin një kritikani objektiv të veprës lasgushjane, dhe sidomos atij që i përvishet pyetjes: “A asht poet Lasgush Poradeci?”. Mirë po autori ka edhe një zog të çmueshëm në dorë, një chance dhe një avantage: asht marrë me kohë sidomos me literaturën toskënishte, ka shkrue aty e këtu edhe në djalektin e Jugut, i ka mandej do njoftime dhe eksperjenca literare-kritike neper njat studjimin e vet mbi Naim Frashërin (i cili mbet pa asnjë kundërshtim!), e njef masandej Lasgushin si personalisht, si letrarisht, dhe i ka mbas së fundit do baza të sigurta dijtunore nepër mësimet e veta universitare e private në filozofi dhe nër shkenca t’Arteve. Një farë lehtësimi dhe njëavantage tjeter i del autorit sidomos nga fakti që si Lasgushi si edhe autori janë të përmbëledhun kulturisht dhe dijetarisht ma fort në qarkun kulturor gjerman (në të cilin vepron ma fort se tjetërkund shpirti i filozofis dhe i poezis – “Das Volk der Dichter und der Denker”!); dhe aq ma mirë kur kujtojm, se vet Mitrush Kuteli na i ka hapë shtigjet kah njaj qark kulturor-gjerman me karakterizimin e Lasgushit si “Dichter”. Por, mbi këto të gjitha, dhe fundi i fundit: vepra lasgushjane i drejtohet për shijim (dhe kritizim!) gjithë botës shqiptare, dhe jo vetëm M.Kutelit apor qarkut të ngusht poradecar…
Intanto: e shikojm një herë Lasgushin neper kriteret e fjalës “Dichter”! – Para se me marrë hov fryma heterogene e çifutëve mbrenda literaturës gjermane, në gjysëm-shekullin e fundit, ka pasë kombi gjerman një kuptim fort të naltë për Dichter-t e vetë. Kjo gja kuptohet ma së miri nga përemnat: Dichter-Fürst(prijs), Dichter-Seher (profet) dhe Dichter – Sänger – Gottes(kangëtar i Zotit) që u jepeshin nër kohënat e vjetra poetëve të vertetë. Filozofija idealiste e re dhe sidomos filozofija neohegeljane e shtetit (Staats-philosophie) e përmbëledh tani edhe Poet-in nën kaptimin filozofik-mythologjik “Volks-Heros” dhe e ven kësodore në një shkallë me prijsat ma të shndritshëm e ma të perendijshëm të Kombit (shif sidomos: Kurt Hidebrandt, Platon, Der Kampf des Geistes um die Macht, 1933!). Porse s’kan qenë vetëm gjermanët që i kanë dhanë gjithë atë randësi sipërnjerëzore Dichter-ve të vetë, jo, edhe nër kohna të vjetra, qysh nër Grekët (sidomos nek Sokrati dhe Platoni!) dhe nër Romakët, ashtu edhe në Galje, n’Angli dhe në Skandinavi asht nderue Poet-i si “profet” dhe “prift (=prijs) i kombit” (Vates!); dhe historija na difton se deri më shekullin e XIX i jan besue sa e sa Poet-ve detyra të nalta shtetnore, si këshilltarë të mbretënve, si përfaqsuesa dipllomatikë, si arbitër nër çashtje të randësijshme dhe delikate etj.. Shka i ka shty kombet e ndryshëm për gjithë at nderim dhe përhyjnim ka qenë ideja se: Poeti i vërtetë asht (si me thanë):Kombi vetë, a ma mirë: Poeti asht shpirti i kristalizuem i Kombit! – Filozofi gjerman K.Hildebrandt e quen njat Heros: “die zusammengefasste schöpferische Kraft des Alles, das Instrument der Gottheit!” Poeti i vërtetë asht pasqyra e shpirtit të kombit dhe asht lajmtari dhe kasneci i gjithë dishireve, andrimeve, shpresave dhe brëngave ma të fshehta të tija; ma fort: poeti i vërtetë asht njaj instrument i perëndijshëm, nepër të cilin tingllon dhe zhungllon, si një sinfoni e gjallë, e gjithë qenmëja e kombit qysh nga kohnat ma të hershme të kalueme, plot malle e kujtime, plot lot e përvajtime. Shka e cilëson poetin “Instrument të Perëndisë” asht njajo zotësi e tij: me mendue e me dishrue me Kombin e me hjekë keq e me vuejtë për te deri në fundin e shpirtit të vet. Dhe sidomos njajo vuejtje e tij per Kombin asht karakteristika ma e flakëta e Poet-it; sepse neper njatë vuejtje shtyhet aj me u futë sa ma fellë nër xehet (minat) (=minierat shën.i bot.) e shpirtit të Kombit, me nxjerrë andej vizare mendimtare e kulturore, për me ja paraqitë mandej ato botës nër forma tërheqëse poetike. Kështu e arëson Poeti Kombin, i jep njoftim dhe besim mbi vetvehten, ja forcon vetdijen dhe karakterin, dhe e drejton nër fate ma të lumtuna e ma kreshnike. Pat thanë një herë një shkrimtar i vjetër: Poeti i vërtetë asht një gisht i perëndijshëm, njaj gisht i Moisiut profet (shif veprën e Michelangelo-s në Romë), i cili difton aq mënerrshëm kah qielli, por i cili i diftoj kombit të vet edhe rrugët e mbara kah trojet lavdiplote!
Shikue tash afër, mbas këtyne paraqitjeve tona, sado të gjymëta, besojm se asht fort zori me e kujtue Lasgush Poradecin “Dichter”. Na as që duem të ja hamë hakën, as që duem të ja ulim vleftën e meritueshme poetike, kur thomi se: në veprën lasgushjane nuk kan vend kurrsesi perfytyrimet e kaptimeve Prijs, Profet, Kangëtar i Zotit, Heros i Kombit, Instrument i Perëndisë, Vates etj.. Lasgushi asht ndoshta njëfarë poeti, por jo në kuptimin e naltë të fjalës “Dichter”. Sepse shka i mungon Lasgushit në një mëndyrë fort të çuditëshme, por edhe të dukëshme, asht njajo lidhnië e ngushtë dhe njajo vuejtje e përbashkët me kombin e vet. Lasgushi shkruen shqip, dhe shkruen ndoshta bukur e pastër, porse vepra e tijë nuk përmban, asnjë paraqitje, asnjë fytyrë dhe asnjë ngjarje, ku mund t’u shifte shpirti i kristalizuem i Kombit Shqiptar. Nër nja 90 vjersha që ka botue deri më sot Lasgush Poradeci gjinden vetëm nand a dhjetë me një përmbajtje të përgjithshme kombëtare – shqiptare shif: Vallja e Yjve, Nr.6, 7, 8, 9; Ylli i Zemrës, Nr. 9, 10, 11, 12!), porse mu ato jan nga ma të dobëtat e vjershnimeve të tija (d.m.th., s’jan kurrsesikristalizime!), dhe edhe në qoftë se flasin aty e këtu për ndonjë ngjarje a personë shqiptare, nuk përmbajnë në vetvehte asnjë frymë poetike t’atillë që mund t’u thonte se: kështu e vetëm kështu mund të flasi shpirti shqiptar! Në këtë pikëpamje asht ma karakteristike nga të gjithat njajo vjershë e vogël – një vjershë mjaft e çuditshme dhe problematike – që i-u kushtue me rasën e 60-vjetorit:
ASDRENIT
Portret

Burr’ i urtë-e i veçuar,
Shqipëtar me shpirt të qruar,
Vjershëtor vjershë-kënduar:

Pate shkruar e punuar
Kombin për t’a kombëzuar,
Shqipen për t’a shqipëzuar.

Kjo vjershë (së cilës s’po ja shikojm këtu të metat kolosale artistike!) kërkon me gjithë mend (shif nëntitullin e sajë!) me na falë një portret poetik, shka d.m.th., një paraqitje karakteristike të fytyrës poetike-historike të vjershëtarit Asdreni, dhe njëheri fytyrën e një vjershëtari shqiptar! Neve që e njofim pak a shumë Asdrenin mund të kuptojmë, po se shkado të ketë dashtë me thanë Lasgushi me atë vjershë apor me ato vargje, fjalë e rime të çala; porse: a përfituem gja nderit (të vlefshme) nga ajo vjershë?… a na u shtue njoftja?… a na u ngoh zemra?… a na u përmallue shpirti?… a na u forcue fantazija?… a kuptuem gja ma tepër se përpara për Murgun e Psallmeve??? Pyesim ma gjanë: Çë përfytyrim optik mund të ketë një leçitës i njasajë vjershe, i cili – sado me kulturë të gjanë dhe me një fantazi të flakët – nuk e njef Asdrenin as personalisht as letrarisht? Kjo “varfëri kreative” në njat “Portret” na bje aq ma fort në sy, kur mendojm se Lasgushi ka thithë qumështin e parë poetik nga veprat e Asdrenit, se njifen mandej njeni me tjetrin si motër-e-vlla… e se fund-i-fundit Asdreni, sado modest qoft e sado i “veçuar”, i ka ngreh vehtes një pomendar të dukshëm mbrenda historisë sonë literare e kombëtare, dhe fytyra e tijë ka sadokudo një profil të kontur-uem mbrenda literaturës sonë. Kët pomendar historik dhe kët profil literar duhej të na e vizatonte dhe të na e paraqitëte Lasgushi me ngjyra e me vija karakteristike. Sepse çdo poezi e vërtetë asht një “Normë”, një “Ide esencjale”, një “Ndjenjë e kristalizueme” apor edhe një “Formë idealizuese” e një objekti (=personë apor ngjarje!) të konceptuem: dhe ajo paraqitje duhet të jetë e përplotë, duhet të jetë klasike (si pat thanë Dilthey-i dhe Spranger-i!) dhe ajo paraqitje duhet të jetë e pandryshueshme dhe e pazevendësueshme. Sidomos një portret poetik asht si një petk i premë postafat dhe fare individualisht, i cili s’mund t’i mvishet me asnjë mëndyrë një persone tjetër. Shifeni tani “portretin” e Asdrenit: i heqim mbishkrimin që ka dhe ja zavendësojm me emnin e një vjershtari tjetër shqiptar, fj.vj., të: Naim Frashërit!… Gjergj Fishtës!… De Radës!… Ndre Mjedës!… Çajupit!… Pashko Vasës!… Hil Mosit!… Sali Butkës!… etj., etj.. Po t’ishim malizjoz, mund të thoshim me gjithë haré: Sa gjenjal ky Lasgushi, na ka falë një kallëp aporshablonë portreti, në të cilin mund të futet çdo vjershëtor shqiptar ad libitum dhe ad infinitum!! Jo, ma tepër, portreti i Asdrenit mund t’i përshtatet edhe vjershëtorëve të literaturave të hueja; qé një shembull:

ESAT BEUT
Portret
Burr’ i urtë-e i veçuar
Tyrkoman me shpirt të qruar,
Vjershëtor vjershë-kënduar:

Pate shkruar e punuar
Kombin për t’a kombëzuar,
Tyrqen për t’a tyrqizuar.

Helbeté tash çohet ndonjë bilmez i çashtjeve artistike dhe na thotë se: kështu mund të ndryshohen të gjithë vjershat dhe veprat poetike etj…! Por na i përgjigjemi se jo, dhe i thomi edhe një herë se çdo vepër e vërtetë poetike e artistike asht e pazavendësueshme dhe e pandryshueshme, dhe si provë kundërarsyetuese i jellim faktin – (këtu po flasim vetëm për poezinë shqiptare – prandej disi me rezervë!) – që Marash Uci e Oso Kuka që Papa Kristo Negovani (i L.Logorit), që Hanko Halla (e Ali Asllanit), që Xhiu i Fajës dhe sa e sa persona të portretueme pak a shumë mjeshtërisht ndër veprat e Koliqit, të Haxhiademit, të Muzës Popullore etj., e humbin fare kuptimin e vet po u zavendësuen nga persona heterogene dhe po u shkëputën nga sfera dhe atmosfera karakteristike e vet. Kurse… në të tetë a nandë vjeshat e Lagushit që flasin ndopak mbi persona o ngjarje të përgjithshme mund të zavendësohen – pa asnjë humbje kuptimi dhe efekti – si personat, si emnat gjeografikë, si ngjyrat e flamurit, si edhe çdo fjalë që përmend Shqipni e shqiptarë…
Sepse shka e karakterizon vjershën lasgushjane në një mëndyrë të çuditshme asht mungesa e çdo problemi shpirtnor shqiptar dhe me te bashk mungesa e një koloriti karakteristik shqiptar. Po spjegohemi! – Lasgushi nuk ka shkrue deri më sot asnjë vjershë, në të cilën mund t’u shifte ndoj ide e kristalizueme nga jeta, nga dëshirat, andrimet, shpresat, brëngat dhe sidomos nga botëshikimet (Weltbetrachtungen) e Kombit Shqiptar – (Këtu po flasim për Kombin Shqiptar si ent ethnik dhe jo si ent politik apor patriotik!). – Asht e vërtetë se disa nga vjershat ma të bukura të Lasgushit sjellen dhe përdridhen me një afshië të përvëlueme dhe me një ngjyrim të rrallë rreth një këndi të Shqipnisë dhe të Kombit tonë (shif: Kënga Pleqërishte, Poradeci, Kroj i Fshatit tonë); mirë po, me gjithë frymën rrëmbyesëse poetike që kan njato vjersha, nuk permbajnë asnjë ide karakteristike shqiptare dhe nuk ndritsojn asnjë problem shpirtnor shqiptar. Të tria njato vjersha mund t’ishin kompozue – pa e humbë aspak efektin poetik – edhe rreth një vendi tjetër ballkanik, evropjan, aziatik etj.; do të mjaftonte vetëm zavendësimi i fjalëve Poradeci, Mal-i-Thatë, Shqipëri, Drini dhe Shëmdaumi me fjalë korrespondente. M.Kuteli na e rekomandon sidomos vjershën “Kroj i fshatit tonë” si karakteristike për “Ethikën” (?) shqiptare, e quen përmbajtjen e kësaj vjershe “idile e dashurisë rustike – esencjalisht shqiptare” (Ylli i Zemrës” f.167!) dhe si argument karakterizues na e paraqet rrjeshtin e fundit të këtyne vargjeve:

Mbrëmave kur uji mërmëron nga-dalë
Vjen t’i thotë trimi vashës nja dy fjalë:

Vashëzën bujare që po vij më krua
Seç e përshëndeta, seç m’u turpërua,
Papo ula kryet e shkova si grua.

Ky varg – shton mandej M.Kuteli – na pasqyron gjithë freskëtinë e paqësinë e jetës erotike shqiptare! -Por neve s’i bindemi dot atij argumenti! E marrim se dashurija rustike shqiptare e lejon – jo vetëm në qarkun e Poradecit por edhe në të gjithë Shqipninë – që t’i flasi trimi vashës te kroji i fshatit, e marrim edhe se vashëza bujare turpërohet m’at moment kur i fliten ato dy fjalë e se “atëherë vetë trimi ul kryet tatëpjetë i zotëruar gjithë prej asaj ndjenje” (“Ylli i Zemrës” f.168). Mirë po ku qëndron këtu idila e dashurisë rustike – esencjalishtshqiptare? – A thue nuk turpërohet vasha e trimi në çdo kënd të botës nër rrethana e rasa t’atilla? – Dhe… a thue nuk rrëmbehen edhe vashat bujare dhe të thjeshta (jo-kokona!) të çdo vëndi tjetër nga njaj “mall-i-djegur-durim-plot” dhe nga njaj “mall që djeg me të fshetë” … dhe a thue nuk buçet përpjetmalli i çdo trimi dashuronjës të vërtetë??? – Jo kurresesi,dashurija idilike-rustike te “Kroi i fshatit tonë” nuk asht një gjaesencjalisht shqiptare! Esencjalisht shqiptare do t’ishte vetëm mëndyra se si ja thotë trimi vashës njato dy fjalë, se si i flet shpirti i shqiptarit shpirtit të shqiptarkës, dhe se si ja rrëfejn njeni-tjetrit mallin e djegur dhe mallin e fshetë me fjalë a me shenja karakteristike shqiptare, d.m.th., konform me zakonet dhe me moralitetin (Kuteli thotë “Ethikën”!?) e Kombit Shqiptar. Shka e ban aq plastike dhe aq shqiptare novelën e Ernest Koliqit asht njajo zotësi e tijë me i këputë intimitetet ma të fshehta e ma t’imëta nga zemra e Shqiptarit dhe me i paraqitë – në të folme e sjellje të personave protagoniste – fare gjallë, fare dukshëm dhe fare dëgjueshëm. Pos kësaj: sa probleme të shpirtit shqiptar dhe sa idena karakteristike nga jeta dhe botëshikimet e Kombit tonë vlojnë nër ato novela; po njashtu si vlojnë edhe nër veprat e Fishtës, Logorit, Asdrenit, Prendushit, Çajupit, Asllanit, Mjedës etj.! – Kombi ynë asht ndoshta nër ma filozofët, nër ma të pastërt, nër ma fisnikët, nër ma burrat, nër ma heroikët dhe nër ma tragjikët dhe dramatikët e botës (po flasim për shqiptarët e vërtetë të maleve e fshateve dhe jo orjentalët e qyteteve!); kemi nga jeta dhe nga goja e njatij kombi kallxime, kujtime, amanete, përcaktime botëkuptimi dhe fjalë kristaline mendimtare… ku secila prej tyne do të mjaftonte si motiv dhe si shkëndijë nëshpirtnuese për krjimin e një vepre artistike. Pos kësajë: Besa! Nderi! Burrnija! Miku! Gjaku! Grabitja! Preja! Prita! Fisi! Bajraku! Kanunet! Kuvendet! Pleqsija! Soduemja! Vrasa! Ndorja! Kushtrimi!… çë pamje vigane-dramatike!… çë përfytyrime Shakespeare – janë!!… Nga të gjitha këto s’ka asnjë iskër nër vjershat e Lasgushit! – Mirë, e marrim se Lasgushi nuk ka dell për koncepcjone dramatike-heroike e se Muza e tijë vepron ma fort nër sfera idilike-epike-lyrike! Por: a thue se nuk punon Muza Shqiptare edhe nër këto sfera? -Shifni do novela të Koliqit, shifni Hanko Hallën e Asllanit, shifni do përshkrime psyhologjike sublime nër vjershat e Prendushit etj., etj., ku asht zanë, si me thanë, në rrjetë jeta e përditshme e Shqiptarit: plot intimitete të kandshme shtëpijake, plot ngrohtësi atmosfere familjare, plot imtime e cikrime shpirtnore, plot mundime dhe heroizma të ditës, por edhe plot gëzime dhe humore shelbuese të një shpirti ngadhnimtar. T’ashtuquejtunit intelektuala dhe enciklopedista të kafehaneve e kan zakon me e përbuzë dhe me e shikue me një sy njerk poezinë popullore shqiptare, në të cilën nuk shofin tjetër veç se disa vjersha epike stereotype me pak e aspak ndryshime. Por të merrshin pakëz mundim ata orjentala,pardon: okcidentala të kafehaneve tona dhe t’i vërejshin sado përzgriptas faqet e Hyllit të Dritës, të Lekës, të do kalendarëve të vjetër, të Hahn-it, të Dozon-it, të Thimi Mitkos, të Kangëve Popullore, të Visarit Kombëtar, makare edhe të Valëve të Detit etj., por sidomos po të kishin haber mbi do kangë dashunore të popullit të mbledhuna nga njeni a tjetri (bj.fj. E.Koliqi!)… do të çuditeshin (engjikllopedistat e Larousse-it) mbi gjithë atë pasuni vjershash e kallximesh erotike, idilike dhe baladeske, të pashoqe në literaturën e shkrueme të Kombit tonë. Sepse shka bje në sy nër njato vjershnime të popullit jan sidomos hollsija e shprehjeve, pastrija e ndjenjave, fellsija e mendimeve, dhe trupsimi (plasticiteti) i paraqitjeve, dhe të gjitha këto së bashku të kallxueme ashtu pa të keq, pa tërtevërte, por me fjalë të thjeshta, të gjalla e qind-për-qind shqiptare. Dhe shka asht edhe ma tepër: njato poezi popullore vlon plot rreze djelli dhe xhixhillime hyjsh të një humori qiellor. Shqiptari i vërtetë, si filozof që asht nga natyra, nuk u pëmbyt fare nga hiejet e randa heroike – tragjike – dramatike të jetës së vet, por e pushtoj dhe e pushton edhe sot njatë jetë të vrantë me njenën anë nëpër mendime të fella e kanune gjeniale, dhe më tjetrën (anë) me një humor djellor dhe me një buzëqeshje të kënaqshme dhe fisnike. Njaj humor i thjeshtë dhe fisnik i dallon si qiellin me tokën burrat e vërtetë shqiptarë dhe gratë e vërteta fisnike nga grindavecarët tutankamona të kafehaneve dhe morracaket kukuvajka të gjyteteve tona. Sepse, si tha Goethe-ja, humori i vërtetë asht karakteristika e një shpirti të madh dhe heroik (shif Grekët e Vjetër!). “Der humor sieht hinter dem Zufall das Schicksal. Er verknüpft Endliches mit dem Unendlichen, und lehrt, wie man mit einem Lächeln das Schicksal besiegen kann”(Dessoir, Ästhetik, p.170). Dhe njaj humor çlirimtar dhe shelbues shifet, si thamë, sidomos nër vjershnime dhe kallxime popullore, shifet edhe nër vallet e këndueme dhe të këcyeme të popullit, dëgjohet nër festa e argtime të fshateve e të maleve nga kangët e bejtaxhinjve të mirënjoftunë… por aj humor vezllon e xhixhillon aty e këtu edhe te Naim Frashëri, te Asdreni, te Çajupi, të Loni Logori, te Ali Asllani, te Prendushi, te Koliqi etj., e sidomos te tre bejtaxhijt e kalemit: Lazër Shantoja, F.Noli dhe Gj.Fishta (me gjithë që këta të tre e përvetojn tepër shpesh humorin e vet në një sarkazëm therrëse-përmbytëse apor nër parodina e forma të ndryshme burleske-groteske!)… Sidoqoftë, edhe nga këto të gjitha nuk shifet asnjë iskër nër veprat e Lasgushit!…

Nga Sulejman Dida/*
Në qershorin e vitit 2014, ndërsa ndodhesha në panairin e librit shqip në Prishtinë për një reportazh për TVSH, më bëri përshtypje dyndja e njerëzve në rradhë bukur të gjatë në pavionin e entit botues “Koha”. Rradhë si ato të qumëshit dikurë në qytetet tona (në Shqipëri). Çfarë shitet këtu, nuk e marr vesh përse shtyheni, pyeta dikë në rradhë. Libri i Vetonit shitet, libri “Kambët e Gjarpnit”, por duhet me hy në rradhë sepse nuk ka për të gjithë, tha. Këtu ka dhjetra mijë tituj librash e nuk e kuptoj pse u dashka me ble vetëm “Këmbët…”, thashë, si vetmevete dhe futa dikë si mik të ma siguronte një kopje. Ka shkrue të vërtetën, mor zotni, ka shkrue të vërtetën për Kosovën, kjo më duhet, nuk më duhen shkresurina që na mashtrojnë, tha një zë tjetër nga “radha”.
Më në fund del dikush që i thotë gjërat hapur në mënyrën krijuese dhe shkencore, në mënyrën më elitare të mundëshme. Ka prekur tabutë të cilat ndër shqiptarë nuk është se preken shumë lehtë qysh mbas Faik Konicës. Ka marrë në analizë ish kryeministrin Hashim Thaçi dhe disa nga shokët e tij duke i shikuar nga aspekti i formimit dhe predispozicionit të shfaqur, por mbi të gjithë duke i vlerësuar mbi atë se si kanë vepruar drejt pushtetit dhe me pushtetin. Zoti Surroi merret me emra konkretë por aq thellë e analizon objektin sa, mendoj se përbën një traktat mbi dukurinë e gjithmonëshme të aksidentalizmit që na karakterizon. Duke mos qenë shumë të pasur në arritje ushtarake, aq më pak në rrezistencë apo, larg qoftë në ekspansion, është në tiparin tonë gati biologjik të ngremë tabu, siç ishte edhe rasti i UÇK-s, (ngjashëm me partizanët shqiptarë të luftës së Dytë Botërore) me anatominë e të cilës nuk guxon të merret askush. Por zoti Surroi merret me të, madje merret me objektivizëm të admirueshëm, glorifikon sigurisht përpjekjet e djemve që vunë jetën në shërbim të çlirimit por nuk bie në foklorizëm, e madje është demontues i propagandës grandomane. Surroi merret me persona tabu por edhe me tema tabu. Me përpjekjet për ndërtimin e ushtrisë nën komandën supreme të Rugovës dhe me shkatërrimin e saj prej moskonseguencës së vetë shqiptarëve. Merret me flamurin e shtetit të Kosovës, medemek imitim i flamurit të BE-së, por që siç thotë Surroi, del në të vërtetë një kompozim joestetik, një rrenë me bisht edhe në aspektin simbolik që përfaqëson komunitetet përbërëse të Kosovës. Sepse nuk janë themelorë në numër pesë nacionalitete në Kosovë. Himni i flamurit, himni i Kosovës, të le pa fjalë. Një himn që shpreh shpirtin memec, shpirtin e pafjalë.
Aksidentalizmi si vetvrasje. Duket se shqiptarët i ka shoqëruar, në të paktën dymijë vitet e fundit, dukuria fatale e aksidentalizmit. Mundet që kjo dukuri ndodh te popujt me tipare dominuese të spontanitetit dhe individualizmit, që siç thonë studiuesit, janë karakteristika tonat. Surroi argumenton se periudha “gjatë dhe pas luftës së Kosovës” u karakterizua pikërisht nga aksidentalizmi ku njerëz pa histori, e ndoshta pa ideale të formuluara politike, morën pushtetin në mënyrë aksidentale dhe po ashtu e drejtuan atë duke shkelur apo kapërcyer etapat evolucioniste që shqiptarët kishin krijuar me shumë përpjekje.
Ashtu si komunistët e Shqipërisë (1944) të cilët sapo erdhën në pushtet fshinë çdo arritje të deriatëhershme në përvojën shtetndërtuese, edhe drejtuesit e rinj të Kosovës zgjodhën udhën e shkurtër, një shkurtore siç thotë Surroi, dhe fshinë çdo arritje të shënuar gjatë perudhës së funksionimit të shtetit paralel që ndërtuan shqiptarët e Kosovës me Rugovën në vitet 90 ku, gjithsesi u mbajt gjallë arsimi edhe pse në ambjente jo shumnë të mira, u mbajt gjallë shëndetësia etj. Ishte një periudhë kur shqiptarët konsumuan para botës, por edhe para vetvetes opcionin e joluftës, vendimtar në njohjen ndërkombëtare të çështjes shqiptare. Dhe ndoshta ishte nga arritjet më të mira dhe konkrete që kanë shënuar shqiptarët ndonjëherë. Lufta dhe jolufta janë nocione të diskutueshme edhe sot e kësaj dite sepse qeveritarët që pretendojnë se e çliruan Kosovën, në të vërtetë nuk u futën në Kosovë si të tillë, pra si çlirimtarë sepse nuk qenë ata që e mundën Serbinë (ajo nuk u mund asnjëherë), që e larguan prej Kosove, pra nuk qenë vendimmarrës, ndonëse ishin faktor shumë i rëndësishëm. Mirëpo me instalimin e pushtetit dhe rrjetit të shërbimit, me uzurpimin e kanaleve të informimit publik ndodh fabrikimi i ndodhive. Autori Surroi konstaton se “nuk është edhe gjithaq me rëndësi se çka ndodhi por ajo çka flitet e shkruhet se ndodhi”, (f.25). A nuk e falsifikoi edhe Enver Hoxha historinë e luftës së Dytë Botërore, e cila për ironi të fatit tonë quhej edhe Nacional-Çlirimtare, pra çlirimi i kombit? A nuk hiqej pikërisht ai, pra Hoxha si themelues i PKSH-s kur as kishte qenë të paktën i pranishëm? A nuk hiqej si luftëtar i frontit të luftës kur nuk kishte marrë pjesë asnjë ditë? Shqiptarët e kanë mësuar në tekstet e historisë se qenë brigadat partizane që e përzunë gjermanin, edhe pse patën rrol në këtë, kur në të vërtetë gjermanin e mundi Boshti? Njëjtë, majtistët pretenduan se qenë ata që e çliruan Kosovën, ku pa dyshim që kishin rrol, por çlirimi erdhi nga NATO. Menjëherë mbas luftës Dytë Botërore komunistët në Shqipëri iu vunë zhbërjes së çdo arritjeje të deriatëhershme, shtetëzimit të pasurive private dhe të gjithçkaje tjetër, ngjashëm vepruan majtistët në Kosovë, me ndryshimet që sugjeron epoka e sotme pa dyshim, synuan menjëherë pronat publike, shitën lirë, siç argumenton autori Surroi, asetet-pasurinë e përbashkët, dhe, përkitazi me shprehjen e njohur sipas të cilës politika është shprehje e koncentruar e ekonomisë, e ndërtuan më miri atë, jo për shtetin por, siç tregon me kurrajë autori, për klanet e caktuara.
Uzurpuesit e pushtetit fabrikojnë ngjarjet e luftës, ribëjnë në mënyrën më amatore “historinë”, sepse kështu legjitimohet demolimi i demokracisë dhe instalimi i elitave aksidentale në krye të shtetit. Dhe arrijnë të ndërtojnë një hajni profesionale, por nga ana tjetër një poltikë amatore që vazhdimisht del humbëse në çdo ballafaqim negociator.
Kastat e ndryshme apo klane të fuqishëm të formuar kohët e fundit, me qasje të rralla i ndihmojnë zhvillimit të vendit, ndonëse të tillë siç janë këta, koha ka me i lanë prapa. Por fatkeqësisht një kohë edhe më e keqe se kjo e sotmja, sepse idealistët, të diturit dhe intelektualët po shtypen me nevojën e mbijetesës dhe asnjë program shpëtimi nuk duket në horizont.
Hajdutët e pasurive publike nuk mund të formulojnë qëllime fisnike. Hajdutët, edhe nëse e futin krejt botën në dorë, mendojnë prapë për zaptime të radhës. Demokracia? Nëse kjo është diçka e zaptueshme atëherë është një gjë e mirë. Dhe në të vërtetë e arrijnë, e arrijnë duke injoruar çdo element të së drejtës dhe duke mos përfillur asnjë parim moral. Kështu kastat apo klanet e ndryshëm kanë ndërtuar sistemin e pacënueshmërisë mbi mohimin total të barazisë para ligjit, mbi mohimin total të aspiratës së ngritur me shumë breza, mbi mohimin total të çdo arritje njerzore e natyrore.
Vulgarët e fuqishëm tashmë nuk janë anonimë apo ilegalë, por pjesë e shtetit. Ata i paraqesin qëllimet e tyre specifike si aspirata të përgjithshme, dhe konkurrojnë, mbasi e kanë siguruar blerjen e fitores. Ata të cilët, në vend që të dërgoheshin në burg për vepra kriminale, zënë karriget e paramentit e madje bëhen edhe ministra.
Si mund të mbështeten persona të tillë që, duke u ndodhur në krye të shtetit nuk janë të gatshëm të sakrifikojnë lakminë e ulët për pasuri, që nuk janë të gatshëm madje të sakrifikojnë edhe jetën e tyre në favor të interesave superiore nacionale?
Në vitin ’99, por edhe një vit më herët si dhe pas vitit ’99, kuptohet, persona egoistë dhe pa histori të mjaftueshme po se po, iu dorëzuan tundimit për dominim personal dhe bënë përpjekje përtej çdo morali për të maksimalizuar pozitën individuale duke u kamufluar me qëllimet e natyrshme të kombit, kur në të vërtetë e dëmtuan këtë të fundit në aspektet më sublime.
Nuk qëndron fakti që shqiptarët fituan luftën me Serbinë. Fitorja do të përmbante tjetër prestigj. Fituesi vendos kompetencat supreme ndërsa i munduri dorëzohet pa kushte. Ashtu si në jetën e egër, kombi shqiptar ishte kafshuar dhe po jepte shpirt, por u shpëtua, dhe ashtu shumë i lënduar vijon të përpëlitet për tu ngritë në këmbë. Serbia, edhe po të shporrej prej Kosove duke u mundur nga ushtria e Kosovës, serbët thjesht do të ktheheshin në shtëpinë e tyre, por pa humbje, sepse nuk është ndonjë humbje dramatike të mos jesh pushtues i një kombi tjetër. Populli do të thoshte, Serbia iku prej Kosove, e theu qafën, por kjo nuk do të thoshte se Serbia u mund, sepse edhe ashtu ajo ende mban shumë territore shqiptare.
Mosfunksionimi i Shqipërisë dhe i Kosovës ka pa dyshim edhe arsye objektive. Si mund të funksionojë një shtet i cunguar? Ashtu si një organizëm i gjallë i cili nuk mund të funksionojë normal përveçse i plotë e jo i copëtuar, ashtu edhe kombet lëngojnë nëse ata i përshkon gërshëra duke ia pre arteriet kryesore që duhej ti jepnin energji gjithë njësisë.
Ne vetë nuk jemi për ne. Në vitin ’99 Tirana zyrtare kërkoi vendosjen e trupave të NATO-s në kufirin Shqipëri-Kosovë, gjë që po të ndodhte, do të ishte futja në thertore e gjysmës së kombit. Fillimisht futja në geto, por me kalimin e kohës në thertore për asgjësim. Nuk është e vështirë të kuptohet se pas likujdimit të njërës, Serbia shumë lehtë do ta kishte me gjysmën tjetër, ashtu si prralla Dy Qetë dhe Ujku (së pari i përçau e pastaj i kullufiti njërin pas tjetrit).
Atë që bënë nazistët me bashkimin e trojeve shqiptare, e shpërbënë vetë shqiptarët duke rënë në kurthin që, midis dy të këqiave të zgjedhin të keqen më të madhe. Pra zgjodhën të qëndronin me serbët, nën pushtim pjesërisht dhe nën diktat teresisht.
Mbas luftës së Dytë Botërore nuk bëhej fjalë më për bashkim të Kosovës me Shqipërinë, por mund të punohej, siç edhe ndodhi, për ndërtimin e projektit të shtetit të Kosovës, ve në dukje autori Surroi.
Por me arritjen e një caku politik, të dhemb fakti se në vend që të instalohej demokracia, ajo thjesht u përdor. Në demokracinë shqiptare, dmth, në Kosovë dhe në Shqpëri, ka ndodhur përdorimi i krejt sistemit demokratik, përdorimi i shtetit në funksion të pasurimit dhe fuqizimit personal. Në platformat e deklamuara që në krye të herës, po të shohim me vëmendje, janë pikërisht qëllimet personale që na janë shitur si qëllime tonat, si qëllime të shoqërisë shqiptare. Liderët tanë të fabrikuar jo vetëm që kanë krijuar distancë me masat, me njerëzit që vunë besimin e sinqertë për ti bërë liderë të shtetit, por i sfidojnë e i ofendojnë ato me arrogancën e një banditi pushtues duke ecur nëpër mjedise publike me suita të armatosura.
Në faqen 118 të librit “Këmbët e Gjarprit”, lexojmë: “Qeverisja e Hashim Thaçit, i quajtur Gjarpëri, nuk ka të bëjë gjë as me të majtën socialdemokrate as me të djathtën konservatore eurpiane, as me komunistët – ka të bëjë me cubat. Cubat e ndalin kalimtarin, qerren me mall, çobanin me bagëti dhe kërkojnë një pjesë të pronës si shpërblim për leje kalimi”.
Përpjekja për të ndërtuar një komb kosovar, është një përpjekje që e bën të pjestueshëm njësinë kombëtare shqiptare duke e thjeshtëzuar deri në zerim, pra deri në zhbërje. Ligjvënësit e sotëm, qeveritarët, megjithë mungesën problematike të informimit, ndjehen prapëseprapë kompetentë. Taborret e sistemit të drejtësisë ngërthehen imponues në motivimin e krimit të përmbushur prej tyre. Dhe vjen konstatimi i drejtë se ne kemi një drejtësi të dështuar, sepse nuk është se u përpoç dikush ta ndërtojë atë. Nëse do të kishim përpjekje për ta ndërtuar ngrehinën e drejtësisë, ku janë martirët e këtij misoni? Në të vërtetë ka ndodhur ngritja e truprojës së krimit, taborre që marrin në mbrojtje grabitësist e pasurisë kombëtare, vrasësist e shumfishtë dhe përdhuneusit. Absolutizmi i kësaj kaste nuk mbështetet në rregulla apo në ligje, por në forcën e errët, në parimet e frikshme të bandave.
Kur u lirua Kosova, shqiptarët u hutuan dhe e lanë Mitrovicën jashtë vëmendjes. Sepse u hutuan nga liria. Edhe UÇK-ja u hutua, nëse ka qenë ndonjëherë e kthjellët. Shqiptarët u hutuan edhe kur bënë flamurin, kur bënë bisedimet me Beogradin për Mitrovicën e kështu me rradhë, ashtu siç pat ndodhë në vitet e luftës së Dytë Botërore. Surroi thotë se nga të paktat gjana që i kemi, hutimi do të ket qenë autokton (f.62).
Prandaj lindin pyetje që dhembin fort: nuk u besuan profesionistëve në luftë, sepse u hutuan?, e votuan Gjykatën Speciale sepse nuk e dinin se çka ishte, sepse ishin të hutuar?! A ishte një ushtri UÇK-ja? Nëse po, përse u la në baltë Adem Jasharri? Ky i fundit a ishte vërtetë komandant, pra a kishte një ushtri që e komandonte dhe, a ishte vërtetë komandant legjendar?! Cila ishte ushtria me të cilën ai e mbajti frontin, shtëpinë e vet disa ditë përveç fëmijëve të tij?! Dhe përse ai i sakrifikoi fëmijët e vet, kush ka të drejtë ta bëjë një gjë të ngjashme?!
Kombet që synojnë prosperitetin e jo thjesht mbijetesën synojnë të përfqësohen me maksimumin në raportet me të tjerët dhe për këtë bien dakrot të gjitha palët, i gjithë faktori i brendshëm. Por me ne ndodh e kundërta, ne jemi përfaqësuar gati gjithmonë nga joprofesionistët. Në politikën e sotme mungesa e profesionalizmit duket pothuajse në çdo aspket. Le të marrin rastin e politikës së jashtme. Njohja e Republikës ë Kosovës është edhe sot e kësaj dite në rend të ditës, pra një shqetësim që rri në sirtar. Në librin “Këmbët e gjarpërit” Surroi thotë se lobimi që shtetet arabe ta njohin Kosovën iu la Izraelit. Dhe njohjet nuk ndodhin. Gjithkush që ka informacion të përgjithshëm mbi atë se çfarë raportesh mospajtimi kanë mes tyre izraelitët dhe arabët, e kupton se këtu kemi të bëjmë me veprim joprofesional në mos kundërshqiptar.
Në e dëgjojmë shpesh në media termin klasë politike. Por shqiptarët, si në Tiranë, si në Prishtinë apo Shkup nuk kanë klasë politike, ndonëse nuk mungojnë politikanët. E si mund të quhen si pjesë e “klasës politike” njerëz që, kur shkarkohen apo u mbaron mandati i një funksioni në qeveri si ministër etj. emërohen në detyra drejtuese në digastere për të cilat nuk kanë informacion se ekziston? Surroi thotë në libër se qeveritarët nuk e dinë se çka don me thanë politikë, dhe nuk e dinë se ka edhe të jashtme.
Të ndodhur në kushte inferiore dhe në rrezik zhbërje, shqiptarët kanë pranuar gati gjithmonë rekomandimet e huaja, thelbi i të cilave ka qenë, Demokracia apo Stabiliteti. Sepse gati gjithnjë shqiptarët vetsakrifikohen në emër të medemek stabilitetit. Po përse të sakrifkohet demokracia kur mund të ndërtohen që të dyja, pra demokracia por edhe stabiliteti?! Përse të huajt vijnë me ogur të keq për demokracinë kur vjen puna për shqiptarët? A nuk rrezikohet stabiliteti pikërisht edhe për faktin se trojet shqiptare nuk janë bashkë? Sepse kështu po rrezikohet diçka e shenjtë dhe madhore, por jo stabiliteti. Po rrezikohet rraca shqiptare. Sepse nuk kemi një platformë mbijetese. Lexoni elaboratin e nobelistit serb nga Bosnja Ivo Andriç, për zhdukjen e shqiptarëve (The Voice of Truth, dhjetor 2014, NJ USA), lexoni platformat e Çubrilloviqit për shpërnguljet e shqiptarëve (libri Vaso Çubrilloviq“Shërngulja e shqiptarëve”, T.2015)… pra të tjerët kanë platforma asgjësimi për ne, po ne a kemi platforma mbijetese?! Sigurisht që jo, madje ne, çdo përpjkje idealistësh për çështje sublime të mbijetesës si komb e sabotojmë duke llapur me të tjerët. Këtej, del në dritë edhe një rrenë e madhe që e kemi ndërtuar vetë: që ne jemi popull miqsor. Ishim vërtetë miqësorë me të tjerët dhe vijojmë me qenë të tillë, apo ishim dhe jemi të dobët në raport me to?! Kjo rrenë po na nxjerr të zbuluar.
Ne jëmi bërë të pandjeshëm. Masakrohet një pjesë e fisit ndërsa pjesët e tjera dehen me birrë sikur të mos ket ndodhur asgjë. Siç e cekëm pak më sipër, jemi bërë si ai organizmi me nerva jofunksionalë që, nëse e pret diku në një pjesë të trupit, pjesa tjetër nuk e ndjen fare.
Nuk është vetëm Mitrovica. Janë plot territore dhe komunitete etnike tonat që masakrohen, siç ndodhi pak ditë më parë në Kumanovë. Por le të marrim si shembull Mitrovicën. A ishte në thelb të dokumentit, më saktë të hatrit të Ahtisarit që serbët të kenë një garanci, por jo garanci territoriale? A po shihni si po ndodh sot në terren? Shihni pak mbarapa çka thotë Ahtisari dhe sa lëshime kanë bërë shqiptarët mbas tij.
Shqiptarët, duke pranuar në krye të shtetit njerëzit më pak profesionistë, asnjëherë nuk kanë qenë kompetentë për të vendosur kushte. Kompetenca buron edhe nga informacioni. Dokumenta të rëndësishëm ndërkombëtar i kanë nënshkruar pa e ditur se çka përmban. (f.165) Shqiptarët ashtu vepruan gjatë luftës së Dytë Botërore. Nënshkruan marrveshje humbëse me jugosllavët, u bashkuan me serbët pa e ditur se çfarë genocidi do të pësonin banorët shqiptarë prej serbëve që në mënyrë fatale u quajtën miq, madje më keq akoma, vëllezër. Sepse shqiptarët menduan se u rrjeshtuan me fituesit, madje edhe sot ashtu mendojnë, me fituesit e luftës po, por pa ndonjë fitore, përkundrazi me humbjen më të madhe në krejt historinë e tyre. Në të vërtetë të gjithë të tjerët mund të ishin fitues, por shqiptarët dolën humbësit tragjikë, e ndoshta tragjikomikë sepse ndihmuan në theqafjen e vet duke u rrjeshtuar me fituesit ndaj të cilëve shpalli armiqësinë shumë shpejt. Pra në mënyrë tragjikomike Republika e Shqipërisë, jo Shqipëria (me Kosovën etj), u rrjeshtua në anën e fituesve armiq. Nga ajo luftë shqiptarët dolën plotësisht të dështuar, megjithë propagandën se u rrjeshtua me fituesit, propagandë që për fat të keq vazhdon edhe sot. Sepse as atëherë e as sot nuk ka një vetëdijë të formuar.
Në librin e vet Surroi parashikoi sjelljen e ardhëshme të parlamentit të Kosovës, kuptohet që më herët edhe të qeverisë lidhur me Gjykatën e krimeve të luftës, pra atë që quhet speciale. Sepse për fat të keq nuk është në pyetje emri apo emrat e personave, por është në pyetje dinjiteti i popullit shqiptar, prestigji i shtetit të ri. Sepse nëpër botë do të shkruhet: si ta njohim një shtet të ngritur nga njerëz të inkriminuar? Udhëheqësit e sotëm, të ndodhur në siklet e ndoshta në kolizion, u bëjnë thirrje shqiptarëve: ‘blini këtë mall sepse është jashtëzakonisht i keq për ju’. (f.162) Nga ana tjetër, shumë njerëz mendojnë se kjo është një zgjidhje që e ka sjellë zoti në momentet kur një klasë jo prefesioniste po ngrihet me shpatë kundër cilitdo zë kundërshtues, edhe pse mund të ket të drejtë. Një trupë sikur të kishte zbritur nga qielli ‘për të gjykuar ata që janë bërë të paprekshëm nga gjykatat vendore’. (f.164)
Një nga aspektet më trishtuese për shqiptarët në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, Mal të Zi, Preshevë etj. është përceptimi depresiv i udhës tonë, i të ardhmes. Zoti Surroi nënvizon jo pa dhimbje se për shumkë perspektiva e afërt është e paqartë por shpresdhënëse, për shumë të tjerë është jo vetëm e paqartë por edhe e pashpresë. Për autorin Surroi është krejt e qartë hipoteka aspak dinjitoze e së ardhmes. Ai si njohës i thellë i udhës së Kosovës në dy-tri dekadat e fundit ku ka qenë edhe protagonist, e parashikon me saktësi atë që do të ndodhë ose atë që nuk do të ndodhë. Profecia ka nisë të vërtetohet qysh me zhagitjen gjashtmujore të rotacionit politik mbas zgjedhje të fundit në Kosovë.
Veton Surroi, ndoshta pa e patur qëllim në vetvete, ka bërë skanerin e situatës dëshpëruese shqiptare, kësaj lëngate të gjatë. Eshtë një traktat me shtrirje të gjithanëshme sepse ka dëshmuar shkaqet përse në shqiptarët jemi humbës. Ai ka analizuar Kosovën por gjendja është e njëjtë në mjediset shqiptare kudo, pra, përse ne shqiptarët jemi humbës, madje humbës të mëdhenj në raport me kombet fqinjë. Ka treguar se ne jemi sjellë me politikën vazhdimisht si amatorë dhe gati asnjëherë nuk kemi ndjekur evolucionin por kemi përmbysur vlera me revolucion.
Arritja e epokës së Rugovës ishte rezultat evolutiv. Por cubat nuk presin evolucionin, ata preferojnë revolucionin, e, duke mos qenë të aftë për të, aplikojnë pritën dhe plaçkën, zaptimin dhe pritën njiohësisht, prenë dhe jo produktin e mundimit me djersë.
UÇK-ja, praktikisht organizatat majtiste shfrytëzuan arritjen e Rugovës, që ishte njohja ndërkombëtare e problemit shqiptar. Politka e Rugovës ishte pjekur, ishte një autostradë e shtruar tashmë ku në vend të parakalimeve me bukë dhe me parrulla duhej të marshonte një ushtri që tregon dhëmbët. Por kjo nuk ndodhi. Kështu del në skenë grupimi i majtë dhe korr frutat, por nuk bëri edhe luftën, thjesht korri frutat.
Kur shtetet drejtohen nga joprofesionistët, viktima e parë është sistemi demokratik. Sepse hajdutëve, psh, nuk u intereson demokracia por pushteti. Ndër shqiptarët tashmë ka vdekur idealizmi. Zyrtarët veprojnë me kanune cubash, jo me ligje.
E shfrytëzova librin”Këmbët e gjarpërit”, botim i cili përbën një cak civilizues në tërësi dhe në kurrajon intelektuale në veçanti, për të folur edhe për situatën politike etj. në Republikën e Shqipërisë, madje jo vetëm kaq por edhe për udhën e mundimëshme të saj në shekullin XX dhe në vazhdim. Sepse ky libër, nëpërmjet përshkrimit të metodave të marrjes së pushtetit të një grupi drejtuesish konkretë në Kosovë, vlen të perifrazohet edhe për Shqipërinë. Sepse ajo që po ndodh në Kosovë është pak a shumë, rezultat i pafuqisë apo i pakompetencës, i neglizhencës së vetë kësaj Shqipërie. Një nga qëndrimet fatale, vetvrasëse ka qenë dhe mbetet konsiderimi i Kosovës si një problem thjesht kosovar dhe jo si problem shqiptar. Kombet e tjerë, sigurisht që nuk e shohin këtë si qëndrim civilizues, por si ligësi. Me qëndrime të tilla është e sigurtë që nuk bëjmë miq, e sa për armiqtë, edhe ashtu nuk na mungojnë.
Por shqiptarët në Shqipëri dhe Kosovë dhe kudo nuk duhet ti humbin shpresat sepse në mesin tonë ka programatorë të mëdhenj, terapeutistë të politikës që japin të vërtetën. Madje as u bëhet vonë se kush dhe çfarë pëlqen, por japin të vertetën, shtrojnë pltaforma dhe dëshmojnë shpirtin kohës. E ky pra është Veton Surroi me shënimet heretike “Këmbët e Gjarprit”.
*(Për librin “Këmbët e gjarprit” të autorit Veton Surroi)
Kukës, 10 qershor 2015

Ngjarje e jetuar/

Nga Gëzim Zilja/

 Atë kohë isha deputet i Kuvendit Popullor dhe detyra më bënte të takoja mjaft njerëz, që më tregonin hallet e tyre dhe më bënin kërkesa nga më të thjeshtat deri te më të çuditshmet. Kërkesat ishin të njejtat: punësimi i gruas, djalit, nipit, padrejtësitë e gjykatave në dhënien e vendimeve, e rregjistrimit të pronave në hipotekë e gjithfarë padrejtësish të tjera të shoqërisë në atë tranzicion të pafundëm. Këto më shkaktonin një lodhje dhe trishtim të madh. Nuk kuptoj edhe sot nuk e kuptoj pse zyra e deputetit duhet të kthehej në një zyrë të mirfilltë pune dhe ankesash. Një ditë erdhi një miku im i vjetër i fëminisë, njeri i drejtë, i ndershëm dhe fare i pa ngatërruar në atë marramendje të shfrenuar, ku të gjithë rendnin, për mbijetesë, disa për favore e disa për para.

– Dalim jashtë-, më thotë. – Nuk mund ta bëj muhabetin në zyrë. Kam një hall të madh ku jam pleksur kot së koti.

Ngrita kokën dhe e pashë në fytyrë. Pashë dy sy të lodhur, ku trishtimi prej kohësh ishte ulur këmbëkryq.

– Dakord- iu përgjigja. – Hajde pas orës katër. Jam i mbytur në punë. Pimë një kafe dhe çmallemi se kemi kohë pa u parë.

Buzëqeshi hidhur dhe u largua duke më parë me sytë e ulur, që shprehnin haptazi mosbesim. Në orën katër e gjysëm kur po dilja nga godina e pashë poshtë shkallëve, duke pirë cigare. E thirra në emër dhe pas dhjetë minutash u gjendëm në një nga kafenetë pranë bregdetit.

Këmbyem disa fjalë ashtu kot më kot por duke kuptuar që e kishte të vështirë, hyra drejt në temë:

-Po hë-! i thashë duke qeshur më shumë për të shtensionuar situatën.

– Ma thuaj hallin që ke se ti nuk je nga ata që vjen kollaj për t’u ankuar nëpër zyra.

– Vallahi nuk di nga të filloj-, vazhdoi me sytë e ulur. Dukej qartë që halli ishte i madh.

-Filloje nga të duash. Të shikojmë se ç’mund të bëjmë me aq sa kemi në dorë.

– Mirë e ke ti po si t’ia filloj unë? Më ka pickuar gjarpri atje ku nuk thuhet. Më duket se në trup më qarkullon vetëm helm e jo gjak.

Prapë nuk i ngriti sytë dhe rrinte i menduar. Nuk i fola derisa ngriti kokën dhe mu drejtua:

– E mban mend nipin tim inxhinier, atë djalin e vëllait që më vdiq shpejt, e qysh fëmijë e mbaja pas vetes? Tani është bërë goxha burrë dhe ka ca kohë që është martuar. Nusen nuk e ka nga qyteti ynë. Ka mbaruar mesuesi dhe po përpiqeshim ta punësonim në ndonjë shkollë. Nuk të erdha se e di që është shumë e vështirë. Nuk doja të të të bija më qafë. Më thanë që drejtori është i ri por pa paguar diçka nën dorë nuk bëhet fjalë për punësim. Atëherë mora përsipër një rol që do e luaja për herë të parë në jetën time. Kisha ca para mënjanë të kursyera ashtu çika-çika ca nga rroga e ca nga ato që më dërgonin të afërmit në emigracion. Pa i thënë askujt, madje as gruas, duke dashur të ndihmojë nipin që ti e di, e kam pasur shumë për zemër, i shkova drejtorit të DAR-it në zyrë. Ishte një burrë rreth të dyzetave, i veshur bukur, në kostum e kollare, rruar parfumosur dhe energjik në dukje.

– Ju çfarë halli keni-? mu drejtua me një mirësjellje të shtirur.

Pasi iu prezantova hyra direkt në temë. I thashë:

– E di sesi janë këto punë dhe kam hequr mënjanë tre mijë euro, që nusja e nipit të punësohet në një nga shkollë, këtu në qytet. Por nëse duhen më shumë e bisedojmë sërish-, përfundova.

Mu duk se kisha hequr një mal nga kurrizi. Nuk e kuptova që më kishin mbuluar djersët. Kurrë në jetën time s’kisha dhënë e as kisha marrë ryshfet. Ata që më çuan atje ma kishin bërë të lehtë:

-Mjafton t’i tregosh paratë dhe halli yt merr fund. Mirpo pasi nxorra ato fjalë nuk isha më i sigurt dhe mendimet filluan të më ngatërroheshin.

Po të mos ishin të vërteta ato që thuheshin për të? Po sikur në një cast të më thoshte: Me kë flet ti kështu? Hajt qërohu i pa turp! Ose mund të më quante provokator, të thërriste policinë dhe të më denonconte. Po njeriu që kisha përballë nuk po ndihej fare. Në një çast shikimet tona u kryqëzuan. Sytë e akullt të atij njeriu po më vrojtonin gjithandej me një gjakftohtësi kriminale. Mu duk vetja si send që ai po e çmonte sesa vlente. Nuk më la të hapja gojën.

– Do ta rregullojmë xhaxha-, më tha. Mori disa të dhëna që i shkroi në bllokun e tij dhe mu drejtua sërish me ata sytë e thatë, pa kurrfarë lëngu: Brenda muajit do të të thërras vetë. Bisedojmë sërish-, e la muhabetin të hapur. Bëra sikur e harrova zarfin dhe u ngrita të ikja.

– Merri, ato merri-, më tha qetë-qetë. –Këtu do të jemi. Të mbarojmë punën njëherë.

Ato fjalë i kuptova që pagesën do ta bëja pasi të më më punësonte nusen e nipit.

– Jam në pritje-, i bëra me shenjë, duke i lënë të nënkuptonte që paratë mund t’i merte kur të donte.

U ndjeva i poshtëruar, i keqpërdorur por edhe i lehtësuar. Kisha bërë një pazar të pistë. Vërtetë do të paguaja por ama nusja e nipit do të punësohej për gjithë jetën. Nipit i thashë që brenda muajit nusja do të fillonte punë se po më ndihmonte një miku im deputet. Sigurisht nuk i tregova që punësimi kushtonte tremijë euro dhe ndoshta më shumë. Ti e njeh more mik, e mban mend nipin tim, sa i urtë dhe i drejt është. Vetëm më tha: Xhaxha nuk kam fjalë për të të falënderuar. Po bën më shumë sesa do të bënte im atë nëse do të ishte gjallë. Po edhe nusja po përgatitet për konkursin…

Vazhdova të ndiqja me vëmendje tregimin e tij që i dihej tashmë përfundimi: Kishte paguar paratë, ndoshta mund t’i kishte kërkuar edhe ndonjë mijëshe tjetër dhe nusja e nipit kishte filluar punë.

Nuk mu durua dhe i thashë:

– Po pse ke ardhur te mua or mik? Ti vetë i ke vajtur, vetë i ke dhënë paratë? Në këtë rast ligji u dënon të dyve pothuajse njëlloj.

Qemali qeshi hidhur, ma bëri me dorë që të kisha durim dhe vazhdoi.

– Kaloi një muaj e gjysëm dhe megjithëse i dhashë numrin e telefonit nuk më njoftoi për asgjë. Çdo ditë shikoja zarfin me eurot fringo të reja por telefoni nuk më ra. Një ditë si zakonisht në pritje të telefonatës së premtuar, duke pirë kafen e mëngjesit në klubin e lagjes dëgjoj pas krahëve të mi:

– I fortë paske qenë o Qemal, thëngjill i mbuluar. Po si ore e fute nusen e nipit në punë dhe ku, në mes të qyetit dhe nuk na the një fjalë. Tinëzar i madh paske qenë.

Nuk po kuptoja asgjë ç’po më thoshte, duke bërë të pakënaqurin.

-Çne-, i thashë. – Kam bër një bisedë me drejtorin e DAR-it por nuk kam marrë ende përgjigje .

-Ore leri ato se ata kanë qenë si shkollë edhe për eskursion andej nga bregdeti i Durrësit-, këmbëguli. U ndodha i papërgatitur nga fjalët që më ranë shumë rëndë.

-Ti këtë punë bën gjithmonë, llapaqen ke qenë gjithë jetën. Lere atë muhabet se pastaj zemërohem e nuk ndahemi mirë bashkë-. I fola më shumë për të dalë nga situata e sikletshme që më vunë fjalët e tij.

– Mirë ore mire, po pyet një herë se ti nuk e ditke fare që nusja e nipit ka filluar punë…

Fjalët e tij më kafshuan si ata qentë që nuk lehin fare, veç kur ndjen dhëmbët e futura në pulpën e këmbës dhe ulërin i tmerruar nga frika dhe dhimbja. Pastaj kërkon të shpëtosh dhe t’ía mbathësh sa më parë, duke u ulur instiktivisht për ta kapur një hu a një gur për ta trembur.

Nuk vajta në shtëpi derisa të mblidhja veten por si duket paskish qenë e vështirë. Dikur aty nga pasditja hyra në shtëpi. Gruaja me atë humorin e saj të veçantë, duke më parë të vrenjtur e të menduar, më thotë:

– E nga ka rënë shi që je bër qull se këtej nga ne diell ka bër gjithë kohën.

E pashë në sy por nuk mund t’i shmangesha.

–Ashtu më doli një punë por nuk ka lidhje me familjen tonë. Punë llafazanësh e pijanecësh,- u përpoqa ta kaloja gjendjen.

Ajo nuk foli më, e sigurt se si zakonisht do t’ia thosha nëse ishte një ndodhi që mund t’i interesonte. Tani pas një javë pa gjumë erdha te ti për të qarë hallin meqë merresh me politikë dhe të dëgjohet llafi.

– E ç’mund të bëj unë -? iu përgjegja krejt i papërgatitur.

– Nuk e di se ç’mund të bësh ti… Të kam shok dhe s’mund t’ia thosha njeriu tjetër prandaj mendova të ta tregoja ty. Tani më duket se kam hequr një të keqe të madhe nga shpirti. Sinqerisht ndjehem i lehtësuar.

– Po nipi di gjë-? më shpëtuan fjalët për të cilat u bëra pishman sa i nxorra nga goja.

– E ç’rëndësi ka? Pastaj ti e di që ai është njeri shumë i ndershëm, por i plogët. Ai mendon se e shoqja e meriton dhe ka fituar konkursin… Se… zhvillohen dhe konkurse e kupton ti? Unë e besoj atë që ka ngjarë. Logjika ime mund të gjejë shtigje sa të dojë për të shpëtuar nderin e nipit por instikti dhe vetëdija më bëjnë të jem fare i qartë. Ajo ka ndodhur. Në këmbim të një vendi pune, nusja e nipit ka ngritur këmbët përpjetë, me qejf apo e detyruar, këtë nuk e them dot. Pastaj llogje mund të bëjmë sa të duam. Prandaj nuk më telefonon ai bir kurve dhe nuk m’i kërkon paratë. Nuk di si janë takuar e si janë marrë vesh apo si e kanë bërë pazarin. Kisha dëgjuar plot nga këto histori me rryshfete e kurvërira, ca i kisha besuar e ca jo, por kur të ndodh te shtëpia tënde qënka e rëndë plumb. Të duket sikur bota fillon e rrotullohet krejt ndryshe e kurrë si më parë. Sytë iu rëmbushën nga lotët. Nga syri i djathtë i rrëshqiti si rruazë e tejdukshme një pikë loti që as u mundua ta fshijë.

-Mirë që po na marrin paratë por po na shkërdhejnë dhe nuset në këmbim të bukës së gojës!?

Nuk ishte rati i parë që dëgjoja palavira të tilla… Ndjeva një revoltë të brendshme dhe kuptova që në atë ngjarje isha i përfshirë, të paktën moralisht si përfaqësues i popullit. Pas dy dekadash në të ashtuquajturën demokraci, kjo farë e keqe ishte shtuar shumë. Metastazet e saj kanceroze po përhapeshin me shpejtësi në të gjitha strukturat drejtuese të shtetit.

Ashtu i inatosur dhe i revoltuar, mora në telefon sekretaren e kryeministrit.

– Jam Tanush T.-, thashë sekretares. Dua një takim urgjent me kryeministrin.

Pas pak nga ana tjetër më erdhi zëri miklues i sekretares së Kryeministrit, të cilën e njihja në rrethana pune.

• Kryeminstri ju pret në zyrë kurdo që të vini sot ose nesër. Kryeministri më priti menjëherë dhe më ofroi kafe.- Një raki më mirë por nuk di sesi do të qetësohem.- Më lidh me ministrin e arsimit menjëherë,- urdhëroi sekretaren e vet. Pa dhënë asnjë sqarim artikuloi këto fjalë.Ashtu u bë. E hoqën nga puna si drejtor të DAR-it, brenda ditës dhe e çuan në një shkollë, si mësues të thjeshtë. Gjeta një lloj ngushëllimi por ama, ai nxitim i Kryeministrit nuk më la shije të mirë edhe pse atë qelbësirë e qëruan nga puna.
• Gjashtë muaj më vonë u riemërua në po atë detyrë si drejtor i DAR-it të qytetit dhe vazhdoi të merrte rryshfete si më parë. Këtë herë shkova te ministri, i cili katër vjet kujdesej vetëm për tenderat, për festat dhe për prerje shiritash, kur inaugurohej apo meremetohej ndonjë shkollë e re.
• – Zoti ministër, X-i, drejtori i DAR-it në qytetin Y, të pushohet menjëherë nga puna. Të qërohet!
• I rashë fare shkurt. I fola qartë, shkoqur, ashpër. Më dëgjoi me vëmendje pa më ndërprerë, duke u nxirë në fytyrë, të paktën ashtu mu duk mua.
• – Apo do një raki-, shtoi – se ti e heq nga pak.
• – Nesër, nesër në mëngjes…
• Më thanë që keni riemëruar sërish në detyrë X-in- i fola ashpër. As mori mundimin të më sajdiste duke më thënë të paktën të ulesha në karrige siç bëri kryeministri gjashtë muaj më parë. Më hodhi një vështrim hetues mbi syzet prej miopi me skelet floriri dhe mu përgjigj:
• Po – , duke më parë tashmë në një mënyrë të tillë sikur të më thoshte: Kjo nuk është puna jote, ç’më çan kokën e më vjen në zyrë?
• E mban mend që e ke pushuar nga puna me urdhër të kryeministrit?
• Si nuk e mbaj?,- qeshi me ironi.
• E atëherë?
• E atëherë, e morëm sërish në punë se kishim nevojë për të.- E di kryeministri që ti e ke riemëruar në detyrë?- Jo nuk kam zoti ministër-, i thashë.
• Mu duk vetja si ai pushi i plepit që mbush rrugët dhe hendeqet e qyteteve në fillim pranvere, që endet në mënyrë kaotike sipas korrenteve dhe drejtimit të erërave, duke bezdisur orë e çast kalimtarët. Po më rëndonte pa masë kartoni i deputetit, që e kisha me vete. Nuk po kuptoja përse më duhej dhe për çfarë mund të më hynte në punë në të ardhmen…
• – Po ti si thua që unë emëroj titullarë pa dijeninë e tij? Gjë tjetër keni zoti deputet…? Kam një mal me punë…
• Doja t’i thoshja nuk mund të gjenit dot një burrë tjetër, por nga goja më dolën fjalë të tjera.

Poeti i dënuar i diktaturës komunsite, që bëri 20 vjet burg në Burrel dhe 5 vite në kampet e internimit, Uran Kostreci, vatran dhe mik i vatranëve, që kaloi rreth 8 vite në Vatër, tashmë i kthyer në Tiranë, ishte për një vizitë në SHBA.

Ndonëse shkaku i ardhjes ishte dasma e mbesës, vajzës së Hasanit, ai sërish ishte aktiv, duke mgritur zëri për të përndjekurit politik përmes një interviste në Zërin e Amerikës, ku u prononcua edhe për Hapjen e Dosjeve dhe mungesën e Ligjit të Lustracionit. Z. Kostreci gjatë kësaj vizite u takua dhe u cmall me miqtë dhe vizitoi Vatrën. Ai u takua me kryetarin e Vatrës dr. Gjon Bucaj, me vatranin e mocëm Zef Përndocaj, Zef Balaj, Muhamet Omari, editorin e Diellit dhe me shumë miq të tjerë vatranë.

Me këtë rast ne përzgjodhëm disa nga sonetet dhe epopenë e Karkalecave të poetit Uran Kostreci për kënaqësi të lexuesit të Diellit në online.

MEHDI FRASHËRI

Sa her’shoh historin,Mehdi e ndjej

Me,Ty, vulë e fytyrë mori shteti,

N’kufij t’Atdheut,misione të mëdhej

Imazhi i atdhetarit flaktë mbeti.

Për Paris e Gjenev’Shqipria gjeti

Avokat mbrojtës,Ty,o Mehdi bej,

Kryeminister ishe kur qe mbreti.

Kur msyu fashizmi,n’radio,ata shkërbej.

I nxive,faqe botës,vetëm Ti.

Nën Rajhun,kur pe kuqo e shkjah zuzarë

Po vrisnin shqipo e fshatrat bënin hi,

Atbot,mbi supe,e more,Ti,një barrë,

Po,medet,kuqot erdhën,o Mehdi,

E në syrgjyn u shove zëmër vrarë.

PETRO  ZHEJI

Sonet nga Uran Kostreci/

Një mik e tha e un besoj, Ti… fjete

Mbas aq brilant përkthimesh, korifè!

Mes mjegulle antike,o eremit më vete,

Ti,rolin mesianik të shqipes pe!

Të gjuhës ton’ gjenezë, ndofta, gjete;

Si  Zarathustra fjalën tënde e the

E do dëgjojmë, shpejt, mbase, tërmete

Për shqipen – çelsi i gjuhëve mbi dhè.

Sa shum’ ngjyrim e shpirt e fjalë ar

Ka fraza jote, sa frymzim e afsh:

Her’ si ujvarë e vrullshme ujë llagar

Dhe herë e qetë e butë si mëndafsh;

Ti, që u reke e aq ishe krenar

Për shqipen, Petro, atje, parajsën pafsh.

MONOLOGU I SOKRATIT PARA VDEKJES “Pi helmin!”

Pi helmin! – më tha gjyqi në Athinë.
Nuk pritën sat ë vdisja e po më vdesin…
Të verbër qënë, u hapa sytë e s’dinë
Që me të… ikur un’, prap’ qorra mbesin.
Zbath’ unë u enda e mantel pata thesin;
Për dije e pyesja, e nxitja rininë
Të ngjizte ide, mirpo tash “vdis”! thërresin
Ata që tallja për paditurinë.
Virtyt un’ predikova në çdo rast;
Thash’ ligji keq më mir’ se anarshia.
Kur thonë – un’ prish… të rinjtë-e bëjn’ me kast!
Veç po t’ia mbath, mohoj idetë e mia;
Ndaj helmin pi më mirë un’ këtë çast
Dhe shpëton shpirti e filozofia.

SA JE LARG
Sa je ti larg, ndjej ankth në shpirt, rrëmujë
As lule, as këngë, as qielli s’më pëlqen;
Kur nuk të shoh un’zverdh si gjeth pa ujë,
Më zbehet bota, dielli nuk shkëlqen.

Në vonon ti, e mbaj veten s’bëj bujë,
Por vuan zëmra, ngërçi… e mbërthen
Më lidhet gjuha, ofshaj, më priten gjunjë
E sa nuk brohoras kur shoh që vjen.

Me vrull un’portën çel, po shpirt çaprazi
Më shuhet kur ti heshtur hyn, ngadalë
E un’qejfprishur ndrydhem nga marazi.

Por sapo nis e flet të ëmbla fjalë
E të shkëlqejn’ si yje syt’ nga gazi,
Më qesh fytyra e zëmra ndizet valë.

AHMET ZOGU/

Kur flamuri u ngrit në Vlor’more pjesë/

E më njëzet ministër ishe Ahmet;/

Teksa fashisnje n’Mirdit një ngatrresë,/

N’Tiran’ra shteti e erdhe e ngrite vetë./

Të bënë atentat ; të bënë e grusht shtet;/

Prap’ erdhe e mes aq kurthesh të pabesë,/

Me ndalë at’kaos, vendose u shpalle mbret;/

Sakaq, Ti,rregull vure e ngjalle shpresë./

E ndonse intriga e kurthe plot përballe,

Udh’,shkolla e ura e ministri ndërtove,

Monedhën ngrite,ekonominë e ngjalle;

Dhe vizat hoqe e djem jashtë edukove.

Ti,afsh për komb,në shpirt,nxënsve u kalle.

Shtet bëre,o Zog,po sa shumë u qortove.

DEDE ABAZI

Me dhunë iu gjegje dhunës,Kryegjysh,

Ja nise,në tabut,Enver tiranit

Nj’a dy klerikë të verbuar sysh:

Jezitë kuqo yshtur prej shejtanit,

Që donin-taç e grua-ata këlyshë

Për me përdhosë altarë e bektashianit,

Po,Ti,me plumba ua preve atë yrysh,

I dole zot teqesë edhe vatanit.

Kur në Shqipri sundonte një pafe,

Që vriste e s’linte asnjë me fol një fjalë,

Ti,fole….me kobure,o Dede,

E krisma e saj na ngrohu zëmrat valë.

Ti,n’dorë I gjall tiranit nuk I re,

U bëre fli,Dede,te qofsha falë.

Shpërndarësi I trakteve

(Kushtuar nacionalistit ZALO XHOMAQI)

Me laps në dorë unë isha n’tavolinë

Kur m’u faneps i veshur me savan

Një djal meit i zbet,shajni,shafran

E m’tha:-Për zogj bën vargje e për lëndinë?

“O pena ty t’u thaft,mos gjetsh derman!

“Po mua pse s’ma thure,elegjinë,

“Që trakte hodha e nxiva robërinë

“E për atë me plumb kuqot më vranë.

“Kur hymne,atbot,I thurnin mizorisë

“E komunizmit,që bënte kërdi,

“Un’vetëm fillikat,bonjak,i ri,

“Tek pashë i hapej varri Shqipërisë,

“E ngrita zërin kundra tiranisë

“E për Atdheun tim u bëra fli.”

Uran Kostreci/ 

E P O P E J A  E  K A R K A L E C Ë V E/

OSE/

(Epopeja e Komunistëve)/

Karkalecët bëjnë sikur e luftojnë okupatorin Sqifter/

U mbush dynjaja/

Me karkalecë/

Ka mall njeriu/

Përdhe të ecë/

Kërcejn’ përpjetë

Të çajn’ turinjtë

Lëvrijnë sheshit

Më keq se minjtë;

Ca bark jeshilë

Kok’ kuqalashë

Me yll në ballë

Me këmb’ si mashë

Roitën sheshit

Plot zhurnë e bujë

Duke përhapur

Panik, rëmujë

Ne karkalecët

Më nuk durojmë

Pushtuesit, vetë

Do t’i luftojmë

Kërdi e zezë

Në qiell zhvillohej

Kur karkaleci

Posht’ trimërohej:

Si krimbi fshihej

Në skuta e bira

Zvarisej e zinte

Gjoja pusira.

Dhe një sqifter

Përdhe sa piqte,

I ngordhur fare

A shpirt tek hiqte,

Gjith’ karkalecët

I jepnin dërmën

Duke çukitur

Si korbat kërmën.

Kur karkaleci

Manovrat…nisi,

Fill Druzhe Tata

I degëdisi

Për te komshiu

Dy zabërhanë:

Druzhe Milpoçin

Edhe Dushmanë

Si “delegacia”

Demek në mal

Por me detyrë

Mision special.

Bajlozët shqahë

Sa prezantuan,

Gjith’ karkalecët

I kritikuan:

Qysh bët’, në Mufkë,

Ju bashk’punim

Tok me Shqiponja?

Ç’ qe ky gabim?

Nga Druzhe Tata

Urgjent kërkohet

Që Mbledhja e Mufkës

Të anullohet.

………………………………………………..

Marshallah “lufta”

Filloi së mbari

Enhaxhuzeja

Ish kumandari.

Ky frenat ende

Në dor’ pa marë

I shpalli Shkabat

Si trathëtarë:

-Për ne-tha-shokë,

ësht’ më beteri

Armik, Shqiponja

Dhe jo Sqifteri.

Sqifterat pakëz

Do t’i nangasim

Që shkak të kemi

E goj’ të flasim

Se për ta gjasme

I ndezëm zjarret

Ama Shqiponja

Do qitur faret.

Karkalecët propagandojnë idetë e Kërmanizmit

“Zëre me Popla”

Jallan gazetë

Përhapi lajmin

Poshtë e përpjetë:

“Ne karkalecët

Kemi vendosur

Ta vazhdojm’ luftën

E armatosur

Gjer në fitoren

Përfundimtare

Pushtuesin shporrim

O ngordhim fare.

Dhe kot nuk flasim

Të gjith’ ta dinë

Ne kemi busull

Goxha doktrinë:

Bash Kërmanizmin,

Një teori

Që vjen nga…kërmë

Dhe nga mani

Që nuk njeh skamje,

Fukarallëk

Por vetëm festë

Qejf e bollëk,

Vet’ Morrkësula

Për të ka shkruar

Alamet veprash

Që jan’ botuar

Ndër to m’e madhja

Ësht’ KAPISTALLI

Që s’e mbaroi

Dot për së gjalli,

Por Englenxheja

E pat bitisur

Libër i bukur

Për t’ englendisur.

Pra, mbas mësimit

Të Englenxhesë,

Të Morrkësulës

Dhe Axhuzesë

Ejani, shokë,

Me ne në çetë

Malit të lartë

Të shkojm’ përpjetë

Dhe përmbi kërma

Pastaj të ngremë

Sokakllafizmin

Që nam të lemë,

Sokakllafizmi

Ka ca…adhap

Se thot’ bej punë

Pa të të jap

Po Morrkësula

E la me gojë,

Sokakllafizmi

Pak do vazhdojë

Shpejt Kërmanizmi

Pas tija vjen,

Aty parajsën

E tokës gjen

At’her’ mbas mundit,

Sikush punon

Dhe mer shpërblim

Sa dëshiron

Shqiponja demaskon demagogjinë e karkalecëve

Jep-mer Shqiponja

Me përgjërim

-O, karkalecë,

Jeni gabim,

Sot, Axhuzeja

Ju flet në erë,

Por nesër sytë

Ka për t’ju nxjerë.

Sokakllafizmi

Ësht’ llaf sokaku

Dhe Kërmanizmi

Regjim bataku

E sa për luftë

Përçar’ siç jeni

Fuqi ta shporrim

Sqifterim, s’kemi

Dhe ne i biem

Por kur e gjejmë

Larg shum’ nga fshatrat

Që mos i lejmë

Pushtuesit rastin

Për t’u hakmarrë

Duke vra popull,

Duke vën’ zjarrë

Na dhimbset vëndi

E s’na ka hije

Të bëjm’ si juve

Atje n’ Borije

Vrat’një Sqifter

E vrap në prrua

Ia mbathët vetë

Po fshati u shua

Ju karkalecët

Në dëshironi,

Vërtet, pushtuesin

Që ta luftoni,

Bujrum t’i biem

Hëm ju, hëm ne

Jo përc… këtu

E përc…atje.

Do bëni luftë

Djalli ta hajë

Apo spektakël

E berihaj

Pastaj çne juve

Me Shkjahun mik

Kur hëm Sqifteri

Hëm Shkjahu, armik

Ai Druzhe Tata

Me Axhuzene

Përkundër nesh

Po ju ndësen:

Ne bjer’ Sqifterit

Bamb, dhè më dhè,

Ju tok me Druzhen

Na bini ne.

Karkalecët mashtjojnë popullin me profka

Enhaxhuzeja

Me grusht kanoset

Nxjer jargë e shkumbë

E hardalloset:

-Veç na zilia

Na kanë sharë

Po karkalecët

Kan’ për t’i parë

Ne do të bëjmë

Çka nuk ësht’ bërë

Sa do habitet

Një botë e tërë

Të gjith’ do marin

Model nga ne

Sistemi ynë

Do t’jet’ muze

Regjimi ynë

Do jet’ m’i miri

Do han’ të gjithë

Me lug’ floriri

Zengjin s’do ketë

As varfanjakë

As ti më shumë

As un’ më pak

Do sjellim qumësht

Me rubinetë,

Sa her’ të pihet

Shko e pi vetë

Sa her’ të hahet

Një gjellë e mirë

Byrek a qofte

A ëmbëlsirë,

Mos luaj vëndit,

Aty ku je,

Fët, shtyp një sustë,

Hazër e ke!

Krejt me korent

More jahu

Xherr…bjeri ziles,

Të vjen këtu

………………………………………………………………….

Premtime ditë,

Premtime natë,

Miletit mendja

Iu bë sallatë.

Ah, turmë zeza,

U çakërdise

Mbas karkalecit

U telendise….

Ca plaka trëmben,

I ha marazi

Se mos po vdesin

Më par’ nga gazi.

Thon’:-Kur do vemi?

Po qysh do hamë?

Ësht’ larg akoma?

Ja …ja…ku vamë.

Mom’ Tyryfylja

Me vithje t’ gjana

Thot’:-Karkalecët

I pastë nana,

Një sy do nxjer

Veç sa jam gjallë,

Të shof një syresh

Me yll në ballë.

U mbush dyniaja

Me karkalecë

Ka mall njeriu

Përdhe të ecë

Kërcejn’ përpjetë

Të çajn’ turinjtë

Lëvrijnë sheshit

Më keq se minjtë;

Ca bark jeshilë

Kok’ kuqalashë

Me yll në ballë

Me këmb’ si mashë

Kush u bashkua me karkalecët

Mbas karkalecit

Në mal po venë

Milet kam-kum…

Derven, dervenë

S’di qysh u poqën

Ruxhibihanë

Gjith’ malukatë,

Qen sallëhanë,

Se ndodh që Zoti

Si të nis qen,

Të kthen njeri

Po s’shëmbëllen.

Veç, ama, njerëz

Jan’ dhe ata

Se flasin, qeshin

E bëjn’ shaka

Ka midis tyre

Ca, që paratë,

Bixhoz i lanë

Pa turp, një natë;

Ca shoqëria

I pati zbuar,

Ca, në provime,

Pse qen’ rëzuar;

Një e la mikja

E malit krisi,

Se fort sevdaja

E leqendisi;

Një e pat bërë

Lanet i jati,

Se përdhunoi

Një vajzë fshati;

Dikë e zhvati

Një e përdalë

Pa lekë mbeti

Dhe… mori malë;

Një i grabiti,

Gjitonit, pelën,

Një vodhi meshë

Në kish’ të dielën.

Dhe kush bën turpe

Në vënd s’i rrihet

Ndrron shpesh banesë

Që të mos njihet.

Pat dhe fisnikë

Të varfëruar

Që asnjë ditë

S’patën punuar;

Apo tregtarë

Na trut’ lafitur

Që dolën malit

Në tym pa ditur,

Që hanin zhdëpshin

E buk’ kërkonin,

Florinj me thaës

E prapë ankonin.

Po e vërteta

Ama do thënë

Se pat dhe njerëz

Mjaft për të qënë:

Të rinj të zjarrtë

E të shkolluar

Nga heroizma

Të frymëzuar,

Që lanë librat

E morën malin

Veç për të drejtën,

Për idealin,

Por kur ta shohin

Ata qyqarë

Në çfar’ bataku

Jan’ duke shkarë,

Ca vrasin veten,

Ca degëdisen,

Ca vet’ prej shok’ve

Do dyfeqisen;

Dhe ca damkosur

Si tradhëtarë

Do kalben burgjesh,

Do hiqen zvarrë!

Po dhe ata

Që në mal s’vanë

Për karkalecin

Derdhën paranë.

Insekti i hurit

E i litarit,

Të gjithve u hodhi

Trutë e gomarit!

Djem verdhacukë

Të thatë cmingo,

Tërma-tëposhtë

Ven’ varavingo…

Me bluza t’ kuqe

E me galloshe

Afishe ngjitin

Në shtylla e qoshe:

Bëjn’ sikur fshihen,

Sikur…i ndjekin

E përmbi ballë

Një grusht…përpjekin!

Ky me sa duket

Është ishareti

Se shpejt do bëhet

Në bot’…qameti!

Le po …dhe vajza

Me zhapone

A me çitjane,

Me ferexhe:

Përditë mbushin…

Brekë e poturë

Me copa buke

Sa një kobure

Dhe venë i shpien

Andej përpjetë

Te karkalecët

Në mal…në çetë!

Enhaxhuzeja triumfon mbi shqiponjat

Syrgjyn poi kin

Shkabat zhgënjyer

Tamam si Krishti

Në kryq mberthyer.

Enhaxhuzeja,

Që u mëshye,

Fitues, ai,

Nga “lufta” u kthye!

Me ca pallaska

Ky kumandar,

Nga vrima doli

Si… flamurtar!

Milet kam-kum

Me lule fshesë,

Enhaxhzenë,

Ka dal’ ta presë!

-Të lumtë . o trim,

E bëre fora!

Bërtasin, ngjiren

Turmat e gjora

Bën Axhuzeja

Parakalime,

Flet për beteja

E mban fjalime.

Kalon rivistë

Me brir’ helmetë

Tundet e shkundet

Gjall’ Marsi vetë!

Që nga tribuna

Si një aktor

Përshëndet turmën,

Ja bën me dorë.

Plas brohoria

Si fishekzjarre

Kur i flet turmës

Pa letër fare:

Fituat, shokë,

Lirinë e plotë,

Tani ju jeni

Zotër në botë!

E arthme e lumtur,

O shokë, ju prêt

Gjithçka që shihni

Juve u përket.

Hedh valle turma

Plot brohori,

Përmjer nga gazi,

Bën kakërdhi…

Karkalecët i flakin maskat

Ato shqiponja

Që s’u larguan

Nga karkalecët

Keq e pësuan

Dhe kush me shkabat

Aleat qenë,

Në gjyq i shpien

Derven-dervenë

I heqin zvarrë

Tok i burgosin

Thell’ në qelira

Lëmsh i groposin

………………………………………

Po vjeshta iku,

U fryn’ prenjtë

I zbritën tufat,

Përposh, çobenjtë.

Lart nëpër male

Dëbor’ ka zënë,

S’gjejn’ karkalacët

Më për të ngrënë

Enhaxhuzeja

Urgjent në çetë

U mblodh me trima

Si ai vetë!

Aty lëshoi

Komunikatë:

Të dorëzojnë

Ushqim të thatë

Kallaballëku

Nga jan’ nga s’janë

Se karkalecët

Duan të hanë

Mbas direktivës

Reforma nisin

Ku gjejnë depo

I boshatisin.

Me të grabitur

Mizat e dheut,

Iu kthyen bletës

E krimbit plehut

Pa t’iu vërsulën

Dhe shpëndërive

Nëpër kotece

Rrëzë çative.

Nepër plevica

Nëpër hambarë,

Katonj, koçekë,

Shtëpi, qilarë.

Turmat e gjora

Nga kjo fushatë

U baterdisën,

Mben’ më të thatë!

Nga frika fshihet

Kudo miteti.

Afroi stihia,

U bë qameti!

Të zezat turma

S’din’ ku të shkojnë

Dje, brohorisnin,

Sot, veç mallkojnë.

Nëpër pallatet

E mbetur bosh

Ku njerëzia

U qitën osh…

Tash, karkalecë

Aty bëjnë pallë,

Me nipër, mbesa,

Me teze e hallë.

Kësmeti i tyre

Flen’ mbi kariollë,

Dyshek me pupla,

Çarçaf të hollë.

Në bulevarde

E nëpër piaca:

Sheh karkalecë

Zënë “allabraca”,

Me roba vishen,

I blejn’ pa lekë,

Me borsalina,

Bastun, qostekë.

Dhe karkaleckat

Na mbajn’ myhyre,

Bëjn’ tualete,

Vën’ manikyre.

Pra, karkalecët

Civilizohen

Tamam si njerëz

Po prezantohen.

Ja, karkalecja

Prej penxheresë,

Në boulevard,

Përposh, së resë

I lëshon zë:

Lulush, më qafsh!

Më mer ndë mapo

Çorap mëndafsh.

Nusja me çantë,

Me permanent

Që flet dhe fjalën

“Eveniment”!

Që porsi stapka

I ka kërcinjtë

Dhe qeska boshe…

I varen gjinjtë,

Si karkaleckë

U drithërua,

Shpejt me allatkë

Pak u freskua,

Pastaj e nxori

Gjuhën një kut

Dhe i tha vjehrrës:

Të sjell një mut!

Pra, karkalecët

Qytetërohen

Me njerëzinë

Përditë afrohen

Ndërsa njeriu

Për t’zezën e vet

Si karkaleci

Tash, hopthi…nget!

Prishja me Druzhe Tatën e pastaj edhe me Car Hasharinë

“Zëre me popla”

Me llafe blozë…

E shau, sot, Druzhen

Me gjith’bajlozë

Hy… në Djall vafshin

Shkjahët me morra!

S’kemi pun’ fare

Me ata horra.

Mik tjeter kemi:

Bash Sëkëlldinë,

Ariun e Stepës,

Car Staplajthinë

Po s’vajti gjatë

Pllakosi zia

U dha mandata:

Vdiq Staplajthia!

Mehumit, vëndin

Ia zu menj’herë

Car Hasharia

Larash i ndjerë:

Shulak nga shtati,

Me goxha mullë

Dhe pak si qose

Dhe kokë tullë.

Por gojë  ëmbël

E i sajdisur,

Qe flet qyfyre

Per t’u kërdisur!

Car Hasharia

Qeros dinak

Fshiu plerhat brënda

Pak e nga pak

Si ia spërndriti

Cdo cep shtepisë,

I hodhi sytë

Përtej avllisë,

Udhët e gjata,

Tha: Nuk përshkohen

Karrocës kuajt

Po t’mos i ndrrohen

Sheh, Axhuzeja,

Çarkun e ngritur,

Dhe sulmon Qosen

Si i bubitur…

E quan “klloun”,

“Deviator”

Dhe “renegat”

Dhe “tradhëtor

Qerosi mikun,

Që…i dul dore,

E shau “Judë”

Dhe…nevojtore!

Enhaxhuzeja kolektivizon fshatarët

Afroi behari

Po shkrin dëbora,

Fillojnë e dalin

Kafshët e gjora

Kullosin rrotull

Çik’ nga një çikë,

Sa ndjejnë zhurmë

Fshihen me frikë…

Po ja ku doli

Enhaxhuzeja

Prap’ me gënjeshtra

E profka t’ reja

Me ton të butë

Javash, me qokë

Llafosi ëmbël:

Të dashur shokë!

Pse kaqë shumë,

Or të bekuar,

Me karkalecin

Të zëmëruar!

Doemos lufta

Ka pas teprime,

Në vrull e sipër

U bën’ gabime

Ama, për juve

Jemi përpjekur

Mjaft karkalecë

Në luft’ kan’ vdekur

Pa pastaj neve

Një racë jemi

S’bën me shoshoqin

Inat të kemi!

Pa shih armiqtë

Si na rrethojnë

Na futin spica,

Na ngatrojnë

Pse mos punojmë

Gjith’ bashkarisht

Dhe ndajm’ fitimet

Vëllazërisht?

Do jenë depot

Plot e përplot…

Haj sa të duash

Veç a ha dot!

S’do ket’ rrezik

Për abuzime

Racion me peshë

I ndar’ me qime!

Nga muhabeti

Mjaltë e sheqer,

Ha tekun… turma

Prap’ dhe njëherë!

Ca bënë ankesa

Dhe kundërshtuan,

Por deshën, s’deshën…

U dorëzuan.

Disa rebelë

Që u tërhuzë

I zun’ me shqelma,

Ran’ hundë e buzë!

Mes ulërimash

U ngrit dollia…

U shpall me bujë

Dhe “Bashkësia”!

E ja ku dalin

Në pun’ një ditë

Kallaballëku

Vargan si dhitë.

Ca karkaleca

Na pas u shkonin,

U jepnin urdhër,

I komandonin.

Dhe kur argatët

Nga puna kthenin,

Çka kishin mbledhur

Depos ia lenin!

Vet’ karkalecët

Atyre u ndanin,

Sa “një sy mize”

Racion’ që hanin.

Po puna e rëndë

Nxori avaze

E ca argatë

Po bënin naze…

Ndaj u caktuan

Kudo kalecë

T’i detyronin

Ata mistrecë

Të ulnin kokën,

Të bënin punë

Në mos po ndryshe

T’u vinin drunë!

Se karkalecët

Jan’ shum’ të mirë,

Po duan bindje

Dhe urtësirë!

Enhaxhuzeja sundon me hafije dhe terror

Kur karkalecët,

Mirë u forcuan

Kallaballëkun

Keq e ngujuan.

Sapo llafosnin

Pësh-pësh dy veta,

Shpejt karkalecët

Me dy-tri çeta,

Si re e shiut

Mbi ta pllakosnin,

U nxirnin sytë

I handakosnin

E si me i kapur

Dyqind shejtanë,

Osh…i zvarisnin

Për në hapsanë!

Ish me agjenta

Një rrjet i tërë

Që s’linte skuta

E s’linte vërë

Pa future hundët,

Pa spiunuar

Se ç’farë ish folur,

Ç’qe biseduar…

Dhe kur hafije

Gjëkundi s’kishte,

Të bënin sytë

Se aty ishte!

U hoq besimi,

U hap paniku,

As miku njihej

Më, as armiku!

Për Axhuzenë

Ç’qen’ kundërshtarë,

Për gjuhe u varën

Nëpër litarë.

Ca i syrdisi

Për mysybet

Me gjith’ fëmijë

Oh, vajmedet!

Kur e zu gjaku

Desh Perëndia

U kthye hëngri

Dhe shok’t e tija!

Kurban i bëri

Me ustallëk

Nga dy-tre bashkë

Për kollajllëk!

I leu më parë

Me të pëgërr

Për qen i mbajti

I vrau për dërr

………………………………………………………………………

Enhaxhuzeja lidh miqësi me Kaf-Kuf-Cain

Sot karkaleci

Që lart në kodër

Dha sihariqin

Me dajre e lodër

“Në Filifistun

Me miq të ndritur:

Me Çin Ma Çinin

Shal’ shkalafitur,

Bëmë aleancë

Të fortë, andaj

Erdh’ prijsi i tyre,

Sot, Kaf-Kuf-Caj!”

…Ky Kaf-Kuf-Caj

Iverdh’ shafran

Mbi shal’t e holla

Si qime mban

Një trup gjilpërë

Me kok’ si rruzë

Që shtriq e shtrydh

Porsi meduzë

Dy tentakula

Si kambalec

Dhe e mer era

Ngado që ec!

Enhaxhuzeja

Rreth atij miku

Këndon e hidhet

Si top llastiku:

“Rroft’ Kaf-Kuf-Caj

Mik e baba

Që tre pashë emrin

Të-gjatë e ka!

Jo Hashari,

Por Kaf-Kuf-Caj

Të mbushet goja

Or mik vëllaj!

Por Kaf-Kuf-Caj

Me zor shqiptohet…

Për lehtësi:

Kaf-Kuf do thohet…

Kaf-Kuf! Kaf-Kuf!

I lumi unë

Për mik që zura

Në Fil’fistunë!”

Mileti vuan pasojat e kërmanizmit

Nga gazi i mikut

Bëhen reforma

Pun’ vullnetare,

Dhe ngrihen norma!

Në vënd të lekut

Mer medalione,

Flamurka yllka,

Emulacione!

Dhe karkalecët

Me përgjërime

Thon,: “Besa-besën

Keto vendime

Ësht’ masa vetë

Që i sajon…

Ajo jep urdhër,

Na komsndon…!”

Masa mbledh grushtet

Dhëmbët kërcet

Punon tër’ ditën,

Ofshan e s’flet

E fill mbas pune,

Mbas gjith’ sikletit

I bën dhe festë

Axhuze mbretit…

Me ca pankarta

Duke kuisur

Urra! Urra!

Me byth’të grisur!

T’i bësh xhelatit

Hymn, hosana,

Se të nxjer shpirtin

Më keq e ka!?

Ah,turmë e gjorë!

Të erdhën mëntë,

Tash, por ç’i do…

S’i hanë as qëntë!

Që karkaleci

Ish smundje e butë

Ta tha shqiponja

T’u thafshin trutë!

Por, ti, si Krishtin

E kryqëzove

Tash haje çorbën

Siç e gatove!

Haj fshikuj shpinës

E thaj kënetë,

E, lodrës, bjeri

Me barkun petë…!

Po thupra s’ndihet,

Se bie dajreja

Dajak e festë:

Rroft’ Axhuzeja!

Heqja e fesë nga karkalecët

Gojë më gojë

Përhapet llafi:

Do hiqët çallma

E kambillafi!

Trim karkaleci

Që mban fjalime

Nuk prêt nga turma

Të mar’ vendime

Por pyet: “Në ka

Ndonjë që thotë,

Se feja duhet

Të jet’ në botë,

Pse s’del ky gjarpër

Lubi, lugat?

Pse s’del t’ia shohim

Atë surrat?

Se me të dorën

Nuk do e ndyjë

Asnjë, por masa

Le ta pështyjë!”

Masa mbledh grushtet

Dhëmbët kërcet

Ul kokën struket,

Ofshan e s’flet!

Rrëzohen tyrbet

E minaretë,

Teqe e kishë

Me këmb’ përpjetë…

S,ka muezinë,

S’dëgjon kumbonë,

Mevlut a meshë,

Predk mbi amvonë.

Mom’ Tyryfylja

Duke u dridhur

Nga qielli ndjesë

Lyp duarlidhur:

“Zot, nxirrmi zytë!

Zot, më shurdho!

As të ndjej dua

E as të shoh…!”

Pastaj përlotur,

Me turmën shan

“Të hiqët feja,

Se feja s’ban!”

Revolucioni kulturor i karkalecëve

Sot prapë lodrës

I ra kasneci

Dhe lajmëroi

Se karkaleci

Do të thjeshtojë

Program e shkollë:

T’i bihet shkurtas,

Te pritet hollë!

“S’na duhen neve

Fillosofira,

Literaturë

Dhe historira!

Na duhen gjëra

Që hyjn’ në punë,

Në jetën tonë,

Jo ti…Jo unë…!

Për shëmbull foshnjës

I do mësuar

Qysh Axhuzeja,

Dje, ka luftuar…

Pastaj shkollari

Me pun’ të rritet…

Të hap qilizmë,

Që të stërvitet

Në ëshë i vogël…

Paçka mësohet,

Se, fundja, buka

Pa mund s’fitohet;

Do derdhur djersa

Pa e kursyer

Dhe karkalecit

I do shpërblyer,

Se, dje, në luftë,

Ka derdhur gjak

E, sot, per neve

Ka mjaft merak!

Merak se…s’dihet

A do të mundi

Revolucionit

T’i hyj’përfundi!

Emancipimi

Si do të kryhet?

Koncepti…krisi,

Por a do…thyet?

Mir’ veresie

Vazhdon aksioni,

Po pse s’po futet

Në gjak zakoni,

Që të punohet

Veç badjava,

Pun’ vullnetare,

Krejt…pa para?

Kur do të shkulet

Paragjykimi

Për të shijuar

Një çast gëzimi:

Bajram e pashkë

E plot ngatresa,

Gosti e saze

Nëpër martesa?

Kur to të ngulet

Koncepti i ri

Se angaria

Ësht’ nder, lavdi?

Kur, pra, shkollari

Do të mësoje

Për karkalecin

Veç të punojë?

Urdhër: Gra, plaka,

Qorra, sakatë,

Memecë, shurdhë

Hëm dit’, hëm natë

Kanal të çelin

Të bëjnë drithë

Të ven’ në punë,

Në pun’ të gjithë!!!”

Enhaxhuzeja bën “ligje”

Enhaxhuzeja

Gjith’ tru e mënd…

Për të bër’ ligje,

Thëret kuvënd!

Me karkaleca

Mbush plot një sallë

E mbi tribunë

Vet’ rri në ballë,

Sa po ta shihni.

Ky-do të thoni

Ësht’ ja Likurgu,

Ja Napoloni,

I kapardisur

Me do gjyslykë.

Mes dy antarve

Ulur si pykë…

Bash vetë i tretë

Si perusti:

Aj ligjëvënës,

Ata zhuri!

Ky zhgan juristësh

Kuvënd Sovran,

Kur u flet prijsi,

Veç iso mban…

Fill mbas çdo neni,

Amin! thërret,

Asnjë klauzolë

Gabim s’e qet!

Enhaxhuzeja prishet edhe me Kaf-Kuf-Cajin

Enhaxhuzeja

Me gjith’ suitë,

Kudo, fjalime

Mban dit’ për ditë.

E në çdo rast

Punë e pa punë,

Ai mbur mikun

Në Filfistunë:

Ësht’ miku im

Trim Kaf-Kuf-Caj

Le të më ngasë,

Kush, po t’ia mbajë!

Si Çin Ma Çini

Nuk gjen gjëkundi,

S’ka perëndi,

Atë, ta mundi!

Po a ra m’ sysh

A ogradisi

Me Çin Ma Çin

Miq’sia…krisi!

Enhaxhuzeja

Gjuh’ lapërdhar,

Tha: Çin Ma Çini

Qënka zuzar!

Na përmor Tata,

Na dhjeu Qerosi,

Tash, Kaf-Kuf-Caj

Na menderosi!

Ku vamë u mpleksëm

Djalli ta hajë

Në Filfistun

Me Kaf-Kuf-Caj,

Që pa sheqer

Pi çaj në vapë

Dhe llap orizin

E ha me stap!

Hy…def u bëftë,

Në Filfistun,

Shafran millet

Surrat majmun!

Tash, ters u kthye

E fatit rrota,

Se karkalecët

Filloi gjith’ bota

Në loj’ t’i vërë,

T’i telendisë,

Me turli fjalësh

T,i gomarisë!

Dhe Axhuzeja

Nis duke sharë…

Soj sorollop

Gjith’ botën mbarë

Nga themelia

Gjer maj’ çatisë

Ç’i mbante brënda

Pragu shtëpisë!

Dhe në duel

Gjith’ botën ftoi

Por kjo, siduket,

U trëmb…s’pranoi!

Enhaxhuzeja, ngelur fillikat, vendos ta shpallë veten fillosof

Sot, ra daullja,

A ça zurnaja,

Shungulloi ajri,

U shkul… dyniaja!

Ky karkaleci

Prap’ do jet’ mpeksur

Me miq-than’-njerzit

Dhe pa u feksur,

Sikush, për mikun,

Urim t’i japë,

Nxiton sa prishur,

Me të, s’ësht’ prapë!

Kollaballëku,

Në rrugë, shtohet…

Shoshoqin pyesin,

Nuk u durohet:

Ky është i vjetër,

Mik, a i vonë?

Ku djall e gjeti?

Emrin ç’ia thonë?

Tash, prap’ do lehur…

Do shfaqur gazi,

Firomë s’kemi…

Na dhëmb gurmazi!

Le…po na duhet

Frym’ për të sharë

Mikun, që patëm

Një jav’ më parë!

Po zhurma shuhet

Se maj’ ballkoni

Kërceu e hipi

Te mikrofoni

Një karkalec

Trup shapulitur,

Jeshil e buzësh

I jargavitur…

Mileti e priti

Me brohori:

Rroftë Axhuzeja

Dhe miku i ri!

Po karkaleci

Me zë të mprehtë,

S’na duhen miqtë,

Tha, jemi vetë!

Nuk na zë malli

Për rockodanë,

Nevojë s’kemi

Ne, ata kanë!

Ne kemi prijës

Enhaxhuzenë,

Një fillosof,

Që ndriti…dhenë!

Jehona e fjalës

Nuk qe fashitur

Kur turma klithi

Si e bubitur:

O lum e lum,

Të lumit ne

Për fillosofin

Enhaxhuze!

Mileti gajaset me taksiratin që e gjeti

Trim karkaleci.

Lart, ne ballkoni,

Sa mer fund zhurma

Dhe ovacioni,

Tha: Me tjer’ libra

Hiç mos ropati,

Se dija e botës

Këtu…ësht’ gati

E fësht…e nxjer

Nga ndënë sqetull,

Alamet libri

Si…koqe petull!

Me ngjyr’ të kuqe

Veshur kapaku,

Per qejf I lidhur…

Të zë meraku!

E hapin, njerzit,

Siç i ka hije,

Por sa lëxojnë,

Zalia u bie!

Më dysh…palosen,

Qeshin, gajasen…

E me sho-shoqin

Si qorr përplasen!

Ky paska rrjedhur..

Pa shih se ç’thotë…

Si ne nuk paska

Më mir’ në botë!

Qyqja, kërthisa!

Gajas një grua,

Vërtet e thotë

A qesh me mua?

-Ndër ne, veç, paska,

Thot’, barazi!

Lëxon…e shkrihet

Një djalë i ri.

Ca kukurisen

E gojën hapin…

Si peshk pa ujë,

Shpirt, mënt po japin!

Me ujë i ngjallën…

Nj’ a dy të mekur…

Por sa pan’ librin,

Top…ran’ të vdekur!

Një u ngjir gazit,

Thotë: Ujë, amani!

Sa bën të qeshë,

Leh…si qen stani!

Gajaset tjetri

E lemza e nget…

Klluq! kukuriset

Klluq! si gjeldet.

Një qeshte e barkun

Mbante me dorë…

Dha…dha… hoq bollkat,

Se u përmor…

Lart, oratori,

Jeshil, vramuz…

Vazhdon fjalimin

E gjat’ tërkuzë:

Ky vep’r e madhe

Ka si qëllim

Revolucionin,

Në bot’, zbatim!

-Hi! hi! qesh turma-

Ho! ho! ha! ha!

Ky dashka e botën

T’a bëj’ si na!

E libri i madh,

Që dheu…s’e nxë,

Shkon…fletë-fletë

Drejt…në ËC!

Burg Burrel 1971-1981

Populli e qan me…qurre Enaxhuzenë

Midis praverës

Tet’dhjetë e pesë,

Iu ndal firoma,

Enhaxhuzesë!

Medet! na vdiq

Axhuze-mbreti-

Dre, ç’far’ mynxyre!

Ku-ku, ç’na gjeti!

Qysh u vithis

U shëmb e ra

Gjithë ai div…

Si katana…!

Në arkivol,

Sot, xhenaze

Je shtrirë e dergjesh,

O Axhuze!

Sa gjatë e gjërë

Je bër’teslim,

Me shami lidhur

Buzët o trim!

Symbyllë, i verdhë,

Meit, shafran,

Me kostum veshur

E me kaftan

E sipër: lule,

Që qef i kishe

Kur t’i dhuronin

I gjall’ sa ishe!

Rreth teje, shokët,

Tuj’ angullirë

Kur vjen mileti

Jep lamtumirë.

Sokëllin salla,

Po dridhen…mure,

Kur disa gra

Të qajn’ me qurre…

U bie zalia,

I kap siniri

Për ty që ishe

Bandill m’i miri!

Qajnë e ca vajza

Me lotët…lumë

Që për së gjalli

I deshe shumë!

Tash, kujt t’ia hedhin

Çupat e shkreta,

Lart, në tribunë,

Ato buqeta?

Kush, paskëtaj,

Do t’i qafojë,

T’i jargavisë…

Pllaq-plluq! në gojë?

Me ato buzë

Mëlçi të trasha,

Kush do t’i puthë,

Tash, ato vasha?

Për cilin, turma,

Tash, do punojë,

Do hedhë valle,

Parakalojë?

Kush, në ballkone,

Podiume, piaca

A mes fshatarve,

Lart, në taraca,

Do ta trajtojë

Problemin, thellë,

Se ësht’ patatja

Hëm buk’, hëm gjellë?

Kush do iu thotë

Se bima, dheu

Kan’ dobi shumë

Nga glasa e plehu?

Kush do iu flasë

Për krunde e hime,

Për kokodashin

Bër’ me therrime?

Kush , në aksione,

Tani, rininë

Ka për ta nisur

Si bagëtinë

Të çel’ tarraca,

Të thaj’ batak

Me shami quresh

Në qaf’ si lak?

Sa i desh njerzit

Merhumi i gjorë…

I piqej buza

Për punëtorë!

I mblidhshin lotët…

Lëmsh…psherëtinte

Kur për fshatarin

Dollinë e ngrinte!

Me fund…e kthente!

I dhimbsej masa!

Sa i kish hije…

Kur thoshte: kllasa!

Qan karkaleci:

Të zeztë ne,

Qysh do të rrojmë

Pa Axhuze!

O kuje e zezë,

Ku-ku! ç’na gjeti!

Mbas berihajt

Qan dhe mileti;

Qan dhe mileti

Veshur me thes,

Që luste Zotin

Kur ..po na vdes!

Tash, që satrapi

E hodhi shtupën…

Qan njerëzia

Na kalli krupën!

Një pyeti mikun:

-Po, ti, pse qan

Sa ish ai gjallë

S’gjeje derman?

-S’mar vesh-tha tjetri-

Nuk di se si…

Por m’u përzjenë

Zorrë e mëlçi…

Ay merhum

Seç kish….diçka!

Ta mbushte… synë,

Qe shum’ kaba!

Pastaj mirë unë,

Po as më thua,

Ti, pse po qan

Me lotët…krua?

-E sheh tabutin-

Tha miku i mirë-

Sa ka si ky,

Si kjo…coftirë!

E po të ngordhin

Një e nga një

S’mbarohen kurrë,

O kokë gdhë!

Qaj …pse njëherësh

Nuk po gremisen!-

E të dy miqtë

Me lot…kërdisen.

F u n d

Shkruar ne Internim,  Kurtaj (Peqin) 1986

ALFONS GRISHAJ/

Kanga Për Shkodrën/

Kanga e varun në prehnin e një reje,

Vashat e bukura  flaurojnë yjet,

E zonjat qiellore  lindin heronj,

Mbi lulet që kundërmojnë përjetë.

Kanga ndezun në kokën e një llulle

Që shkodrani i vjetër e la si gjurmë,

Me gishtin në rrudhën e një pëlhure

Sinonim i viteve që ikën pa zhurmë…

Muza mbi varkën e peshkatarit

Melodi e ambël që të vë në gjumë,

Shiroka në spirancën e ithtarit

Campanella e Paganin’ rrjedh  mbi Bunë.

Mbi Tepe e Vekshar këndon bulkthi

Refren i kangës së ambles zgjatë,

Bregut të Drinit miklohet zukthi

Me ngjyra aurore dashni e naltë.

Buzë Bexhistenit mbretnon Qafa,

Zbret në kambët e Xhamisë,

Dorën e butë e zgjat Rozafa

Gjinin plot mbi buzët e fëmijës.

Xhabie, ndrit’ bukuroshja trotuarit

Me ozon fërkon fytyrën si hyjni,

Me sytë  lëndinë ngjesh shandanit

Qirinjtë  pulisin në  nostalgji.

Kisha e Madhe, e gjallë histori,

Ku kishtarët dhanë gjithçka në jetë

Ku djalli  i kuq, njaj qen jahudi

Dogji e përdhunoi gjithçka të shejntë.

Çinari i hoxhë dheut në sfondin e poetit

Ku drita e dashnisë pushoi tek ai prag,

Një shkrim i largët me dorë profetit

Ndali kalorsin  me të zjarrtin vlag.

Dhe rritet qyteti nga zgjimi i rrallë

Nga përkëdhelitë e detit tallazlet,

Lumenjt puthen në blu si në përrallë

Larmojnë fushat e kulmojnë andjet.

Shkodra asht  Bibla dhe Kurani

Nga alfa e omega në lumnitë

Shqiptarë, bash këtu lindi vatani!

Rritet miku dhe vdesin tiranitë.

Seç mbet mahnitun vizitori:

“Zoti paska skalit dashninë e vet!”

Sa burra të lartë që Shkodra nxorri

Do qeveriste më të madhin shtet.

Dhe për një çast kanga  pushoi…

Vështrimi i mendjes tek votra,

Një fjalë e shenjt’  mbi tokë gjëmoi:

Porta  e drites për jetë e mot  Shkodra!

Lugati 

 Kam besuar tek “njeriu” si qënje logjike,

Në miqësi kam besuar … kot së koti!

Tek kthej kryet në rrugen  e  gjatë biblike …

Idiotësi …! Po,  a nuk u tradhëtua dhe Zoti ?!

Dhe bash fytyrë lugati që quhet “njeri”,

Zvarritet si kërmë  dhe rrëhet per famë…

Fletëshqyer  arsyeja që  pjell neveri

Koha  epitafit pa shpirtë mbjell gjamë!

Pash më pash po i bjen , jo si dikur!

Shpirti i lugatit  dridhet  , loton  në ferr

I digjet paftyrësia në të zjarrten furrë,

Dhe prej andej … në lagështirë e terr !

Mbinjeriu

Mbi planetin jetë u çfaq mbinjeriu!

Me zhurmë tërmeti në kujën trembëdhjetë  miliardë frymorëve

Në konventën e njëqind miliardë shpendëve,

Ku në tmerr kafshëria mbuloi dheun…

Luspat e peshqeve veshë qensh për gjojë.

Si Kolosi i Rodit, hapi këmbët në udhëkryqin e kontinenteve.

Rrjetën e çeliktë e hodhi për brumbujt metalikë që i pat kopjuar

Duke i flakur në stuhinë diellore katër milion miljesh në orë!!!

Syu, i pushoi  mbi tempullin e Apollos në Dehli.

Me njerin gisht pastroi  rrënjët në muret e tepullit Angor Wat,

Si një prind i rikthyer për fëmijet gurore memec …

Pipin e Çeliktë  në qendër të tokës

Për të pirë kupën e fundit të naftës …

Era e Elementit 115 !

Tatu –ja  Qin  Shi  Huang  në gishtin e unazës,

Pelerina e Templarëve  përdhosur  nga kamzhiku i flokëve.

Flamuri Gjysmë Hënë rënkon në dhëmbët e dragoit …

Prej aleancës që nuk  u bë kurrë!!!

Në murajat e qytetit të Shenjtë gjeti unazën e Solomonit

E vari në qimen e veshit si hajmali e përsëriti fjalët e tij:

“Vanita,Vanitas Vanitatum!”

Era e Elementit 115… …midis triumfit dhe humbjes!

NGA MAKENSEN BUNGO, NEË YORK/
Në gazetën“Dielli“ të datës 20 qershor analisti dhe studiuesi i mirënjohur, zoti Enver Memishaj ka botuar një artikull “ Mbi një vepër të pabotuar të Isuf Luzaj “.
Zoti Enver Memishaj në artikullin në fjalë është marrë me një vepër të titulluar“Prosopopea “,shkruar në vitin 1944 në Tiranë dhe zbuluar mbas shkërmoqjes së komunuzmit,e daktilografuar, por pa u shënuar në asnjë faqe të veprës emri i autorit .
Në artikulllin në fjalë zoti Enver Memishaj e vlerëson këtë vepër,se“ i bënte jehonë heroizmit të popullit tonë në shekuj,vecanërisht vullnetarëve të lirisë gjatë Lëvizjes Antifashiste 1939-1944 “ e tregon se si është munduar shumë për të gjetur emrin e autorit ta kësaj vepre dhe së fundi nga krahasimi i dy shkrimeve,kishte mundur të mësonte se autori Ishte Isuf Luzaj.
Për këtë punë zoti Enver Memishaj duhet përgëzuar.
Edhe unë dorëshkrimin e kësaj vepre e kam hasur,kur po përgaiisja në vitin 1996 një monografi mbi heroinën Musine Kokalari për ta mbajtur me rastin e përkujtimit të 80 vjetorit të lindjes të saj, që organizoi Shoqata e ish të Përndjekurve Politlkë Demokratikë në bashkëpunim me stafin e gazetës‘LIRIA A “.
Po atë vit,si e përmend edhe zoti Enver Memishaj kam botuar një artikull mbi këtë vepër dhe një fragment të saj,duke kërkuar, cili dinte emrin e autorit të më njoftonte,por pa asnjë përfundim.
Mbas një viti,kur unë u vendosa në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, mësova nga një letër që më dërgoi Dr.Isuf Luzaj,se autori i kësaj vepre ishte ai.
Në letrën e fundit Dr Isuf Luzaj, më ka njoftuar se, kur ishte në Tiranë,i kishte diktuar heroinës Musine Kokalari për t’i daktilografuar katër vepra origjinale të tijat,duke përmendur shtëpitë ku kishin punuar dhe tipat e makinave me të cilat i kishin daktilografuar,“ për të dëshmuar të vërtetën sinqerIsht “dhe, kur ishte larguar nga Shqipëra i kishte lënë asaj disa dorëshkrime.
Vepra e katër,që kishin daktilografuar ishte “PROSOPOPEA‘,por si shprehej Dr.Isuf Luzaj në këtë letër,nuk ishte me këtë titull,por“ Zëri i gjakut“,që sigurisht Musinea me kokë të sajë e ka titullluar “ Prosopopea”.
Nga kjo letër unë mësova se autori i veprës“Prosopopea “ishte Isuf Luzaj dhe po e deklaroj sot publikisht që të vërtetohet plotësisht mendimi i shprehur nga zoti Enver Memishaj mbi autorësinë e kësaj vepre.
Për të dokumentuar c’ka më ka shkruar Dr.Isuf Luzi mbi këtë vepër, po riprodhoj fragmentin e kësaj letre, që bën fjalë mbi autorësinë e veprës në fjalë :

***
0 5 / 06 / 97 .
I dashur bashkatdhetar,
Po i jap priority përgjegjes së letrës tënde.Të përgëzoj për ndërmarrrjen fisnike Musinesë,Heroinë dhe martire e Përpjekjes Kombëtare.I kam diktuar:
A) Në shtëpinë e Vesim Kokalarit(vëllai i Musine Kokalarit, M.B),me makinë CORONA;
B )Në apartament të Kujtim Koculit,Tirana e re, me makinën CITROEN;
C )Në shtëpi të Ferid Vokopolës me makinë OLIVETI këto vepra:
1 )Akrobatët e politikës 1939 – 1943,
2 )Ditari i përpjekjes 1939 – 1943 ,
3 )Jehona legjendash, këngë lapce të historisë së Rilindjes Kombëtare 1912 – 1939,
4) Zëri i gjakut që sigurisht Musinea me kokë të sajë e ka titullluar‘Prosopopea“. Këtu flasin të vdekurit dhe sendet, si tryeza e Zogut të 1rë, Musa Juka, Mehdi Frashëri, Mid’hat Frashëri e të tjerë.
Të cilësova tipat e makinavet të shkrimit për të dëshmuar të vërtetën sinqerisht.
Në qoftë se i gjeni këto vepra të mija,më lajmëroni t’ju dërgoj dokumentin përkatës me të cilin ju autorizoj ti botoni dhe ju dhuroj të ardhurat si e drejtë arkëtari.
Musinesë i lashë edhe dorëshkrime.
Po deshe dërgomë një kopje të PROSOPOPESË,që ta ushqej me shartime të eksperiencës time, kështu do të jetë një testament serioz.
Nuk të thirrra në telephonë se nuk kam fuqi zëri për të bisedur.
Të faleminderit për besimin që ke ne mua.
Me simpathi intelektuali
Dr Isuf Luzaj.
Kjo letër vërteton plotësisht,se autori i veprës“ PROSOPOPEA“, ashtu si e ka gjetur së pari dhe ka deklaruar në artikullin e tij të sipërpërmendur zoti Enver Memishaj,është pa asnjë dyshim DR.Isuf Luzaj dhe unë këtë letër po e publikoj vetëm për të vërtetuar me një dokument të pakundërshtueshëm ate c’ka deklaruar zoti Enver Memishaj mbi autorësinë e kësaj vepre.
Nga përmbajtja e kësaj letre vërtetohet edhe se shkrimtarit Isuf Luzaj i kanë humbur edhe tri vepra të tjera letrare sic i kanë humbur edhe tregjedianit Etëhem Haxhiademit dhe tregimtarit Mitrush Kutelit.Por persona të interesuar,nga të dhenat,që jep Dr.Isuf Luzaj për veprat e tij të hunbura që shënohen në këtë letër,se ku janë daktilografuar këto vepra, mund t‘izsbulojnë.
Vepra “Prosopopea“, për të cilën bëmë fjalë në këtë shkrim,është e plotë dhe duhet të botohet për vlerën e saj letrare dhe historike,e si është shprehur zoti Memishaj,që ‘’i bën jehonë heroizmit të populllit, vecanërisht vullnetaëve të lirisë gjatë Lëvizjes Antifashiste 1939 – 1944‘ dhe që vërteton se shqiptari gjatë luftërave për liri e pavarësi ka mbajtur në një dorë pushkën për liri dhe në tjetrën penën për dituri.
Le të shpresojmë!
MAKENSEN BUNGO

NGA BAJAME HOXHA – ÇELIKU/
Nga mesi i viteve 60-të të shekullit të kaluar (saktësisht në dhjetor ‘64, kur ishte në klasën e shtatë) , u ngrit mbi skenën letrare shqiptare ylli i ri i lirikës së asaj kohe, poeti Sherif Bali, nga fshati Balaj i rrethit të Lushnjës. Fillimisht si një dritëz që dridhej mbi Darsi e Myzeqe. Dritëz që e çonin erërat sa nga fashati i tij Balaj në Lushnje , sa nga Lushnja – në Balaj. Xixëllonjë , thanë e aq, si të gjitha xixëllonjat, do të fiket në fundmaj në të hyrë të Lushnjes, pa e ndjekur nëpër rrugë asnjë fëmijë qyteti (i atij qyteti vrastar ku talentet si Sherif Bali i fundosnin thellë duke përdorur grushtin e fortë të partisë, por dhe intrigën e sëmurë e të pashmangur të tyre!) , vetëm në cigaret e të atit ndoshta do të tentojë të feksë ndonjëherë më të rrallë mbasandaj e tutje. Por, në fillim të viteve 70-të , ai shpërtheu akoma më me vrull me ciklet e tij mahnitse poetike, dy në revistën letrare “Nëntori” ( Shtator ‘70, Janar ‘72), dy në gazetën “Zëri i Rinisë” ( Prill ‘71- Dhjetor ‘71). Vjersha që e lanë shtangur lexuesin dhe artdashësin. Lirika si të shkruara në ajër nga një dorë e padukshme. Figura e rima që të godisnin e të vrisnin si rrufetë, por të ringjallnin aty për aty përsëri : madje të bënin më të bukur seç qe!
Ciklin e fundit tek “Zëri i Rinisë” ( Dhjetor ‘71) që kishte 5 vjersha, ia botoi me kokëkrisjen e saj ish redaktorja e faqes letrare, Emine Sadiku, një nga adhurueset e tij më të zjarrta, madje dhe me skica të piktorit Zamir Mati. Fjala ishte dhe për 5 cikle të tjera me nga 5 vjersha (një libër i plotë )nga që u prit mjaft ngrohtë nga publiku, por …u ul Trau …duke e lënë Eminenë brenda dhe Sherifin jashtë,por kjo në të ardhmen i rëndoi asaj shumë, se ia llogaritën , kur e çuan për riedukim në Metalurgjikun e Elbasanit. Kështu ndodhi dhe me ciklin e fundit në “Nëntori” ( Janar ’72 ) : u botua falë këmbënguljes së dashamirësit tjetër të tij, poetit të Kitarës së Jugut Sulejman Matos.
Më kujtohet , në fillimet e demokracisë , një mikesha ime artdashëse, dhe unë si një krijuese e penguar nga regjimi , kur ra fjala për poetët e ndaluar lushnjarë si Faslli Haliti,Bajame hoxha,Elmaz Qerreti etj, veçanërisht u përqendruam te vargjet mbresëlënsëse të poetit Sherif Bali,një nga të përndjekurit. Një vjershë të atyre cikleve botuar në “Nëntori” 9 ( Shtator ‘70 ) me titull : Lumturi Peqini, mikja ime çuditërisht e kishte mësuar përmendësh dhe e recitoi aty për aty. Po e jap atë të plotë , këtu më poshtë, për të parë se sa e freskët është ende kjo kryevepër poetike dhe pas dyzetëepesë vjetësh.
LUMTURI PEQINI
Përsëri në fusha erdhi vjeshta
Me motive misri dhe shalqini
E në ara shkon me këngë buzës
Myzeqarka Lumturi Peqini.

Tok me vjelsit shkoj dhe unë në ara
E mbi një kokërr shalqini
Krejt instiktivisht me majë të thikës
Shkruaj emrin : LumturiPeqini .

Në dyqan kur sot ajo të shkojë
Do shohë emrin shkruar mbi shalqi
E do thotë heshtur : E ka shkruar
Për të lojtur ndonjë djalë i ri.

Por prapë nesër, kur t’lexojë gazetën,
Do shohë emrin : Lumturi Peqini
Dhe ahere do mësojë kush është
Ai djali që shkroi tek shalqini…
Para tre vjetësh , pas kaq shumë vitesh, tek kafe “Opera” në Tiranë takohem përsëri me miken time të hershme, që tashmë është edhe ajo poete, ku midis të tjerash më tha : Këtë herë do të të bëj një surprizë të këndshme, do të të jap dhe dy dorëshkrime origjinale të poetit Sherif Bali të pabotuara deri më sot. Meqenëse edhe ti je një poete e mirë, një kijuese e njohur tashmë në fushën e letrave,do t’i ndjesh akoma më shumë, dhe do t’i quash:perla të poetit sheriff Bali!. Këto ditë, kur erdha nga Brukseli në Shqipëri , e takova poetin në Tiranë, po në të njejtin vend, e ia bëra atij si surprizë këto dorëshkrime të hershme e i mora leje për t’i botuar në librin tim të ri. Po i jap të plota dhe këto dy lirika të papërsëritshme të fillimeve të krijimtarisë së tij.

ASAJ
Ka zënë pa qera…
Ç’t’i dhuroj ?
Tufa lule shirash
Asaj që llozhën e zemrës sime
Të lidhura me kordele vetëtimash?
Eh, moj çupë, të kam dashuruar,
(Edhe kokën e lija për ty.)
Por më mirë ,për mos pasur keqkuptime :
Po i dhuroj fytyrën time!

PASKA SHUMË NJERIU PËR TË UDHËTUAR

Mjaft idile të ëmbla m’u zgjuan
Kur t’i pashë idilikët sy.

Ti më shihje shpesh ndiferente,
Nuk më falje një herë një buzëqeshje.
N’atë moshë n’fytyrëzën tënde
Unë shihja veç atë që më dehte.

N’atë moshë nuk isha i denjë ,
Them dhe vetë – për të tillë dashuri.
Laureshën e merrja mëllenjë
Dhe ullastrën, kuptohet, ulli.

Shkuan vjete mbi rrugët e shtrembëra
E i prishën gjithë gjerdhet e kalbura.
Laureshën tani ma njeh zemra
Pasi flaka gjykimet e varfëra.

Eh, moj çupë ,të kam dashuruar,
(Por sot kokën s’e lej më për ty.)
Paska shumë njeriu për të udhëtuar
Paskan shumë për të parë këta sy.

Pas këtyre cikleve në “Nëntori” , “Zëri i rinisë”, opinioni letrar e më gjerë, filloi të pyesë: Cili është ky letrar? Nga vjen? Ku shkon? Ç’moshë ka? Ç’punë bën? Ç’arsim ka marrë? I kujt është? Pse ka një emër të tillë “Sherif” si të sherifave amerikanë?! (nëse e ka pasë në familje nga ndikimi otoman- prindërit s’duhej ta përtërinin , nëse s’e ka pasë, është e qartë sfida që na bëjnë me këtë emër: Do të vijë koha e Sherifëve dhe këtu!, Aq më shumë kur në qiellin e muzikës një vit më pas u ngrit dhe një Sherif tjetër i madh : Sherif Merdani!) Sidomos mediokërit, pasi ai ua çau tollumbacet e vjetra poetike, qenë të parët që u alarmuan e u idhnuan nga shfaqja e talentit të tij, por… dhe ahere kishte sy magjik ( si sot) nga shikoje që pas derës kush ishte mysafiri i ri që vinte nga jashtë : Ishte syri i partisë! – Si? Birit të kulakut, po i ndizni dritën jeshile ju? ulëriu ky sy. Si guxon ai të shkruaj një emër femre mbi kokrrën e shalqinit,kur poetët tanë të ndritur të realizmin socialist shkruajnë dhe mbi bukën që hanë e mbi ballin e grave e të dashurave të tyre ( pale të vjershave!) PPSH e PARTI – ENVER, JEMI GATI KURDOHERË?! Kaq u desh që të fikej drita jeshile për të. Të ndizej drita e kuqe ( i mjeri diell , që sillte jetën në të gjithë rruzullin, në Shqipëri përdorej për ta shuar atë!)
U duk sikur poetin e përpiu dheu, aq sa çuditeshin kur e shihnin rrugëve të qytetit : si paska dalë nga andej ky ?! Të të ndalohej botimi ahere e të të quanin armik , aq më shumë kur vije nga një familje e pasur pronare tokash , e shpallur kulak , ishte një dënim i pakufizuar në kohë, të cilin mund ta kufizonte vetëm vdekja fizike. Ishte më ndryshe kur dënoheshe me burg : I pandehur, dënohesh me 5 vjetë heqje lirie për sabotim prone të përbashkët; i pandehur dënohesh me 10 vjetë për agjitacion e propagandë kundër pushtetit popullor…vinte dita e liroheshe. Mund, ndonjëherë , dhe të rehabilitoheshe. Kurse armiku i klasës si Sherif Bali ishte përherë një i lirë i pa liruar. Aq e vërtet qe kjo, sa jo vetëm s’e lejuan të vazhdonte shkollën e lartë si të gjithë shokët e tij , por dhe pas vdekjes së Diktatorit s’i botuan një varg. Mendo kur në gazetat e revistat letrare asokohe qenë redaktorë letrarë e studiues të njohur si : Dalan Shapllo, Xhezair Abazi, Xhevahir Spahiu , Bardhyl Londo, Rudolf Marku etj. ( hiq Teodor Kekon dhe Petrit Rukën, që patën tentuar si dashamirës të poetit për ta ndihmuar disa herë por kishin hasur në pengesa) Kjo madje dhe pas demokracisë deri ne vitin ’94. Por, a heshti poeti ? Ai ,si kokrra e rërës në guackën në fund të detit, formonte margaritarin e tij. Vetëm se ai , pasi mbaronte margaritarin brenda një guacke, dilte prej andej dhe hynte në një guackë tjetër për të formuar margaritarin e ri, gjë që s’e bëntë dot kokrra e rërës! Kjo u duk qartë kur poeti botoi në gusht të vitit ’94 librin e parë poetik “ Koncert sipas kërkesave të degjuesve” , libër që erdhën e blenë në Tiranë dhe letrarë të njohur nga Kosova! Për të u shkruan shkrime të bujshme nga Dalip Greca ( gazetar i “Vatrës”sot në New Jork ) ,Çelik Petriti , Vladimir Çuni , Halil Jaçellari ,Faslli Haliti,etj. Por, QERSHIA mbi TORTË, për atë libër , qe eseja e jashtëzakonshme “Koncerti i Sherif Balit “e kolosit të Letrave Shqipe,shkrimtarit Koço Kosta. Por …çudi për tu çuditur! , megjithëse ky libër atë vit u përfol për çmim si libri më i mirë i vitit , çmimin (si gjithmonë!) e morën të tjerë!
Kulmi arriti deri aty , kur poeti i shquar lushnjar Faslli Haliti nisi për Gazetën“Drita”një shkrim kushtuar librit dhe cikleve të Sherif Balit.Me gjithë dëshirën e madhe për ta ndihmuar dhe për ta bërë të njohur këtë poet kollos,Faslli Haliti nuk mundi t’ia delte, edhe pse konsideratat e Kadaresë, Ndoc Gjetjes(gojore) e të tijat për Sherif Balin ishin pozitive,por ngeci te ish kryeredaktori i saj Bardhyl Londo i cili s’e botoi me pretendimin : më humbi! Pra, Trau i Ulur për Sherifin , s’paskësh qenë nga biografia por nga poezia! Pas koncertit erdhi libri i dytë “Hënë , përkthemë në qiell” ( ç’guxim !) i botuar në ’97, ku vetëm titulli është një libër më vete! Një Metaforë Aliene! Pas këtij , libri tjetër nga më të çuditshmit ,i pa parë dhe në lirikën botërore , “Autoportreti im në pjepër”, i shkruar në rininë e tij të hershme ( viti ’75) por i botuar 23 vjetë më pas : më ’98. Për këtë libër çuditërisht heshtën, përveç parathënies së mikut të tij të ushtrisë , poetit Demir Gjergji, megjithëse libri u përpi nga lexuesit , aq sa poeti e ribotoi më të plotë në vitin 2000.Për këtë libër nuk heshtën vetëm legjendat. Sidomos një legjendë urbanse- tiranse : Pas vitit 2000, poetit që qe pa shtëpi në fshatin e tij Balaj , shtëpinë e re në Lushnje ia ngriti donatori austriak , artdashësi i madh vjenez, zoti Alfred Kasses . Po pse, kush është Sherif Bali që t’i ngrejë një vilë Vjena ? tha legjenda . Në këtë kohë në Shqipëri, pas librit “Autoportreti im në pjepër” , u përkthye nga Nasi Lera e u botua romani “ Portret ne sepje” i romancieres kiliane Isabel Ajlende . U gjet dhe arsyeja e ngritjes së shtëpisë së poetit: “ Autoportreti im në pjepër” i Balit me “Portret në sepje” i Ajlendes, ai gjoja ishte ankuar se do ta hidhte në gjyq për plagjiaturë Ajlenden. Mos , i kishte thënë ajo , mos e bëj këtë , se do të ta shpërblej : do të të ngre një vilë e do të të përkthej në spanjisht. Ja, pra , megallomanët dhe cmirëzinjtë deri ku arritën! Pas këtij libri , erdhën me radhë librat e tjerë të Balit , njeri më i bukur se tjetri : “Letër me 33 faqe” ( 2000 ), “Poet : A do nuse? “ ( 2004) , “ Vjeshta është mizore” ( 2009) , dhe dy kryeveprat e fundit të sponsorizuara e të botuara nga Shtëpia Botuese “Fan Noli “ prej mikut të poetëve , artdashësit e botuesit Rexhep Hida , : “ Autoportretet e mia ne lejlek” (2011) , krejt ndryshe nga “Autoportreti im në pjepër” , por njëkohësisht dhe vazhdim i tij, siç janë Kosova dhe Çamëria vazhdime të Shqipërisë, apo një kontinent vazhdimi i një tjetri, britmë për artistët e nëpërkëmbur , ndërtuesëve të shteteve moderne, dhe : “Kunata e vogël në mur” ( 2013) duke e kthyer përmbys legjendën e Rozafës , atë legjend me të cilën mburremi përpara botës , legjendë e cila ka mbyllur në mur një femër ( për të mos vazhduar jeta!), as një mashkull të paktën ! , e cila thërret nga muri : O udhëtar / Djalin tim a e ke parë? /Dhe thuaji kujdes / Dy të tretat e njerëzve janë të pabesë! Por , më në fund , fatmirësisht ( FATMIRËSISHTË!) atë na e nxori nga muri Sherif Bali! Si do t’ja bëjmë tani pa këtë legjendë ? Ani, kemi fituar një Titan të lirikës!Pse heshtet për këtë Titan?!

Nga Albert HABAZAJ/
Ferhat Çakërri (04. 05. 1929 – 22. 04. 2001) është emblema e poezisë për fëmijë në Vlorë dhe një nga shkrimtarët më të dashur, i njohur në letërsinë shqipe për fëmijë. Ferhat Çakërri ose xhaxhi Ferati, si i thërrisnin jo vetëm fëmijët, por edhe krijuesit e tjerë të qytetit, që ai i mblidhte e i mbante afër si ajo klloçka zogjtë të mos i ftohen, të mos i shpërndahen se ia ha dhelpra, kujtohet në Vlorë si një emër shumë popullor, i qeshur dhe i respektuar nga të gjithë. Prof. dr. Odhise K. Grillo e ka përfshirë në botimin: “Lexikon, shkrimtarët shqiptarë për fëmijë (1972-1995)” , f. 36 – 37, Tiranë, Botimet Enciklopedike, 1997. Në Bibliotekën Kombëtare, numri i regjistrimeve të gjetura është 31 dhe numri i regjistrimeve të shfaqura është po 31. Jo të gjitha botimet e tij gjenden në Bibliotekën Kombëtare. Shtëpitë botuese (shtypshkronjat – furra botuese?!) nuk janë treguar korrekte me detyrimin ndaj Tempullit Shqiptar të Librit. Në fillim të viteve ‘60 të shek. XX, në periodikun e fëmijëve u duk një emër i ri, por jo i panjohur. Ky ishte shkrimtari Ferhat Çakërri, i cili ishte prezantuar nëpër gazeta e revista si “Letrari i ri” (organ i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe të Artistëve të Shqipërisë për kohën), “Rinia” (që më von u titullua “Zëri i Rinisë” etj. me vjersha për të rriturit. Fryt i punës së tij të viteve të para ishte përmbledhja “Traktet e kuqe”, që u prit me interes nga lexuesit dhe opinion ynë letrar. Më pas shkrimtari Ferhat Çakërri e gjeti vehten në letërsinë për fëmijë dhe pothuajse nuk shkroi më për të rriturit, por ju përkushtua poezisë për të vegjëlit në radhë të parë e hera herës edhe prozës për ta. Krijimet e para i botoi në revistat që dilnin për fëmijët e sidomos në “Fatosi”, pastaj edhe te “Yllkat” (pas viteve ’90 të u quajt “Vogëlushët”) e “Pionieri” (pas viteve ’90 të u quajt “Filizat). Për thjeshtësinë e tyre dhe për gjetjet interesante shpesh krijime të tij u botuan edhe në gazetat dhe revistat që dilnin në Kosovë e në Shkup, si “Pionieri”, “Gazeta e fëmijëve”, “Gëzimi”, “Fatosi”, “Rilindja për fëmijët” etj.
Kontributi letrar i autorit: Kontributi i tij shënohet në letërsinë shqipe pikërisht për letërsinë për fëmijë dhe konkretisht në një nga llojet më të njohura të kësaj krijimtarie siç është përralla. Gjithashtu ka botuar dhe libra me vjersha për fatosa, me tregime të ilustruara, gjëegjëza, fabula, drama etj. Së pari, me përralla ka botuar këta tituj: “Iriqi dhe gjembat” : përralla në vargje për fatosat (poemë përrallë), në [10] fletë me ilustrime nga piktori Dolli Gjinali, Tiranë, 1973; “Si ja punuan dhelprës” : përrallë në vargje në 22 faqe të ilustruara me figura nga piktori Dolli Gjinali; Tiranë, “Naim Frashëri, 1973, “Pula klloçkë bën vizita” : përralla në vargje, me 23 faqe të ilustruara nga piktori Dolli Gjinali, Tiranë, “Naim Frashëri, 1987; ribotim i librit “Pula klloçkë bën vizita” (përralla humoristike në vargje), në 20 faqe , me ilustrime, Tiranë, Toena, 1997; “Xhepat e gjyshe Anifesë”, 1995 si dhe botimi përmbledhës “Xhepat e gjyshes” (vjersha, fabula e përralla në vargje), antologji me 144 faqe, Tiranë, Toena, 1998; “Ish një lepur mendjelehtë…” : përrallë humoristike, me piktor për ilustrimet në 32 faqe Veiz H. Rrapi, Tiranë, Toena, 2000; “Arlini dhe e Bukura e Dheut” : përrallë, me 32 faqe të ilustruara nga piktori Neritan H. Mehmetaj, Tiranë : Toena, 2001; “Iriqi dhe gjembat” : përrallë në vargje, në 22 f., me il.,Tiranë : Toena, 2001; “Si ia punuan dhelprës” : përrallë në vargje (ribotim), me 23 f., me il., Tiranë : Toena, 2001; (redaktor i këtyre librave është Prof. Odhise K. Grillo); “Si u mbyt dhelpra në lumë” me përralla, Tiranë, Eurorilindja, 1998 [ky titull ende nuk ka shkuar në fondin e Bibliotekës Kombëtare – shën. im: A.H); “Dredhitë e dhelprës” : përrallë, në 32 f., me il. nga piktori Kosta Raka, Tiranë : Toena, 2003; (dy librat e fundit nën redaktimin e Prof. Dr. Bardhosh Gaçes). Së dyti, me poezi ka botuar këta tituj: “Traktet e kuqe”, vjersha në 59 f., Tiranë, “Naim Frashëri”, 1967; “Zemra ime”, vjersha për fëmijë, me 23 f. me il., Tiranë, “Naim Frashëri”, pa vt. [1972]; “Pata, pata, bark govata”, vjersha për fatosa, me 50 f. me il., Tiranë, “Naim Frashëri”, 1975;” Ç’u bë bora?”, vjersha në 29 f., me il., Tiranë, “Naim Frashëri”, 1978; “Plumbat dhe lulet”, vjersha, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1980, në 45 f., me il. dhe redaktor Xhevat Beqaraj; “Nënat ndezën yjet”, vjersha me il. nga piktori Pleurat Dervishi, nën redaktimin e prof. Grillos, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1982; “Pata kot e ndezi sherrin”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1986; “Mira, shiu dhe babagjyshi”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1986, me vjersha në 54 f., me il. nga piktori Gjinali dhe redaktor Profesorin nga Vunoi; “Deti më hedh valë” : vjersha në 29 f. të il., Tiranë, “Naim Frashëri”, 1988, me të njëjtin staf të përgjegjësisë dytësore; “Në sytë e Egnës çel qershia”, me 40 f. të il. nga e mirënjohura Safo Marko, me red. Bardhosh Gaçe, Tiranë, Eurorilindja, 1998; “Po pret deti mysafirë”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1989 [as ky titull s’gjendet në Bibliotekën Kombëtare]; “Argita pyet yjet”, me 47 f. të il. nga piktorja Safo Marko, red. nga Bardhosh Gaçe, Tiranë, Eurorilindja, 1997, [as ky titull s’është në BK]; “Një shportë me yje” : poezi në 79 f.,Tiranë, Toena, 1999; “Ku ta gjej pranverën” : vjersha, në 175 f., me il nga piktori Kosta Raka, përgat. dhe red. nga Bardhosh Gaçe Tiranë, Toena, 2007, etj. Së treti një kontribut të dukshëm F.Çakërra ka me fabulat, nga të cilat po citojmë titujt: “Pata kot e ndezi sherin”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1986, me 38 f. : me il., me redaktor Kostandin Lelin;”Pasqyra dhe pata” me 39 f. të il., Tiranë, Eurorilindja, 2000 “Shqiponja dhe lejleku”, Tiranë, Toena, 2006, 117 f. me il. nga piktori Kosta Raka, përgat. dhe red. Bardhosh Gaçe. Së katërti, edhe prozën e shkurtër, në llojin e tregimit dhe të novelës, të tregimit të ilustruar, kontributi i F.Çakërrit është i dukshëm. Po përmend vetëm katër tituj: “Si u kap një spiun”, tregim i ilustruar me figura nga piktori Llambi Blido,me 46 f., Tiranë, “Naim Frashëri”, 1977 “Ujkonja” : tregime Tiranë, 1999, 52 f. : me il; “Zbuluesit e vegjël”, tregim i ilustruar nga piktori Shkëlqim Fekushi, me 34 f., red. Kostandin Leli, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1981; “E fshehta e kalasë”, novelë dhe tregime, red. K. Leli, me 109 f. të il., Tiranë : Naim Frashëri, 1984; “Kali fluturues”, novelë, në 46 f. me il. nga piktori Kosta Raka dhe red. Bardhosh Gaçe, Tiranë, Toena, 2003. Së pesti, në llojin e gjëegjëzave shkëlqen me libra shumë të dashur për fëmijë si ato me tituj: “Mendo pak se do ta gjesh”, me 87 f. të il.,Tiranë, “Naim Frashëri”, 1971; i cili shënon dhe botim e parë të librave për fëmijë nga autori Ferhart Çakërri; “Unë pyes, ju përgjigjeni” me 26 f. të il. nga piktori Namik Prizreni, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1974; “Kush e gjen nga ju fëmijë?, Tiranë, [“Naim Frashëri”], pa vt.; “30 gjëza”, Tiranë, Eurorilindja, 1997; “Një qiell e gjëza”, në 26 f., me il, Tiranë, Eurorilindja, 1998; “Gjëegjëza”, bashkëautor me Edmond Daliun e Luto Memokondin, mbledhur e përgat. nga Bardhosh Gaçe, me red. Flora Koka, në 16 f. të il.,Tiranë : Extra, 2014 etj. Së gjashti, kontributetet e tij janë të dalluara dhe në fushën e dramaturgjisë për fëmijë. Dua të kujtoj me këtë rast dramën për fëmijë “Në vitet e para”, 1979. Disa nga pjesët e tij teatrale janë vënë në skenë nga trupat profesioniste (teatrot e kukullave etj.) si: “Pulat dhe dhelpra” (1972), “Dreri mendjemadh” (1973), “Shkronjat e përgjakura” (1974), “Trimëreshat pulëbardha” (1983). Gjithashtu xhaxhi Ferati është dhe redaktor i një libri me poezi të shkrimtarit tjetër vijues vlonjat të mbarënjohur dhe për fëmijë Prof. Dr. Bardhosh Gaçe me titull: “Lirika arbëreshe”, 68 f., Tiranë : Naim Frashëri, 1994 etj. Shkrimtari Ferhat Çakërri ka lindur në qytetin e Vlorës, në një familje me tradita atdhetare dhe arsimdashëse. Dera e fisit të tij ka nxjerrë burra e gra të mendjes e të pushkës, që i janë përkushtuar atdheut. Musa Ali Çakërri, me pseudonimin “Berberi” njihet si ati i gjuhës shqipe për Vlorën e kohës së murme, kur sa kishin filluar të mbilleshin luleshqipet ndër shqiptarët e etur për dije e liri. Shkollën fillore, Ferhati, e kreu në vendlindje; po kështu edhe të mesmen (në shkollat e quajtura pa shkëputje nga puna. Ndërkohë punonte buldozerist në Ndërmarrjen e Ndërtimit “Perlat Rexhepi” Vlorë. Me kalimin e viteve, ai u pasurua nga ana letrare dhe kulturore dhe për shumë kohë punoi punoi në administratën shtetërore të rrethit (siç quhej Qarku i sotëm i Vlorës në atë periudhë). Respektin e fëmijëve dhe të qytetarëve e fitoi në shkallën më të lartë gjatë viteve kur qe përgjegjës i kinemave të qytetit të Vlorës. Ish – Kinemaja kryesore, ajo me emrin “Ali Demi” identifikohej plotësisht bukur me emrin e xhaxhi Feratit. Kishte gjallëri. Veprimtari të pasura. Ziente. Zjarr. Ylberet kulturorë ne i shikonim në ballë, në sy e në shpirtin e qeshur të xhaxhi Feratit. Ai ishte babaxhani i Qyetit. Sot Vlora s’ka kinema fare. Sidomos kur ai doli në pension, krahas krijimtarisë letrare, që nuk e ndërpreu deri në frymën e fundit, ai u angazhua në shoqëritë atdhetare kulturore të kohës, duke dhënë një kontribut të çmuar ndër veprimtarët idealist të kohës së re. ai ishte ndër nismëtarët e Shoqatës Kulturore Mbarëshqiptare “Ismail Qemali”, e cila u krijua më 10 Tetor 1991. U zgjodh anëtar i kryesisë së saj deri në largimin nga jeta fizike (e kam trajtuar aq sa duhet këtë çëshjte në gazetën “Dielli” në profilin e Nermin Vlorës, Kryetare Nderi e shoqatës “Ismail Qemali”). Ai ka një meritë të patjetërsueshme në mbështejten e talenteve të reja në qytet, në promovimit e vlerave letrare, në unitetin e pastër dhe miqësinë midis krijuesve. I donte bashkë krijuesit. Emri i tij ndërkohë po merrte përmasa të tjera më të larta në periodikun e fëmijëve, në ballinat e librave, në antologjitë letrare për fëmijë dhe po bëhej një zë i respektuar artistikisht për kritikën letrare shqiptare. Shtëpia e tij në lagjen “Lirim” që qe si një mëhallë tradicionale qytetare vlonjate ishte e hapur për miq. Një dhomë në shtëpinë e tij quhej “Oda e Poetëve”. Ferhat Çakërri qe i veçantë e s’na vjen më në qytet njeri si ai. Aq i virtytshëm, aq i dashur. Jo më kot edhe burra me thinja i flisnin me respekt deri në adhurim “Xhaxhi Ferati”. Ai qe miku i Dritëroit të Madh dhe i Lelit tim të vogël, në ato vite 5 – 6 vjeç. Në shumë konkurse letrare kombëtare Ferhat Çakërri është nderuar me çmime, si për librat: “Mendo pak se do ta gjesh”, “Iriqi dhe gjembat”, “Zbuluesit e vegjël”, “Në vitet e para”, “Xhepat e gjyshes” dhe “Bledi e kali” (ky i fundit film vizatimor) . Po kështu, ai është dekoruar me Urdhërin “Naim Frashëri” të Klasit të Tretë dhe të Klasit të Dytë, për ndihmesën që ka dhënë në zhvillimin e letërsisë sonë për fëmijë.Shoqata e Shkrimtarëve dhe e Artistëve “Petro Marko” në Vlorë, në organizimin e konkursit vjetor të forcave krijuese në letërsi, pikturë, muzikë etj., akordon 13 çmime për fituesit, sipas fushave letraro-artistike, duke cilësuar secilin titull me emrin e personalitetit vlonjat të fushës. Në këtë kuadër për fituesin e konkursit në gjininë e letërsisë për fëmijë jepet çmimi “Ferhat Çakërri”.
Tipologjia e krijimtarisë së F. Çakërrit: Ai futet në botën e fëmijëve. I tëri. Me natyrën e tyre, në gjuhën e tyre, me lodrat e tyre, në psikologjinë e tyre. Është shok me ta. Nuk dallon nga ata. Ata s’e vënë re. se e duan shumë. Se ia pëlqejnë poezitë. Ato janë të shkurtra, ashtu si ata i duan, të thjeshta, me metafora, epitete e krahasime të cilat futen natyrshëm e në vendin e duhur midis vargjeve.mbahen mend vargjet e xhaxhi Feratit. Bëhen dhe këngë. Ja kështu, ai bëhet Fëmijë i Madh. Vjershat etij kanë art, kanë ndjenjë, kanë moral, kanë bukuri estetike dhe janë dafina të kodit etik në shoqërinë e sotme. Ai të bën për vete me vjershat e tij: “Një shportë me yje/ ka xhaxhi poeti,/ fluturon mbi kodra,/ çan mbi ballgë deti./ Nga shporta nxjerr këngët, / si zogj i shpërndan,/ ato cicërijnë/ vendit anembanë…”. Ai u këndon mbesave të tij të vogla Argitës, Egnatias, Rilindës, Eneidës dhe Valbonës, me shpirt, me dashuri, me zemër gjyshi e me vargje poeti për një harabel, për një dallëndyshe, për një shqiponjë, për një trim, për botën gazmore dhe pastërtisht shkëlqimtare të vogëlushëve. Florën dhe faunën e ka mbledhur në librat me gjëza si ajo bleta nektarin e luleve për mjalt. Dhe ua dhuron mbesave. Vini re se me ç’ emra simbolikë e kuptimplotë i ka pagëzuar mbeskëzat gjyshi. Ato sot janë rritur dhe e nderojnë atë, duke vijuar rrugën e re me edukimin e shëndetshëm të atij njeriu të bekuar. Duke u kënduar mbesave, ai u dhuron fëmijëve të “Lirimit”, të Vlorës, të Shqipërisë, të mbarë botës një shortë me yje për të fluturuar qiejve të fantazisë fëminore, aq të papritur, tërheqëse dhe simpatike. Edhe sot mbahen mend rrëfimet e përrallat e gjyshit: “Si u mbyt dhelpra në lumë”, “Ëndrra e lepurushit”, “Drenushat e vegjël dhe tigri”,”Elefandi i vogël dhe fshatari”, “Ditëlindja e koteles”, “Gaforret e mençura”, “Dhelpra dhe ujku”, “Milingonat dhe Urith mëndjemadhi”, “Majmuni, qukapiku dhe maçoku”, “Trumcak mburraveci”, “Çlirimtari i tokës”, “Buldozeri miku ynë”, “Dreri mëndjemadh” etj., etj. Ferhat Çakërri është njëri ndër poetët e shkrimtarët e mirënjohur të letërsisë shqipe për fëmijë. Krijimtarinë e xhaxhi Feratit e ka vlerësuar kritika letrare dhe e ka pëlqyer lexuesi i grupmoshës për të cilën shkruan autori i njohur vlonjat. Vjershat, përrallat e këngët e tij për fëmijë janë një kopësht i bukur ku vogëlushët lodrojnë me ëndrrat dhe dëshirat e tyre. Në krijimtarinë e tij është bota e pasur me figura të gjetura artistike, gëzimet dhe vizionet e fëmijëve me të cilat fluturojnë në hapësirate kohës. Ajo zë një vend të rëndësishëm në letërsinë shqipe për fëmijë. Ai na ka lënë thesare për vogëlushët që ngrihen në këmbë brez pas brezi. Krijimtaria e tij një kopsht i lulëzuar, i begatë e i bollshëm në lulëzimin letrar, me atë mozaik ylberor që rrëmben e bën për vete dhe të rriturit, për të hequr mendjen nga rutina e halleve dhe problemeve të realitetit të përditshëm. Lulet e tij letrare që la na tregojnë se thëngjinjtë në vatrën e poezisë për fëmijë i mbajti ndezur, se vatrën e xhaxhi Feratit nuk e lënë të shuhet poetët vlonjatë fisnikë të të vegjëlve si Bardhosh Gaçe, Pëllumb Velo, Vilhelme Vranari Haxhiraj, Andrea Petromilo, Leka Skëndaj, Luto Memokondi etj. I la me uratë Ai, Shenjtori i ëngjëve. Vargjet e rreshtat e tij nuk bërtasin, nuk zhurmojnë, pasi u ngjajnë thëngjijve dhe nuk u ngjajnë flakëve të dëllënjës. Të mbeten sytë në dy vjershat e të tij, të shkurtra katërvargjëshe: “Ku e shuan etjen/ Zogu në mëngjes?/ – Nëpër trëndelina/ Pi dy pika vesë.” Është një vjershë e brishtë, që përcjell të pastrën dhe të bukurën, që janë në trëndafilin, në vesën dhe në zogun dhe që duhet të jenë edhe ë zemrën e njeriut dhe në jetën e tij. Vjersha tjetër: “Me shqelma qëllonte era,/ Si mushkë xanxare./ Nga dhimbja kërciste dera/ Dhe vajtonte në dritare”. Është një metaforë që përcjell dhembjen e shkaktuar nga një e keqe. Duke i vënë krah njëra- tjetrës këto dy vjersha, lexuesi zbulon se poeti figurativisht e jep të mirën dhe të keqen, gëzimin dhe dhembjen, që jetojnë bashkë në jetë, por që njeriu synon drejt të bukurës. Në tërësi vargjet e F. Çakërrit janë të thjeshta, por të thjeshta artistikisht, që ngjallin emocione dhe të vënë më mendime. Janë të tjeshta si vetë Ferhat Çakërri, ai burrë i urtë, fisnik e mikpritës që e mbante ngaherë hapur portën e shtëpisë për shokët e miqtë dhe njerëzite mirë, sepse kishte dhe një zonjë grua, Zenepen.vërtetë zonjë grua. Burrneshë sa dhe qytetare. Aq bujare! Po sa e prerë! Këto virtyte ata i kanë trashëguar nga të parët, i kanë bartur dhe iua transmentuan fëmijëve, nipërve dhe mbesave. Dritëro Agolli e kishte si shtëpinë e tij shtëpinë e Xhaxhi Feratit dhe Teta Nepit, si i flisnim ne asaj me respekt e dashuri. Sinqerisht si nënës tonë. Unë me Mejon dhe një poet tjetër, liriku i Vlorës Hiqmet Mehmetaj me Nazon, si dhe poeti epiko lirik Anastas Bita (dritë i pastë shpirti ku prehet) me të shoqen dhe ai, Elsën shkonim herë pas here në shtëpinë e tyre, në “Lirim” Edhe Bardhoshi me Kozetën patjetër. Venim e vinim te njeri- tjetri. I kishim miq shtëpie. Më saktë ata na vlerësonin si të tillë. Ne ndiheshim të nderuar dhe i nderonim shumë, sepse e meritonin. Ne mësonim nga ata. Ja ç’kujton Plaku i Bardhë i Letrave: “Më 1948 dhe 1949 dhe në dy vitte e parë të vitev 50 – të [të shek. XX – shën. im: A. H] unë mësoja në Gjimnazin e Gjirokastrës, në degën pedagogjike të tij. Në rrethin letrar të gjimnazit vinte gjithmonë edhe Ferhat Çakërri i veshur ushtarak, me kapelën mënjanë, i pastër dhe i qethur, si pëllumb. Në atë kohë ai shërbente në ushtri. Si të gjithë ne të rrethit letra, edhe ai shkruante vjersha dhe na i lexonte me një zë si të këngës. Kur ia dëgjonim vjershat, ne thoshim se Ferhati shkruan vargje për rebeçkat dhe për nipkat dhe mbeskat, sikur të jetë gjysh. Ai qeshte dhe e fuste në xhep fletorkën, duke ikur në kazermë se i mbaronte liri-dalja ushtarake. Pas dy-tre ditëve na vine përsëri në konvikt dhe kur ishte koha e rrushit, na sillte ndonjë shportë, duke thënë: – Me zor e kam sjellë, se ne ushtarakëve nuk na lejojnë të mbajmë në dorë as shporta, as ibrikë… Kështu, Ferhati ka mbetur zemërbardhë si gjysh dhe po aq zemërbardhë është edhe Zejnepja, e shoqja e tij, një labe trime e ashpër ndaj të liqve dhe e butë ndja të mirëve.Ndërsa Ferhati është i butë ndaj të gjithëve. Atij, kur të takon, i mbushen sytë me lot dhe zë qan, duke nxjerrë shaminë nga xhepi me një butësi të vërtetë njerëzore..”. Këto visare jetësore mbresëlënëse kujtonte Dritëroi ato ditë marsi të vitit 1998, ndërsa lexonte me kënaqësi një nga librat e shokut të tij të vjetër. Një gjysëm shekulli njohje e shoqëri të çiltër. Miq në ditë me diell dhe në ditë me furtunë. Në vite. Në dekada. Kush më bukur dhe më saktë se ai do ta tipizonte Xhaxhi Feratin tonë?! Krijimet e F. Çakërrit shquhen për temat e larmishme me frymë atdhetare, refleks ky edhe i traditave familjare e të qytetit të lindjes, Vlorës, për thjeshtësinë e çiltërsinë, për konçizitetin, për muzikalitetin e vargut, për gjuhën e mbështetur në gurrën popullore, për mënyrën lodruese të dërtimit të poezive dhe për komunikimin e natyrshëm me lexuesit e vegjël.
Ndihmesa e tij në letrat shqipe për fëmijë: Studiuesi Bardhosh Gaçe e vlerëson kështu ndihmesën e Ferhat Çakërrit në letërsinë shqipe për fëmijë: “Ferhat Çakërri, njëri ndër poetët e mirënjohur të letërsisë shqipe për fëmijë, është bërë mjaft I njohur me krijimtarinë e tij të begatë, në të cilën fëmijët kanë ushqyer ëndrrat, dëshirat dhe muzën e tyre poetike. ai u shfaq në letërsinë shqipe për fëmijë qysh në vitet ’70, kur këtë letërsi nisën ta blerojnë me shopirtin e tyre autorë të shquar si Bedri Dedja, Odhise Grillo, Vehbi Kikaj, Bekim Harxhi, Rifat Kukaj, Tasim Gjokutaj, Agim Deva, Adelina Mamaqi, Xhevat Beqaraj etj…Krijimtaria letrare e Ferhat Çakërrit, për më shumë se 40 vjet, ka lënë gjurmët e saj me një varg poetik të ëmbël e të brishtë, me një botë të gjerë e të thellë poetike, që ka tërhequr vëmendjen e lexuesve të vegjël dhe mendimit kritik e letrar”. (Shih: Gaçe, Bardhosh: “Letërsia shqipe për fëmijë”, Vlorë, Triptik, 2006, f. 201). Duke shfletuar librat e tij të bukur, ndjejmë se Vlora – qyteti bregdetar e ëndërrimtar i poetit është përherë e pranishme në krijimtarinë poetike të F. Çakërrit, duke simbolizuar fatin kombëtar të shqiptarëve, por edhe ëndërrimet e të vegjëlve në kohëte ereja të Atdheut. Duke u ushqyer nga tradita poetike e Vlorës dhe e Labërisë, poeti ka ngritur poezinë e tij për të vegjël, duke e bërë atë këngë në buzën e fëmijëve. Në vjershërimin e F.Çakërrit për fëmijë, vihet re peizazhi i natyrës së Atdheut dhe peizazhi shpirtëror i fëmijëve, të gërshetuara dhe të harmonizuara këto, me mendime de ndjenja të bukura artistike të botës fëminore dhe fantazisë së tyre. Ëndrrat dhe imagjinata e fëmijëve lidhen ngushtë me jetën e tyre; shkollën dhe lodrat, kureshtjen dhe dashurinë për të mësuar dituritë e botës. Vargu i skalitur i poetit herë derdhet në ngjyrate ylberit e herë dallgëzon në valët e detit, herë del nga përrallate fëmijërisë e herë bleron mes drurëve të pyjeve mesdhetare. Dallëndyshet e kujtimeve të poetit shpesh përshëndesin e përqafojnë pulëbardhat në brigjet e Vlorës. Gjyshja dhe nëna mëkojnë në vargun e këtij poeti një dashuri të rrallë njerëzore, gjyshi me abetaren e përgjakur u tjerr historinë kombëtare, deti përkund ninulla trimërie, urtësie dhe mençurie. Këto motive e detaje poetike paraqiten nga poeti me metafora, krahasime dhe përgjithësime poetike, si një lojë në jetën fëminore. Shkolla përherë është vatyar e dahsur e diturive, ndërsa liria dhe flijimi për Atdheun mbartin një botë universale. Begatia e krijimtarisë poetike të Ferhat Çakërrit për fëmijë tregon dashurinë e veçantë të këtij poeti për të vegjëlit, njohjen e botës dhe të psikologjisë së tyre, si dhe nxitjen e fantazisë dhe imagjinatës së fëmijëve për të njohur mjedisin që i rrethon dhe përjetimin emocional të jetës së tyre. Në mjaft poezi të këtij poeti gjenden tema, motive, ngjarje dhe fenomene interesante, të cilat krijojnë një jedis të gëzuar në jetën e fëmijëve, këto veçori, poezia për fëmijë e këtij poeti e ka përftuar nga këngët lodra, gjë që i ka dhënë mundësi poetit të japë detaje poetike, figura e përshkrime artistike, që përcjellin mesazhe të fuqishme në botën fëminore. Poeti, njohës i thellë i vargut dhe muzës popullore, ka shfrytëzuar me mjeshtëri traditën folkorike të trevës së vet. Imagjinata e pasur e F. Çakërrit shpalos botën emocionale, shpirtërore dhe imagjinative të fëmijëve në shkollë, në shoqërinë e tyre, buzë detit dhe pranë monumenteve, në ëndërrimet dhe gëzimet, stinëte vitit, portretet e fëmijëve dhe dëshmorët e Atdheut. Krijimtaria letrare dhe poetike e F. Çakërrit zë një vend të veçantë në fondin e letërsisë shqipe për fëmijë. Dhe siç klasifikon Prof. Gaçe: “Mbi 40 prej vjershave të këtij poeti janë bërë këngë e lodra në jetën e fëmijëve shqiptarë, gjë që tregon për shpirtin e thellë poetik të poetit dhe komunikimin e drejtpërdrejtë të tij me botën dhe psikologjinë fëminore” (Shih: Gaçe, Bardhosh: vep. e cit., f. 205). Muzikaliteti i vargut të tij, botëpërjetimet e thella, gjuha artistike e lodruese, humori dhe fabulat, bota përrallore dhe ëndërrimtare, vlerat artistike dhe estetike të krijimatrisë së Ferhat Çakërrit, kanë krijuar një personalitet të veçantë të letërsisë për fëmijë.
Miku i Dritëroit të madh e fëmijëve të vegjël: Për të festuar me nderim 70 vjetorin e lindjes së Shenjtorit të ëngjëjve, në vitin 1999, në Tiranë, shtëpia Botuese “Eurorilindja” nën kujdesin e Shoqatës Kulturore “Ismail Qemali”, Vlorë boton një libër shumë të veçantë si një tufë me lule mirënjohjeje për xhaxhi Feratin tonë. Bëhet në Vlorë një festë e bukur letraro- artistike. Unë isha në Itali. Refugjat. Akoma s’isha bërë emigrant…Në atë festë të shkëlqyeshme xhaxhi Ferati fton Mejon me të tre djemtë, Aldin, Nikun dhe Lelin 6 vjeçar…Në atë festë fisnikësh qe dhe Dritëroi. Nga që unë mungoja, xhaxhi Ferati bëri fotografi me familjen time dhe me Dritëroin, i cili mban Lelin e vogël në prëhër… Në librin për 70 vjetorin e xhaxhi Feratit kanë shkruar Dritëroi, me Sadijen, Elonën dhe Artan Agollin (familja e Devolliut), ka shkruar Odhise Grillo, Dilaver Dilaveri, Adriatik Kallulli, Bashkim Kozeli, Astrit Bishqemi, Ferhat Caka, Hiqmet Mehmetaj, Idajet Jahaj, Seit Seitaj, Ideal Muho, Bardhosh Gaçe, Pelivan Bajrami, Qerim Skënderi, Myrteza Mara dhe Albert Habazaj. Këto gjëra të bukura mbajmë mend dhe na trëndafilojnë shpirtin artistik e njerëzor. Dita e vdekjes së tij nuk na kujtohet. S’e mbajmë mend…Sepse qe dhe mbeti Shenjtori i ëngjëjve të bukur e të freskët.

Nga Enver Lepenica*/
Zhvillimeve kulturore në Vlorë i kanë dhënë një hov shoqatat atdhetare e kulturore, ndër to dallohen shoqata “Labëria” dhe “Ismail Qemali” Në këto zhvillime duhen veçuar botimet në fushën e historisë, studime, letërsia historike, historia sipas tregimeve popullore etj., botime që hedhin dritë mbi historinë heroike të Vlorës.
Idajet Jahaj i shtyrë nga ndjenjat atdhetare, nga shpirti krijues dhe vullneti, është bërë sot shembulli i një studjuesi serioz, me botime të shumta me interes kulturor dhe veçanërisht historik.
Këtë vit ai doli para lexuesve me veprën e tij “Flakadanë të historisë, prijësa të Lumit të Vlorës 1847, 1920…”, vepër për të cilën e kemi të vështirë të flasim pas vlerësimeve të dy autoriteteve të kulturës shqiptare: Prof. Dr. Bardhosh Gaçes, Mjeshtër i Madh, i cili krahas kontributit madhor në fushën e kulturës shqiptare është bërë sot frymëzuesi, nxitësi dhe mësuesi i pa lodhur i më të rinjëve dhe Prof. Dr. Eshref Ymeri, shkencëtari i gjuhësisë sonë, përkthyesi dhe publicisti i pa lodhur.
* * *
“Prijësa të Lumit të Vlorës…”, analizon dhe portretizon atdhetarë dhe luftëtarë të kësaj krahine që jetën e tyre e shkrinë për atdheun e tyre:
Libri fillon me vitin 1840, me Cane Miftarin e Smokthinës dhe vazhdon me Zenel Gjolekën e famshëm, Lulo Abazin e Tërbaçit, Leskodukajt e Bolenës dhe heroizmi tyre,
Selman Hasani i Velçës, Shako Xhaka i Tërbaçit, Hamit Lumi i Vërmikut, Ahmet Lepenica, Komandanti legjendar i Luftës së Vlorës më 1920, Toto Hosi i Bolenës, Kapedan Sali Vranishti, Zaçe Xhelo i Smokthinës, Memo Mete Dragoi i Bratit, Zigur Lelua i Mesaplikut, etj.
Autori duke qënë i ndërgjegjshëm se herojtë dhe heroizmat e një krahine atdhetare dhe heroike si Lumi i Vlorës nuk mund të përmblidheshin në kufijtë e një libëri të vetëm,
e ka plotësuar këtë boshllëk duke shtuar fund të librit edhe një kapitull të përbashkët për shumë atdhetarë dhe luftëtarëve të lirisë.
Në këtë kapitull ai flet portretizon me dashuri dhe nderim Mete Çobon nga Vranishti, Lame Petanin nga Kallarati, Myslym Gjolekën nga Kuçi, Hasan Katranin nga Gjormi, Avdurraman Çirakun nga Vërmiku, Ali Beqirin nga Velça, Laze Malon e Halim Xhelon nga Tërbaçi.
Më pas në një kapitull më vete autori ka trajtuar “Kuriozitete nga jeta dhe vepra e heronjëve”
çka e bën librin më interesant, më tërheqës dhe emocionues.
Në kapitullin “Muza poetike e brezave pas një shekulli”, autori ka zgjedhur e botuar disa perla të vëreteta ose shtatore të përjetësisë që populli u ka ngritur udhëheqësve të tyre. Çdo këngë apo poezi sado e shkurtër apo e gjatë është baras me një libër historie.
Në këtë kapitull me të drejtë autori ka veçuar këngët popullore të krahinës për Ismail Qemalin, ato këngë që na i ka dhënë të plota shumë kohë më parë Prof. Bardhosh Gaçe.
Kjo është përmbajtja e këtij libri të Idajet Jahaj.
E veçanta e portretizimit të patriotëve të shquar që ai përshkruan në këtë libër, është se autori i jep me të drejtë shumë vend portretizimit që u bën populli këtyre luftëtarëve të lirisë me këngët e tij. Këngë me të cilat populli ka gdhendur dhe ka futur në histori udhëheqësit e tij.
* * *
Për rëndësinë e veprës së Idajet Jahaj “Flakadanë të historisë, prijësa të Lumit të Vlorës”, Prof. Dr. Bardhosh Gaçe, thotë: “Me një varg punimesh e gjurmimesh … shkrimtari Idajet Jahaj ka krijuar individualitetin e tij… Në vazhdën e kësaj përvoje krijuese, ai na vjen tani me një tjetër vepër historiografike si “Flakadanët e historisë”, në faqet e së cilës oshtijnë gjëmimet e historisë së Labërisë, duke portretizuar me mjeshtëri shumë figura, të cilat kanë qënë përhunbur në mjegullat e kohës”.
Ndërsa Prof. Dr. Eshref Ymeri shton se: “Idajet Jahaj i ka shtuar edhe një qëndisëm të bukur korpusit të veprave të tij të shquara në fushën e historiografisë shqiptare… Ai vazhdon të kotribuoi në pasurimin e faqeve të lavdishme të historisë kombëtare me rrezatimin e historisë së krahinës së Vlorës”.
Libri që analizojmë mbyllet me kapitullin “Meditime e vlerësime”. Është kapitulli ku autori ua ka dhënë fjalën disa intelektualëve që të flasin për rëndësinë e veprës së tij.
Ndër ta Ahmet Demaj shkruan se”Vepra është një kontribut në literaturën historike të krahinës së Vlorës dhe më gjerë”.
“Idajet Jahaj – shkruan Caush Sinani – ka bërë portretizime të bukura të këtyre heronjëve duke u mbështetur gjerësisht jo vetëm në të dhënat arkivore … por edhe në meditimin e vargjeve të popullit…Pasazhet historike vishen bukur me pahun letrar, gjë që e bën leximin tërheqës”.
Më tutje vlerësojën ibrin edhe Seit Jonuzi, Ruzhdi Bajrami, Albert Abazi dhe Felek Bleta.
Në përfundim do të thoshim se ky është një punim për emblemat e historisë së Lumit të Vlorës. Këta personalitete janë identifikimi i historisë së popullit tonë. Nuk dua të zmadhoj, por them se emri i autorit të librit, u bashkangjitet këtyre heronjëve. Libri do të vlerësohet në breza për frymën e paraqitjes, dëndësinë e informacionite, mbështetja në foklorin e krahinës e shumë vlera të tjera.
Ky është një libër që duhet ta këtë e ta lexojë çdo banor i Labërisë, veçanërisht i krahinës së Vlorës.
*Rreth librit të Idajet Jahaj “Prijësa të Lumit të Vlorës 1847, 1920 …”, Ymeraj Print, Fier 2015/-
Me recenc të Prof. Dr. Bardhosh Gaçes dhe Prof. Dr. Eshref Ymeraj

Mhill Gjuraj, mërgimtar, veprimtar, humanisti dhe afaristi i suksesshëm – shembull i mirë ku politika, patriotizmi, feja e familja rrefehen në libër/
Nga Beqir SINA – New York/
Bronx NY : Kur të bie rasti të marrësh në mërgim, ndonjë libër të ri në shqip, dhe të botuar për ndonjë veprimtar të njohur në disaporë, patjetër se edhe ne si gazetar, do të duhet të shkruajm më shumë pas atyre, që kemi lexuar; se kush është autori ose kush është figura e librit, protogonisiti i cili ka nxitur ose edhe frymëzuar autorin të shkruaj për diasporën? Por, edhe, vetë lexuesi, me këtë rast patjetër kërkon të dijë se cila është jeta e tij në mërgim, por edhe andej nga ka ardhur, cila ka qenë! Ç’trashëgimini ka lënë vepra dhe jeta e tij – diasporës e shqiptarëve në trojet e tyre etnike të andej e këtej kufirit shqiptaro-shqiptarë !Ç’farë ka bërë ai per t’u bërë figurë qendrore për të bërë libër, e tjera!
Dhe, kështu duke lexuar qoftë edhe një libër të vetëm të ndonjërit prej tyre, pasi sot ato janë me dhjetëra e ndoshta me qindra, në komunitet- jo rrallë her ndodh që të befasohesh dhe të kërkosh më shumë të dishë ndaj këtyre njerëzve. Ngaqë, shpesh her kemi vënë re të mrekullohemi – kur shohim se si flakëron në shpirtin e tyre, zjarri i dashurisë për atdheun, për familjen e tyre, për fenë ose malli si i themi ne shqiptarët “për gurët e drurët”, për të afërmit, për miqët e shokët, për farefisin e njërëzit e tjerë. Natyrisht, po në këto libra, çdo njeri nga ne, mëson si pakuptuar, se kjo dashuri e dhëmbshuri për familjen dhe, atdheun e fenë e tyre, trashëguar nga të parët, i bëri këta njërëz, tani të lirë në vendin kampion të lirisë e demokracisë, të jenë kaq shumë krenar për prejardhjen e tyre dhe vendorigjinën e tyre, të lumtur dhe patriot e atdhetar të flakët. Aqsa vepra dhe puna e tyre, kontributi i tyre kombëtar, i ka obliguar shkrimtarët e njohur, të marrin penën e të shkruajnë, një ose dy a tre libra me biografinë dhe bibliografinë e tyre, plot me tregime dhe kujtime, “fotografi, që flasin me shumë se 1000 fjalë”, apo për profile – dhe familje patriotesh e atdhetarësh, nga troje trimash e kreshnikësh, që trashëgim u a lanë të parët, duke derdhur gjakun lumë, në çdo pëllëmbë tokë, aty ku i thonë Shqipëri, ku flitet lexohet e këndohet shqip, bukës i thonë bukë, e ujit i thonë ujë .
Njëri prej këtyre vperimtarëve të njohur – shumë i thjesht – fjalë pak , por punë shumë , i dhashur për familjen, kombin dhe fenë e të parve tanë, është edhe bashkëkombasi ynë Mhill Gjuraj.

I lindur në fshatin Sverkë e Thatë të Komunës së Pejës, më 1956 – ai tash e dyzet vjet jeton e punon këtu në Shtetet e Bashkuara të Amerikës , në shtetin e federal Connecticut -Keniktiket, që gjendet në kufi me shtetin e New Yorkut, Pennsylvania dhe New Jersey . Arsimimin e tij e ka kryer në vendlindje, ndërkaq qysh nga mosha e re, përkatësisht në moshë 16 vjeçare, bashkë me familjen ai ka emigruar jashtë atdheut, fillimisht në Itali, pastaj nga Italia (pas 15 muajsh), erdhi në Amerikë. Ai është njëri prej atyre personaliteteve , që ka bërë emër në jetën shoqërore dhe afariste dhe veprimtarie kombëtare, që ka vepruar shumë për t’i dhënë ndihmë atdheut të tij, sidomos Kosovës dhe popullit të saj,

Veprimtari shqiptaro-amerikan, z. Mhill Gjuraj, në Gusht 2011, katër vjet më parë, ishte dhe donatori i shtatores së Nënë Terezës, në qytetin e bukur të Pejës, e cila është një rast unikat në historinë e botës , e një personi që quhet nënë e të varfërve, që quhet nënë e jetimëve dhe, mbi të gjitha, të quhet nënë e njerëzimit, ashtu si është Nënë Tereza e kombit shqiptar, u monumentalizua në bronz, nobelistja e parë dhe e vetme shqiptare, humanistja më e madhe shqiptare e të të gjitha kohërave, Gonxhe Bojaxhiu, e lumnuemja Nënë Tereza.

Mhill Gjurrja, ishte po ai që me 10 mijë dollar do të bëhej pjesë e kontributeve nga diaspora shqiptare në Amerikë, për ndërtimin e Katedrales së Nena Terezes në Prishtinë, dhe, në donacionet që u mblodhën në Turneun e 4 të Golfit, po Mhilli, dhurojë 18 mijë dollar për njërën nga penxheret e mëdha të Katedrales Nëna Tereze në Prishtinë, si dhe pati dhuruar më parë 5 mijë dollar për aksionin e mbledhjes së ndihmave për Shtëpinë e Pleqeve, në Bronx, organizuar nga asambleisiti shqiptar Mark Gjonaj.

Mhill Gjuraj, përveç aktivitetit të tij, si afarist i suksesshëm, intelektuali i shquar shqiptaro-amerikan – ka dhënë një kontribut dhe mbështetje mbresëlënëse në ndihmën për sensibilizimin e çështjes kombëtare, veçmas asaj të Kosovës, së tij, dhe procesit të zhvillimeve demokratike Kosovë, por, edhe Shqipëri, dhe, trojet tjera stërgjyshore. Ai vazhdimisht tregon interes e vëmendje të veçantë për gjendjen e vështirë ekonomike të Kosovës dhe të tokës mëmë – Shqipërisë, dhe të trojeve të tjera etnike, për të cilat i bashkëngjitet në të gjitha aktivitetet dhe veprimtaritë me taban kombëtare, historik e kulturor. Me modestinë, që e karakterizon, i pabujshëm e pa rrahje gjoksi, por si një patriot e atdhetar i vërtetë, ndihma dhe kontributi i tij për Kosovën, është e virtytshme njerëzore dhe mbresëlënëse, duke e sensibilizuar atë deri në institucionet më të larta vendim marrëse të politikës amerikane, vetëm e vetëm që Kosova e tij, të fitonte pavarësinë.

Mhill Gjuraj – për të gjitha ato çka ai ka bërë – nuk i ka shpëtuar as penës se artë të shkrimtarit të mirënjohur Mikel Gojani, i cili ka dalë me dy libra, që janë mirëpritur nga lexuesit, nga botuesit dhe nga kritika letrare kudo në hapësirën shqiptare dhe kanë gjetur jehonën e tyre në Kosovë dhe jashtë saj. Librat janë : “Mhill Gjuraj: Vlera e humanizmit dhe atdhetarizmës në Amerikë, ( botoi Shtëpia Grafike Botuese “Fishta”, Prishtinë 2013 ) editor Rrok Berisha, Redaktor Marjan Cubi, rencensues Luz P.Thaqi, redaktor teknik Xhavit Thaqi, ndërsa ballina Antian Asllani, dhe librin tjetër “Mesazhe nga Podiumi”( i cili është një përmbledhje me kumtesa, diskutime dhe shkrime rreth librit : Mhill Gjuraj: Vlera e humanizmit dhe atdhetarizmës në Amerikë) , botuar nga shtypshkronja :”Dukagjini” Pejë, redaktor Prend Buzhala, recensentë Ismet Krasniqi dhe Hajdin Morina, redaktor teknik Lavdim Beqiri……

Mhilli, në të dy librat, e Gojanit, na paraqitet si një familjar shembullor, besimtar i devotëshëm, njeri me formim politikë me rendësi të dorës së parë, për lirinë e pavarësinë dhe ndërtimin demokratik të Kosovës, dhe anëtar i devotshëm i Kishës Katolike Shqiptar “Zoja e Shkodrës”, aty ku ka qenë për disa vjet edhe kryetari i Këshillit të Kishës shqiptare në Nju Jork .

Autori i dy librave Mikel Gojani – për protagonistin e librave të tij – Mhill Gjurajn – ka sjellur në dorë të lexuesit një biografi dhe protret të plotë të një njeriu të thjesht në kuptimin më njerëzor të fjalës, i devotëshëm në kuptimin më fisnik dhe në të njëjtën kohë atdhetar e patriot i flakët, dhe i vendosur në kuptimin më sinjikativ të këtyre fjalëve , njeri i qart e i prerë, me të gjitha veshtersit e jetës dhe të veprimtarisë së tij, të pasqyruar me aq mjeshtëri nga vetë autori në këto dy libra: “Mhill Gjuraj: Vlera e humanizmit dhe atdhetarizmës në Amerikë, dhe libri “Mesazhe nga Podiumi”.

Mhilli, veprimtarin e tij kryesore, në Amerikë, e zhvillon me shoqata dhe organizata patriotike, ku ai ka aderuar që nga ardhja e tij në “Tokën e Bekuar”, ku nuk ka rreshtur së punuari me të gjitha forcat e tij. Në libërin e pare ndërthurët një gamë e larmishme e verimtarive të tij , me karakter fetar, kombëtar dhe shoqëror, takime dhe tubime, intervista, shënime e botime artikujash, fotografi nga ato që flasin më shumë se 1000 fjalë . Por, Mhill Gjuraj, është më shumë se kaq, se sa është një libër biografik, ku mësojmë pak ose shume nga biografia personale e protagonistit të tij. Lexuesi, sidomos me anë të librit :” Mhill Gjuraj: Vlera e humanizmit dhe atdhetarizmës në Amerikë ” do të informohet kryesishtë për devotëshmërinë e besimit të tij fetar – veprimtarinë e tij shoqërore dhe politike, dhe sidomos atë atdhetare e patriotike, i gjendur përher mes shumë patriotëve dhe veprimtarëve të tjerë ne Amerikë, me të cilët ai edhe lidhi edhe miqësinë dhe krijojë shoqërinë tij. Libri për të, me autor Mikel Gojanin – ka një shtrirje të sakt të përshkrimit kronologjikë, që ndoshta edhe dallon paksa atë nga librat e tjerë . Sidomos, për thjeshtësinë dhe frymën që ai përcjell tek lexuesi i tij . Rendi e parashtrimit të veprimtarisë së protogonistit për faktorët me më shumë nga rëndësia të tyre, e sidomos e personaliteteve për të cilat bëhet fjalë në libër, janë pikasur edhe në dy faqet e para që i ka shkruar (në vend të recensionit” recensuesi i librit të Mikel Gojanit, gazetari Luz P. Thaqi , i cili na vjen si një trumbetim duke na thënë; se “mos humbisni rastin pa e lexuar librin e tij :” Mhill Gjuraj: Vlera e humanizmit dhe atdhetarizmës në Amerikë ” .

Ndër të tjera z.Thaqi ka thënë se: libri, “Mhill Gjuraj – vlera e humanizmit dhe atdhetarizmës në Amerikë, që kohë më parë ka dalë në dritë prej autorit Mikel Gojani, flet mbi figurën e afaristit, humanitarit dhe mërgimtarit të përkushtuar shqiptar Mhill Gjurjaj, dhe është në interes të të gjithëve e sidomos për vlerat dhe dinamikën e një nga periudhat e rëndësishme të diasporës shqiptare në Amerikë, përkatësisht në Nju Jork”, ku që të dy librat janë të padiskutueshme në vlerat dokumentuese e edukative të një libri – dhe ku bibloteka jonë do të pasurohet dhe do të jetë në shërbim të lexuesit shqiptarë kudo që ndodhet!”

Libër ky, ku, megjithëse lënda e parë e tij është lidhur me jetën dhe veprën e protagonistit të librit, lexuesi aty do të mësojë vetëm pak më shumë nga jeta personale e Mhllit. Kjo, sepse, autori flet për aspektin atdhetar të shoqëruar të jetës së tij, duke lënë me një modesti të vogël krejtësisht në hije atë personale në veqanti atë familjar – që do të ishte dhe pjesa më e artë, që ai i është përkushtuar, gjatë gjithë jetës, kudo ku personalizohet Mhill Gjuraj, si njeri i thjesht i dashur e i nderuar nga të gjithë për kontributin e madh dhe punën e tij të palodhur.

“Nuk ka se si të mos potencojmë, thotë Luzi, që një nga arsyet më të rëndësishme se si diaspora jo vetëm se ka qenë promotor i rëndësishëm i të gjitha lëvizjeve kulturore e politike të kohës në shërbim të kombit në përgjithësi, e posaçërisht në shërbim të pakursyeshëm( pothuajse me të gjitha mjetet dhe jetën), të lirisë, demokracisë dhe pavarësisë së vendit, pa, një mbështetje të këtillë, sigurisht, se rrugëtimi drejt lirisë dhe pavarësisë do të ishte edhe më i gjatë dhe me shumë sfida të tjera, por ja që ndihma dhe mbështetja e diasporës, thotë Thaqi, përbënte ndihëm apo krahun e fuqishëm të elitave që ishin në krye të këtyre proceseve në Kosovë si në procesin e çlirimit ashtu edhe të pavarësisë dhe ndërtimit të shtetit demokratik.”

Në këtë aspekt, kur flitet dhe shkruhet për diasporën në SHBA, e cila ka një kontribut historik në çështjen kombëtare shqiptare, pjesë e së cilës eshtë edhe protagonisti i këtyre dy librave të Mikel Gojanit, Mhill Gjuraj , duhet cekur që merita më e madhe, u takon të gjithë këtyre atdhetarve dhe patriotëve të diasporës, që shkruajn ose ja u shkruajn librat shkrimtarët. Pikërisht, aty ku qëndron edhe një fakt mjaft i rëndësishëm se këta burra : gjithçka që ata bëjnë për kombin, e bëjnë me zemërbardhësi e me patriotizëm, me atdhedashuri e përkushtim të sinqertë, për njerëzit dhe vendin e tyre. Të gjithë këta patriot e atdhetar, që me dekada morën rrugën e kurbetit, janë familjar dhe fetar, fisnik, patriot dhe demokrat, që nuk morën pjesë në lëvizjet shoqërore, politike, dhe partiotike, dhe, nuk japin për popullin dhe vendin e tyre, për grada e për poste, për t’u mburrur e rrahur gjoksin – sepse ndodhën në Amerikë, apo kanë bizneset dhe punët e tyre që u shkojnë mirë dhe janë të suksesshme, por, se ata vetëm e vetëm – e duan me të vërtet dhe me gjithë zemër, Kosovën, Shqipërinë dhe të gjitha viset shqiptare, duke mos pasur asnjë edhe ndonjë lloj interesi apo përfitimi ekonomikë, politik apo moral. Këtu, qëndron edhe ndryshimi në krahasim me të gjithë ata që në diasporë u shërbejn sistemeve dhe ideologjive, sa her ato janë në pushtet apo vijnë e shkojnë, dhe u lëpihen apo u servilosen partive dhe të parëve të tyre, që më pas t’u krijojnë atyre favore në bizneset e tyre, apo përfitimet të ndryshme që u bëjnë atyre sistemet që vijnë e shkojnë, në vendlindjen e tyre.

Dhe, së fundi natyrisht, që një kapitull i rëndësishëm është padyshim edhe ai i fundit të librit. Ai, kur të tjerët e vlerësojnë veprimtarinë e atdhetarit të përkushtuar humanistit Mhill Gjuraj – si pjesë e kesaj disapore shqiptare në Shtetet e Bashkuara. Aty pikërisht ku veprimtari dhe humanisti Mhill Gjuraj jeton edhe punon dhe na vjen ashtu si e njohin dhe e njohim, dhe siç është në vlerësimin e të tjerëve”, që ngërthen atë në disa opinione të miqve bashkëpunëtorëve dhe bashkëveprimtarëve të z. Mhill Gjuraj, të cilët flasin për punën dhe angazhimin e tij në shërbim të humanizmit dhe të kauzës kombëtare në këtë diasporë. Me këtë rast, janë edhe disa nga vlerësimet e tyre për vlerat humaniste dhe atdhetare të z. Gjuraj, të cilat i japin klerikët, atdhetarët, patriotët, intelektualët dhe veprimtarët, të shquar, si dr. Don Lush Gjergji, don Pjetër Popaj, z. Eric Reichenbaun, z. Agim Rexhaj, z. Marjan Cubi, z. Anton Berisha, ish ambasador në Slloveni, z. Gani Bajraktari, z. Mëhill Velaj, Pashkë Maksuti, Harry Bajraktari, Luz Thaqi, Tom Mrijaj, e të tjerë. –

Kujtojë se Gjekë Gjonaj – nga Malësia e Madhe, në një shkrim të tij rreth librave të shkrimtarit Mikel Gojanit për Mhill Gjurajn në vend të përfundimit, shkruan ai se :”Jeta dhe veprimtaria e shquar atdhetare , humintare dhe fetare e z. Mhill Gjuraj është shembull i mirë që duhet ndjekur çdo shqiptar kudo që ndodhet. Si i tillë ky shqiptar i suksesshëm është figurë model për gjeneratat e reja se si ndershëm , me punë, mund e djersë, mund të kontribuosh jo vetëm për vete, por edhe në tabanin kombëtar si aktivist i palodhur i çështjes shqiptare”.

Mhilli Gjuraj me pak fjalë është njeri me zëmër të madhe, fjalë pak dhe punë shumë – është burri i Pejës së Dukagjinit, i cili tërë jeten e vet në diasporë, për më shumë se katër dekada e pikërishtë këtu në Amerikë, ai e ka vënë në të mirë të vendit të tij. Dhe, për këtë biografia e tij e plot është ajo së bashku me familjen e tij – gruan Agen dhe fëmijët Linda, Zefi, Marjani, dhe Lora, plot nipa dhe mbesa, duke mos kursyer asgjë , as “xhepin” , kohën dhe përpjekjet, që trojet etnike dhe kryesishtë Kosovën dhe populli i saj, të jenë të lirë e të pavarur, pa sundimin serbë. Ku të gjitha , tregimet, sakrificat e përshkrimet, që i gjejmë në dy librat biografik të shkrimtarit të mirënjohur nga Kosova – Mikel Gojani, do të thotë se për Mhil Gjurajn, ende nuk kanë përfunduar as me këto dy libra, sepse nuk përfunduar edhe misioni i tij – familjes, miqve të tij – dhe dasporës shqiptare, për ta parë Shqipërinë Etnike. Në një kohë – që edhe më të parët e tij dhe të tyre në diasporë, e thënë shkurt , baballarët, babgjyshët e katragjyshët, e tyre, nuk u ndalën e nuk u përkulën as ndaj Perandorisë Osmane, as në sundimin brutual të shqiptarëve në kohën e ish-Jugosllavisë e cila nuk egzitonë më, dhe as nën ish Jugosllavinë e Millosheviqit, dhe as nën regjimin 45 vjeçar diktatorial të Enver Hoxhës. Dhe, si i till edhe Mhill Gjuraj, me gjithë familjen e tij, është pjesë e pandarë e kësaj diaspore, duke qenë edhe ai pjesë i kontributit historik të tyre , që me dekada nuk kurseu asgjë për një Shqipëri të lirë e demokratike, Kosovën të çliruar, të lirë e të pavarur, dhe çështjen shqiptare të zgjidhur, kudo deri në bashkimin tonë Kombëtar.

DASHURIA MUND TË KËTË NDRYSHIM NË SHFAQJEN E SAJ, POR SI PËRJETIM E NDJENJË GJITHMONË TË RRËMBEN/
Shkruan:Sokol Demaku/
Manushaqe Toromani na vjen me një art të pastër të brendësisë shqpirtërore prej poetjeje dhe me një botë të nduardurt të vargut të saj lirik me përmbledhjen e saj poetike të radhës “Ishte kohë për
Dashuri” e cila përmbledhje ngërthen në vete vargje nga më të zgjedhurat nga llojllojshmeria e tyre
duke fillaur nga ato, sociale dhe ato idilike të cilat janë aq bukur të thurura e ku zënë vendin themltar
në këtë vargëtim poetik.
Edhe vet përmbledhja mori titullin nga një poezi e tillë “Ishte kohë për dashuri” e ku autorja për
mrekulli përshkruan ndjenjen e saj të dashurisë me një metaforë të fortë e cila edhe i jep ngjyrën e
duhur vargut kur ajo thotë:
Diell,shi,
Shi, dilell
Kohë e cmendur,
ç`të bej i ziu njeri
Shi, diell,
Diell, shi,
Kohë vetëm për dashuri!
Dashuria mund të ketë ndryshim në shfaqjen e saj, por si përjetim e ndjenjë gjithmonë të rrëmben,
është ajo çka shumë poet, por edhe shkrimtar i ngriten lapidar në shkrimet e tyre, e një gjë të tillë do e gjejmë edhe tek shumë poezi në këtë vëllim vargëtar të poetes Manushaqe Toromani. Në këtë botë vjen ndjenja e kënaqësive përmes përjetimeve të ruajtura në thellësi të shpirtit, do ruhet e lexohet me kujdes kjo kujtesë e shprehur e autores dhe me ndjenjen e saj të jetës por që në fund të fundit autorja sheh një dritë e që ia ngroh zemrën dhe shpirtin. Ja si e përshkruan peotja mallin dhe ndjenjen e mallit tek poezia „Malli djeg”:
Prekmi, prekmi duart…
E di, janë të nxehta,
Por s`të përvëlojnë…
Prekmi, prekmi faqet,
Prush të kuqe,
Jo nga zjarrmia, por nga malli.
Puthma e riputhma ballin,
Hidhmu në ledhatim.
Ndjena e shfaqur nuk pasqyron vetëm dashurinë, ajo ngreh në lartësi përjetimin si objektiv të asaj
periudhe e cila ruhet thellë në shpirt me të gjitha dallgët e pengesat e përjetuar, ajo kohë e cila ndoshta ishte paksa jo e zakontë. Do bindet lexuesi përmes këtyre perjetimeve të autores e të shprehur në
rrëfimet e saj, kur kujtimet të magjepsin të tërin.
E autorja në poezinë e saj „Kujtimet e mia” thotë:
Si gjethet kjo vjeshtë,
Kujtimet m`i këput,
Si lë të më përbaltën,
Rrugëve, ku shiu i saj mbyt..
I marr,
I mbledh me kujdes,
I futr thellë në shpirt,
Askush të mos m`i prek!
Përmbledhaj poetike e Manushaqe Toromanit ndahet në katër kapituj ku sejcili në vete ngërthen poezi të llojit të ndryshëm por siç ceka edhe më lart është interesant të theksohet se tematika e poezive të
Manushaqës është një temaitikë socile e kohës së sotme me të gjitha vuajtjet, vështirësit dhe peripetiti e jetës bashkëkohore tek ne dhe në anën tjetër tematika idilike e poezisë së Manushaqes, ku shprehet me metaforën e fortë që ajo përdorë në vargun e saj me shumë mjeshtri.Kapitulli i parë titullohet ”Gjalloj mes jush”në të cilin kapitull janë varguar poezi m emotive sociale të
cilat paraqesin jetën e veshtirë aktuale të njeriut të thjeshtë në tokat tona ekjo pasyrohet në menyrë
ideale përmes poezisë ”Mjerimi lypsar” kur poetja thotë:
Kur shoh lypësin në rrugë,
”Poemën e jemrimit” përfytyroj…
”Zoti të dhashtë”-i tha gruaja.
Kur para tij kaloi…
Pastaj vijojnë edhe tre kapituj tjerë të cilët secili në vete ngerthenjë tema sa me të ndryshme
interesante dhe aktualiteti tonë të sotëm jetësor dhe Manushaqja i ka titullua te dytin ” Çelja e
kurorës” i treti ”Degëzimet e mia” dhe i fundit i katërti ”Simbolikë lulëzimi”
Poetja përmes vargut të saj të them magjik në menyrë ideale përshkruan jetën, vuajtjen dhe gjendjen aktuale të njeriut në ditët e sotme ku leku dhe paraja janë mbi të gjitha, janë ato të cilat dhe tani janë
më afër së çdo kush dhe se çdo gjë tjetër në jetën e njeriut tonë. Janë ato të cilat njeriun kanë verbua, të cilatë i kanë marrë nderin dhe idelain e njeriut. Ketë ajo e përshkruan për mrekulli në poezin e saj
”Paraja dhe idili” kur thotë:
Gëzoju parasë,
Me dner, pa nder,
Sidoqë e fiton,
T¨´e ka bërë të verbër,
Asgjë rreth vetes s`shikon.
S`të mbush mendjen.
Harresës mbetur
“djerr” miq e shokë.
I sunduar nga pushteti i saj…
Ose pot e ndalemi te poezia e rradhës e cila në na paraqet jetën reale bashkëkohore kur sejcili mendon dhe ndjen vetem për vete, harron mikun, harron njeriun, harron të gjitha të mirat që ka përjetua nga
tjetri pra njeriu ndjehet i braktisur, ndjehet i harruar nga miqtë nga dashamirët sikur na del tek poezia “Braktisje”:
Më kanë harruar,
Më kanë braktisur,
Të gjithë më janë larguar:
Miqtë shokët, të afërmit:
Tash, asgjë s`kam më për ta:
Pushtet, forcë, as para…
Por kur jemi këtu të vargu i dashurisë si duket poetja frymëzohet nga stinët e vitit ku dhe ajo e gjen
forcën dhe ndjenjën e brendshme të saj e shpreh përmes atij vargu në të cilin na vjen në shprehje
dashuria dhe ndjenja që ne kemi e këtë e shpreh më së miri tek poezia e saj ” Çmenduri pranvere ” kur thotë:Dashurinë në shpirt
Ma solle ti, Pranverë
Aroma e luleve më dehu
Dhe si e çmendur
Vrapova lendinës,
Të kapja
T¨t të ndjeja
Dhe humab se di se ku.
Por është interesant se as jetën dhe dashurianë, atë ndjenjë shpritërore autorja nuk e le pa prekur në
vargun e saj, duke i lenë jetës në dorë që ajo të merrë ate dhe ta bartë në karhët e saj, ta përkdhelë, ti buzëqeshë fati i saj e këtë e shprehë me një ndjenjë optimizmi në fillim por si zakonisht në fund të
poezisë na vjen momentin pesimist por prapë poetja është e fortë në zemër dhe do gjejë forcë për të
përballua baticat dhe zbaticat e jetës. E këtë ajoe shprehë për mrekulli tke peosia e saj”Të dua, o jetë” kur thotë:
Merrmë në krahë ti o jetë
Përkdhelmë, duam
Buzqeshmë pak ti o fati im
Mos më shikoni vënger
Unë ju dua.
Oh, sa më lendoni
Kur krahët mi ktheni
Kot zemroheni me mua.
……
Por prap ju dua.
Jeta jonë është e mbushur me befasi, është një histori në vete, është një sprovë, por ne duhet të jemi të pregaditur që asnjë e papritur mos të na befasojë në jetë sepse atëherë edhe jeta humbë qëllimin. E
autorja tek poezia „Kënga e jetës” thekson:
Tingujt e saj,
Më vinë të largët,
Sa rrallë degjohet ndonjë notë,
Mundohem t`i afrohem,
T`i ndiej pranë,
Tingujt e këngës së jetës,
Më bëhen më të largët.

LEGJENDA E DRENICES/
Uluron murrani i cmendun
Fshan si bishe me zhgjeten n’bri/
Davaritet mjegulla e dendun/
Mbi katundin shkrumb e hi/
E mbi buzen e nje rremuje/
Duket tash nje kulle menjane/
Nje djalosh permas dritares/
Rrin mendueshem e nuk bzan/
Asht per rruge ne arme shtrengue/
bomba dore me gjerdane/
“Loke s’mundem me mungue/
Lamtumire kam ardh me t’thane”/
Qan e ama e duert i mbeten/
Tu’i perdredh n’idhnime fshan:/
“Dy qi pata shkuen e mbeten…
Bir o bir ku do me m’lane?”
Mbushe si ke ti pesembedhetat
Kush at gja s’ta ven ty barre
Nane do shkoj me u ba me cetat
Gjakun vllazneve me u a marre!
Kane me t’vra si tu vllezen
si tet ate i pushkatue
ku na len ah mu fatzezen
tande moter fatshkretue?
Lene nane, ma keq me mbylle
ktu me e gjet si berr e presin
Shqe vec jane, me hyll pa hyll
Qymen kan nderru jo vesin.
Lene t’shkoje, e mbare ju dhashte
Kthefte me nder, por n’qofte o vlla….
perendija mos e dhashte
Gjakun vete kam per ta la.
Fishkullon murrani rrmores
me frullize tue uturi
hyn nder hekrat e dritores
nalt tek kulla shkrumb e hi.

2- KOSOVËS
Vllazen shqiptare, Kosova s’asht e jona.
Kush me e permende guzon ai ban trathti!
O kob qi s’do t’harrohet kurr tevona!
Kosova e ngrate dergjet e vdes n’robni.
Prej bastardhesh trathtue qi i zhgulen zemren
e n’pre ua hodhen klyshve qi Moskova
Per gjak ndersen, me parzem shkele nen themren
mizore sllave po jep shpirt Kosova.
Deri kur, vllezen, do ta ndiejme na veten
fajtore pse vendin ku Shqipnija leu (1)
guxojme ta duem, tue pasun frige fatshkreten
Kosoven tone ta quejme gjymtyre atdheu?
O toke e bukur ku fjala burrneshe
ilire ushton qysh me mjegull gojdhane!
gjoks i Shqipnis, ku e ndryme si luaneshe
nder hekura gjemon zemra Dardane.
A mundet ajo, vall, me u-zhgulun dejsh
pa ba kufome llogoren e krahnorin?
Lumnin tande, Kosove, at’here ta rrfejsh
kur gjak i lire t’vadise hullin e plorit.
Sot tjeterkush ta gzon frytin e punes,
mbi token tande, kosovar, je skllav!
Qi t’la mbi vetulla kamxhiku sllav!
Qofte e mallkueme fara qi aty hidhet
me djerse e njomun pleqsh, me lote kerthijsh!
Buken e turpit e t’poshtnimit t’idhet,
o vend martyr, der kur ta kaperdijsh?
Qenka pra faj me lype te drejten tande?
Doren per lmoshe duhet me i shtri kusarit?
O gjuhe, ti bamu rrfe e tmerrin trande!
Do t’vije, do vije nji dite ora e shqiptarit!
Mbas nesh tjere kane me ardhe. S’fiket Shqipnija
pse disa qinda nesh rrzohen nen plumbin.
Se per cdeo dhjete prej nesh qi amshon lirija
dhjete mije do t’lindin e dhjete mije do t’humbin!
Do t’humbin shqim ata qi sot na shtypen!
Kulshedra e re me lakminat e vjetra
at’here do t’shembet kur ta shofim shqypen
prej majesh tu’e sulmue me sqeq e kthetra.
Andej na priret shpirti i forte me hove
t’dalldisuna ngadhnjimi, ushton jehona:
O vllezen, nalt ju ballin! prej Kosove
Der n’Çamëri Shqipnija asht e jona.

3-ELEGJI PËR ATDHETARIN KRISTO KIRKA

Vdiq flamurtari i moçëm!
Si rrojti vdiq: me nder.
I pastër, i devoçëm,
E pa u-përkulë nji herë.

Ndër çela u-sos t’ Burrelit,
Me dhunën e trathtarit,
Me njoll’n e kriminelit
Mbi ballin e atdhetarit.

A u-pezmatue, a u-lodh
Se ashtu u-shpërblye i pafati?
Se fmija pranë s’ju ndodh,
Se vorr, as vorr, nuk pati?

Nuk fali, nuk mallkoi.
Por kur fjala ju-pre
Ndigjuem qysh thellë ankoi:
“Për flamur!…për atdhe!”

O shok, o prind i shtrenjtë,
Qi len familjen tonë,
Kjo porosi e shenjtë
Për ne do t’jetë gjithmonë!

Nga burrat qi themelin
Shqipnis i patën kallë
Sot ca të pakët ngelin:
Ti qe nga numri i rrallë.

Me përnderim dashnuer
Përkul’mi para teje.
Me flamur ti n’krahnuer
Sulmove n’ball beteje.

Besnik para çdo prove
Sa pate frymë s’e lae,
Krenar për te luftove
Dhe me te s’bashku rae.

At flamur nji ndër shokë
E ngren, ma nalt e shtiell.
Pusho, kufomë, nën tokë!
Ngushllou, o shpirt, ti n’qiell!

4- ELEGJIA VELLAZNORE
Kushtuar mesuesit antikomunist Gac CUNI/
Ma thonte zemra e ngrata
se jeta t’kishte lane,
edhepse miqt e shoket
nuk dojshin me ma thane.
Der sa mbi krye mandata
kur se pritsha me ra (1),
dhe mora vesh cka n’anderr
prej kohe m’ishte gja.
E pau epileptiku (2)
qi s njifte mue as tye.
Po kapercejshim lumin
kur befas ura u-thye…
Un rashe… m’u-turr vertikut…
humba! uluroi nji za…
Ti u-hodhe, m’kape, m’qite…
por vete nuk dole ma!
Ti vuejtje, ti rreziqe
durove simbas stines,
nga ishulli i Ventottenes (3)
nder telat e Prishtines (4).
E pse perbuze vdiqe
terrorin bolshevik,
gjithmone anmik i shtypjes,
e bir i atdheut, besnik.
Sot qi nga dita e mortit
ka rrjedhe ma se nji mot
tue ta nderue kujtimin,
o vlla, nuk derdhi lot.
Pse per vdekjen e t’fortit
i forte duhet me u-bame.
As permendi fajtoret:
nuk kam ma çka me u name.
Kur ndolta nga mizori
po pergatitet ura,
per mue ket ehre, e kanga
e mbrame asht kjo qi thura,
me gjakun tand deshmori
vulosi sot nji be:
perbuzi komunizmin
e truhemper atdhe.
5-NISJE
Lamsh na perlane –cka mundem me rrembye
prej teshash vrik –e na stivuen si thase
nder kamjona, me shqelma tue na rrase;
prangat nder duer, per s’mbrapshti, ashtu mberthye
sa mishi u-nxi mbas pake e u-fry me plase;
mandej per kame e gjoks litarin nye
tri heresh na e pershuen, tue u-derkrye
ma keq mbi ke u-angue a desh t’u flase.
E mbasi kryen, rrethuen nenkolonelin
qi gjithe at kohe kish ndenjun tue soditun
fetyrat tona t’ajtuna, t’gerdheshna
nen klithmat e paza… Ishin djersitun
e fshiheshin me nge. E mbante belin
njeni tue qeshe me llanet e perveshna.

6-NEMESIS (mallkim)
Ndër gropa burgjesh shkrye për gur e baltë,
mbërthye qelash ndër pranga,
nga gjoksi i shtypun sungullon mâ e naltë
kur del prej s’thelli kanga.
Na shajnë e na poshtnojnë, na plasin gjamën:
anmiq t’adheut! Tradhtarë!
pse duem Shqipnin e plotë, pse urrejmë na namën
e huej, pse jem, shqiptarë.
E ata qi e shitën tue ja lidhun qerit
t’anmikut për trofe,
ata qi flamurin, heu, i’Iskanderit
e zhyen me tjetër fè,
ata qi deri dje mbajshin kapistra,
teneqexhinj, shollarë,
gjysmakë, t’falimentuem, e sot ministra:
ata janë atdhetarë!
Na zhgulin thonjt me danë, ndër plagët krypë
na këllasin, na e shtyjnë
n’gërmaz me grushta, e uj kur bâjmë me lypë
qeshin e na pështyjnë.
Na lagin dimnit qelat, elektrikun
na e venë ndër veshë e n’gojë
e ndër trupa… E qeshin tue fikun
cigaret n’sy për lojë.
Na vene jelekun sa me u thye kërbishtnash,
na lanë me ditë e netë
varun për shpatullash mbi maje gishtash,
pa ngrënë, pa pi, pa fjetë.
Mandej po ngelëm prapseprap na gjallë
me shkelma na mbarojnë,
na hjedhin prej dritores, e veç rrallë
me nji plumb na nderojnë.
Pa gur, pa shenj, ndër gropa plehu hjedhun
si coftina na kallin,
ku grat e foshnjet tona s’vinë me rrjedhun
lotët që zbusin mallin.
Po e fortë asht zemra jonë, ma e fortë, o vllazën,
se tortura qi e sosë.
E zjarrmi i anmikut veç mâ keq na ndezën
urrejtjen qi rroposë.
Heu e tmerrshme ajo ditë tri herë fatore
kur shokët qi nuk ranë,
me shpirtin dalldisur për fitore,
do t’thrrasin gjakun tonë.
Dridhnju tiranë mbi frona e ju xhelatë
qi vegla u bâh’ ni qorre.
E zezë asht nata, por s’ashtë veç një natë.
Dielli i liris, ti shporre!
E n’se lypet durim e besë qi s’vdaret.
aq sa më dhambë me bre
hekurin që kryqzon dyert e dritaret,
qoftë ajo ligjë për né.
Nga gropa burgjesh me njeni-tjetrin rrokë
me besën e dëshmorit,
nga shpirti i bamë thëngjill qyshkur, o shokë,
pa shfrim mbrenda kraharorit,
ushton kanga e kushtrimit. Then çelikun,
shpartallon ledh e strehë,
dhe si shqiponja e flamurit vërtikun
ndër qiellna t’lira zhgrehë.
Përpëlitet Shqipnija nën mizoren
thundër si krymb n’handrak.
Heu, deri kur ma do puthim dorën
qi syt na i plasi gjak?
Kushtrim, o male, o fusha! Qitni bén
ksaj zgjedhe fund me i dhanë!
Ta zhbijmë krajtën qi na e bani atdhen
veç burg e kasaphanë.
7- NDIJE AMTARE
Kur gjendeshe tek e arta vera jote
Me vjen ndermend, o nane
T’ulesha prane kur mershe me qendisun
Ti zgjidhsha nga shamija bishtalecat
me duert e vocrra lehte me ti lemue.
Por sot ma e bukur ti je,o e mira ti per mue
Sot kur t’argjendta fijet e rrallume
kane tjeter pah mbi kryet e dashun tandin
Ku rrudhat kane spikate
Te balli i zbehte, nder faqet e gropueme.
Nje shenjtneshe e bjerrun n’adhurate
Hyjnore e dlirun fajesh
E lame n’ujnat prore
Prej syve t’irun nga lotimi i gjate,
nuk ka nje tjeter pamje.
E shpesh kur shpirti kalon n’andrrime
Vjen e me rrin ti prane
Me kqyre mallshem e fshan dicka tue belbezue
me buze qe dridhen
Per mue ti lutesh Ambe!
Fjalet e urates rrjedhin brenda meje
por dhimbshem tek kujtesa,
kur vehem e mendoj,
Se gurra e lotit
kam qene e jam per tye.
E sa ke mbyte
te zemra e gjane idhnime
Zymtine e varferise, fymjet anmike
Vorret qi mbesin gjalle
pritjet plot shprese, e t’ikunat premtime.
Athere nje dridhje e ngrohte
Miradije dashunore
ma merr zemren e mbushur plot prej teje
nje mall i humbun
qysh me fene e hershme
Gjini me at qe i ndriti Prometheut
robnin e gjate kreshnike
E sot ma ndrite mue nje shkendije e zbehte
E asaj flake jetike
Naten e shpelles per lumni t’atdheut.
E n’i sherbeva atij tue e lane ashtu mbas dore
zyren birnore qe detyre e kisha
Vec ma per ty m’asht rritun dashunija
e shkrime bashke te tjetra
ku gjindet e perfshime
E i fale asaj
Frymen e bute njerezore
dhimsunin e nje nane
Afshin e zemres se saj
nder futa te nxime.
E kur mendoj atdheun ti m’del perpara
Ashtu kuptoj si shpirti derdhet tek njerezimi
E siper tij gufon m’nje treve eprore
Ku nane e atdhe e tjeter mase njerezore
Vec shtigje jane me gjete
Prajen e mbrame n’dashuni hyjonre
8- TINGELLIM I KEPUTUR
Sonte kujtimi n’arratit e tija
Tue u vjedhun prej t’errtave llogore
Ndeshi ne anderr ate qe e thirrun prore
Duket vec rralle per trishtimet e mija.
Ishte si te qe stina e pare rinore
kur ja stoliste ballin pafajnia
E m’thonte:”Cka se vdiqa shpejt?
Lumnija nuk qe per mue
E lashe nje permendore!
Jo krejt u-bora ku m’u sos menxyra
Si fryme une endem (a se ndien) rreth teje
Ti prij aty ku te urdheron detyra,
te mproj nga cdo rrezik permes beteje
I qeshen syte i ndriti hir fytyra…
O moter, vorri yt asht mbrenda meje!

Nga Albert HABAZAJ/
Odhise Kristo Grillo (21 Mars 1932 – 24 Shtator 2003): Kur, në relievin shqiptar kërkojmë malet më të lartë të vendit, në pesë vendet e para renditen përkatësisht: Korabi (2751 mnd) me 3 majat e tij, Blloku i Jezercës (2694 mnd) me 13 majat mbi 2300 m, Gramozi me majën e Çukapeçit (2523 mnd), Nemërçka me majën e Papingut (2489 mnd) dhe Tomorri i lartë 2416 m, mali plak, që është quajtur dhe Olimpi Shqiptar. Kur flasim për relievin letrar të shkrimtarëve shqiptarë për fëmijë, Odhise Kristo Grillo është ndër pesë malet më të lartë. Kam në dorë tre botime (luksozë dhe në paraqitje) të nivelit akademik: “Fjalorin Enciklopedik Shqiptar” (FESH), 1985; “Fjalorin Enciklopedik” (2006) dhe FESH, 1 (2008). Edhe në botimin e vjetër, zëri “Letërsia për fëmijë” trajtohet kronologjikisht si degë e letërsisë që përfshin vepra letrare të shkruara posaçërisht për fëmijë. Pishtarët e parë që bënë sadopak dritë me vepra të mirëfillta letrare për fëmijë ishin rilindasit e ndritur Naum Veqilharxhi (Bredhi), Sami Frashëri, Naimi i madh e Çajupi brilant, që u pasuan nga Papa Kristo Negovani, Ndre Mjeda apo me revistat e Vasil Xhaçkës e Milto S. Gurrës. Ndihmesë me vlerë dhanë Qamil Guranjaku, Tofik Gjyli, apo Zihni Sako, Haki Stërmilli etj., që shkruan posaçërisht për fëmijë. Në fund të viteve ’50 dhe në fillim të viteve ’60 të shek. XX dolën një varg shkrimtarësh që iu kushtuan tërësisht krijimtarisë letrare për fëmijë. Në botimin e parë të nivelit akademik shkruhet: “Zhvillim të mirë ka shënuar poezia, vjersha me tematikë të larmishme. Kanë botuar O. Grillo, A. Mamaqi, T. Gjokutaj etj. Edhe proza e përfaqësuar nga shkrimet e B. Dedjes, G. Bushakës ka ecur përpara”. (Shih: “FESH”, ASHRPSSH, Tiranë, 1985, f.605). Botimi më i ri i Akademisë së Shkencave ka dhe zërin: “Grillo, Odhise (1933 – 2003). Shkrimtar për fëmijë. Lindi në Vuno të Himarës. Kreu studimet e larta për gjuhë e letërsi shqipe në UT (1962). Ka lëvruar lloje të ndryshme letrare. Vëllimet me vjershadhe poema: “Legjenda e një shkëmbi” (1965), “Lulet e lirisë” (1979), “Valbona bleu ylberin” (1981), “Një zog dhe një lule” (1983), “Nisuni, pëllumbat e mi” (1985), “Zërat e fëmijërisë” (1986), “Një zog këndon e qan” (1996) etj., shquajnë për gjerësinë e tematikës, patosin heroik atdhetar, frymën lirike dhe pasurinë figurative. Të 50 përrallat në përmbledhjen “Hajduti me çizme” (1997) dëshmojnë për shfrytëzimin krijues të motiveve dhe të poetikës së folklorit. O.G. ka dhënë ndihmesë dhe në popullarizimin e krijimtarisë letrare për fëmijë përmes tre librave me vëzhgime “Panoramë letrare” (1986, 1998, 2000). Është dekoruar me urdhërin “Mjeshtri i Madh i Punës”. (Shih: “FESH, 1”, ASHSH, zëri përgat. nga Ramazan Çadri, Tiranë, 2008, f. 788). Në këtë botim, letërsia për fëmijë trajtohet me një shtrirje më të gjerë etnoletrare – ndërshqiptare: “Poezia vijoi të mbetej gjinia kryesore e Letërsisë Shqiptare për Fëmijë me autorë si Odhise Grillo, Xhevat Beqaraj, Adelina Mamaqi, Tasim Gjokutaj, Mark Krasniqi, Rexhep Hoxha, Bekim Harxhi, A. [Abdylazis] Islami e të tjerë. Lëvrimi i prozës, sidomos i tregimit dhe i romanit për fëmijë me autorë si B. Dedja, G. Bushaka, R. [Rifat] Kukaj, Vehbi Kikaj, Petraq Zoto, Shpresa Vreto, Arif Demolli; lëvrimi përrallës së kultivuar nga B. Dedja, G. Bushaka, N. Prifti e të tjerë, si dhe ritregimi i motiveve të legjendave, baladave e përrallave popullore (M. Kuteli), e zgjeroi shumë dhe e bëri më të larmishme, edhe nga pikëpamja tipologjike, gamën e veprave për moshat e ndryshme shkollore”. (Shih: “FESH, 2”, ASHSH, zëri përgat. nga Bardhosh Gaçe, Tiranë, 2008, f. 1475). Libri “Fjalor Enciklopedik”, Tiranë, Bacchus, 2006, f. 256, hartuar e përgatitur nga Pasho Baku, na jep këtë informacion për Prof. Odhise Grillon: “Shkrimtar, pedagog. Lindi në Vuno të Himarës dhe për shumë vite banoi në Tiranë. Botoi mbi 100 libra, kryesisht krijimet e tij a përshtatje nga autorë të shquar shqiptarë, duke dhënë një ndihmesë të veçantë për edukimin e fëmijëve dhe të moshave më të rritura. Botime: “Hajduti me çizme” (përralla, 1997); “Një zog qan e këndon” (poema, 1997); “Mollët magjike” (përralla, 1997); “Lahuta e malësisë (roman i rikrijuar sipas Fishtës, 1992) etj.”. Vetëm në Bibliotekën Kombëtare të kërkosh, arrin në 423 numri i regjistrimeve të gjetura, ku gjendet firma e Odhise Grillos si autor, si bashkautor, si përgatitës botimesh a redaktor, por ne nuk do të merremi me këtë fushë, se, dhe një shkrim më vete të bëjmë, nuk mjafton të hartosh bibliografinë e autorit aq popullor nga Vunoi i Bregut të kaltër.
Një nga librat e tij më të dashur: “Trimëresha e Tërbaçit” është një poemë me 10 këngë në 50 faqe dhe ka piktore fisniken e paharruar Safo Marko. E ka shkruar në Vuno dhe në Tiranë, në vitin 1974. Ia ka kushtuar baba Kristos, për këngët popullore që i mësoi në fëmijëri. Poema “Trimëresha e Tërbaçit” mbetet ndër librat më të shenjtë e më të shtrenjtë qysh nga rinia ime e hershme. Ne ishim mëkuar me trimen Miro Tërbaçe me histori në këngë e legjenda. Sa kisha mbaruar klasën e tetë në Shkollën tetëvjeçare “Halim Xhelo” Tërbaç – Vlorë (sot Bashkia Himarë). Na vjen si zog lavdie ky libër monument për tërbaçioten vajzë që vrau pashanë, se tërbeçtë haraçet hasmit nuk ia dhanë. Na jep një ndjesi krenarimi të pamendueshme ky libër që dhe sot e kujtoj me nostalgji e dëlirësi. Ja çfarë shkuar poeti ynë i mrekullueshëm në hyrje të librit: “Të dashur fëmijë, Kur isha i vogël, sa ju që po merrni në duar këtë poemë, të rinjtë dhe pleqtë në fshatin tonë këndonin himarjoçe këngën e Miro Tërbaçes. Trimëria e Miros kishte fluturuar në krahët e këngës dhe nga Tërbaçi kishte ardhur në Vuno. Mua ma kshte ndezur shumë fantazinë…Cila ishte ajo vajzë që ishte veshur si djalë dhe kishte sjkuar e kishte vrarë pashanë Brenda në saraje, për të marrë hakën e vëllait dhe të fshatit? Cila ishte ajo që u ishte vënë flakën kullave në Vlorë? Që të mund ta mësoja këtë gjë, u desh të kalojnë shumë vjetë. Pyeta, lexova, kërkova dhe e mësova historinë e saj. Thuhet se Miroja e ka varrë pashanë dhe ia ka djegur kullat më tepër se njëqind e ca vjet më parë, në kohën e kryengritjeve fshatare, gjatë reformave të Tanzimatit. Pra ajo ka qenë bashkëkohëse e Maro Kondës, për të cilën kam shkruar poemën “Kënga e Maros”. Kënga që i ngriti populli Miro Tërbaçes është një histori që flet për trimërinë e grave tona n ëtë kaluarën, e cila u përtërit aq bukur gjatë Luftës Nacionalçlirimtare. Ajo është një histori që tregon se atdhedahsuria ka qenë bashkëudhëtare e shqiptarëve, në shekuj.kënga ka pak vargje, po ato më ndoqën nga pas gjithë jetën, me forcën dhe bukurinë e tyre: “E zeza Miro Tërbaçe,/ moj Miro e qaj moj Mirë,/ Moj e rritura bonjake,/ me lakëra burdullake,,/ te beriberi u ngrite, vajte,/ the: – Berber a sha ëëllanë,/ premë flokëtë si djalë,/ të marr hakë për vëllanë!” trimëria e Miros dhe forca e vargjeve të kësj kënge më shtynë të shkruaj këtë poemë, që ju fëmijë të dashur të mësoni historinë e saj dhe t’u vlejë në jetë. A ia kam arritur kësaj dëshire? Këtë pres të ma thoni ju! Autori [1974]. Fatlumturisht ia ka arritur, sepse ne e mbanim mend përmendësh dhe e këndonim në kor, kur ishim në shkollë. Shumë vargje të saj edhe sot e kësaj dite i mbajmë mend dhe kur mblidhemi me shokët e fëmijërisë si Krenar Mehmeti, Shpresa Kapo, Farudin Gjondeda, Dilaver Haskaj, Nazo Dauti, Mojsi Hodo, Hava Çela,etj., (tani flokëbardhë e flokërralluar, shumica gjyshër e gjyshe të mira) i recitojmë apo i këndojmë labërisht. Ua kemi mësuar fëmijëve. Ata do t’ua mësojnë fëmijëve të tyre. Edhe ne do tua mësojmë me dashuri e krenari nipërve dhe mbesave.
Profesor i thjeshtë në madhështinë e tij: E kam njohur vetë personalisht Profesorin dhe e kam ndier nga afër fjalën e ngrohtë, inkurajuese, dashamirëse dhe frymëzuese të tij. Po kështu, shumë nga miqtë e mi të krijimit në Vlorë si Pali Shtembari, Vilheme Vranari, Andrea Petromilo etj., flasin me respekt zambakor për atë krijues të veçantë, aq të dashur, të talentuar dhe atdhetar. Ai e donte dhe vlerësonte shumë krijimtarinë e vëtretë në tërësi dhe, sidomos me krijimin që biuste ndër viset vlonjate ngazëllehej si fëmijë i lumtur. Ai ishte mik i mirë me shkrimtarët e rinj vlonjatë, që dolën në skenën letrare në vitet 1985 -’90 e në vijim. Odhise Grillo, së bashku me Ferhat Çakërrin, Skënder Haskon dhe Tasim Gjokutaj përbëjnë kuartetin vezullues vlonjat të traditës letrare për të vegjël, janë ikona të kulturës qytetare, Mirënjohje e Vlorës dhe dallojnë që tej si katër kolona të fuqishme të Letërsisë Shqipe për Fëmijë. Ata janë hajmalia poetike për fëmijët e Vlorës, të Myzeqesë, të Himarës, Labërisë e mbarë Shqiptarisë. Odhise Grillo kishte kryemik Prof. Dr. Bardhosh Gaçen, me të cilin i bashkonte krijimtaria për të vegjëlit, studimtaria për Letërsinë Shqipe për Fëmijë. Një miqësi e vjetër atdhetare – kulturore e të parëve, trashëguar nga të prindërit, e bënte të shëndetshme këtë miqësi idealistësh. Në sa se sa takime kanë qenë bashkë profesorët Grillo e Gaçe nëpër shkollat e qytetit, në lumin e Vlorës, në Mesaplik e në Kurvelesh, në Himarë, në Sevaster, në Selenicë, në Dukat e në Novoselë… dhe kudo zjarr poetik e kombëtar kanë ndezur, dashuri për librin, për dijen dhe për etnokulturën. Në kohë të vështira, Odhise Grillo ka qenë dashamirës si Vath Koreshi ndaj shkrimtarëve të rinj. Ka shumë shkrime të botuara për të. Dhe në burimet elektronike (online) janë të pafundme artikujt vlerësues për Profesor Grillon si poet dhe si studiues. Po jap një detaj të vetëm nga mendimi i tij në lëmin e kritikës letrare, në funksion të idesë që shfaqa (nuk është përmendur, se s’qënka publikuar në kohët e sotme). Po lexoja një revistë të vjetër “Nëntori”, e përmuajshme letrare artistike shoqërore politike, organ i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Ndaloj tek shkrimi “Katër vëllime me tregime për të vegjëlit dhe disa problem të mjeshtërisë”, ku Profesori vlerëson ndihmesën e shkrimtarëve Bekim Harxhi, Shpresa Vreto, Aqif Malaj dhe Fatmira Veisllari, të cilët me botimet e tyre në vitet ’80 të shek. XX u dhuruan të vegjëlve të asaj periudhe libra të bukura, tërheqëse, sepse flasin për realitetin e kohës, parë me syrin e të voglit. “Me të drejtë – shkruan Profesori – është vënë në dukje nga kritika e nga studiuesit se në tregimin për yllkat e për fatosat kemi më pak arritje se në tregimin për pionierët. [Po e citoj me terminologjinë që përdohej atëhere; yllka quheshin fëmijët e moshave 3 – 6 vjeç; fatosa ata të moshës 6 – 9 vjeç e kështu me radhë – shën. im: A.H]. Në këtë fushë jo vetëm jo vetëm botojnë më pak vëllime por edhe niveli i tyre, me ndonjë përjashtim, sillet rreth mesatares së letërsisë sonë për fëmijë. Këtu mendojmë se ka ndikuar edhe fakti se në të kaluarën, ndryshe nga ç’ka ndodhur me tregimin për pionierët, me këtë gjini aq të kërkuar nga të vegjëlit, nuk janë marrë autorët tanë më të mirë. Gëzohesh tani kur sheh se në tregimin për yllkat e fatosat po japin ndihmesën e tyre edhe shkrimtarët Bekim Harxhi, Shpresa Vreto, Aqif Malaj, Fatmira Veisllari etj. (Shih: “Nëntori”, Nr. 9, Viti XXX i bot., Shtator 1983, f. 91). Sinqerisht ndjen respekt për mendimin e tij kritik, që unë s’kam ndërmend ta citoj më gjatë, ku i bën një operacion të saktë e të pastër krijimtarisë së katër autorëve, i inkurajon, i përgëzon, i përkrah, i kritikon me argumenta shkencorë e me dashamirësi, ngre problem, shtron ide, jep zgjidhje për ta bërë më të bukur, më të mirë dhe më të dobishme letërsinë për fëmijë. Ndjen nderim për profesionin e vështirë e fisnik të kritikut letra, ndjen kënaqësi estetike, morale, edukative dhe, së pari e së fundmi, kënaqësi artistike. Po theksoj dhe një mendim të tij: “Është një gjë e ditur dhe e nënvizuar si nga pedagogët e mëdhenj ashtu dhe nga studiuesit dhe kritikët që janë marrë me lëtërsinë për fëmijë se, në krijimet për të vegjëlit fare, rëndësi të madhe, veç të tjerave, merr fibula. Veçanërisht fatosat e yllkat kërkojnë krijime me subject të përcaktuar mirë. Tregimet që kanë në qendër një fabul sado të vogël i mbeten në mend fëmijës dhe ai është në gjendje që ta riprodhojë pasi ta ketë dëgjuar disa herë nga prindët (yllkat), ose pasi ta ketë lexuar vetë (fatosat). (Shih: “Nëntori”, vep. e cit., f. 93 – 94). Ndërsa për një përfaqsues tjetër me zë të letërsisë për fëmijë, për njërin nga autorët më të njohur të kësaj fushe, për shkrimtarin Bedri Dedja, Akademik dhe Prof. Dr. në fushën e pedagogjisë dhe të psikologjisë, Prof. Grillo ka shkruar: “Në rrugën e vet krijuese shkrimtarin Bedri Dedja nuk e kanë dehur as lëvdatat e çmimet e shumtë që ka marrë e nuk e kanë lëkundur as anatemat që kanë lëshuar kundër tij, si krijues, disa pseudostudiues e pseudokritikë, të cilët e kanë TBC – në jo vetëm në mushkëri, por edhe në shpirt…Me veprat që ka shkruar për fëmijët, Bedri Dedja ka vënë gur themeli në letërsinë tonë që krijohet për të vegjëlit”. Dhe më tej shton se “Dedja ka derdhur beton në letërsinë për fëmijë”. Mali e sheh drejt malin.
Musht nga poezitë e ëmbla të Profesorit: Jo vetëm të vegjëlit, por edhe të rriturit e shijojnë shumë hijshëm poezinë e “magjistarit” të penës, e thurësit të qindra ëndrrave fëminore. Po sjellim për lexuesin e “Diellit” tri – katër gota me ujë të trëndafiltë nga vjerëshrimi i begatë e i freskët e Odhise Grillos: “Balada e burrave – Kam pasur një gjyshe/ mbi të gjitha gjyshet,/ kur ajo tregonte,/ heshtnin dallëndyshet./ Kur fliste ajo,/ mbanim vesh dhe gurët,/ thaheshin moçalet,/ lulëzonin drurët…/ Po ku je, moj gjyshe,/ se më dogji malli,/ je prapa një ylli,/ a prapa një mali?/ Kur të kujtoj ty,/ këngët e përrallat,/ gjumi edhe sot/ vjen m’i mbyll qepallat…/ Moj e mira gjyshe,/ kur të sjell në mend,/ më kujton një re,/ më kujton një shkëmb./ Po ç’shkëmb më kujton,/ çfarë reje vallë/ aty ku rreh deti/ dhe si mal ngre valë?/ Më kujton shkëmbinjtë/ në Vuno, përposh,/ pa më kujton retë/ përmbi Mjegullosh./ Kur isha i vogël,/ shpesh të kam pyetur:/ – Këta shkëmbinj ç’janë,/ pse rrinë të heshtur?/ Dhe ti më tregoje,/ gjyshe gojëmjaltë:/ E di pse qëndron/ ky fshat e kjo baltë?/ Se në krahë i mbajnë/ shkëmbinjtë me thinja/ nën qiellin me diell/ dhe me vetëtima./ Po shkëmbinjtë ç’janë,/ mund të më tregosh,/ që me valë i rreh/ deti kaltërosh?/ Burrat që s’e lanë/ vetëm këtë vend,/ që mbetën në fshat/ dhe u bënë shkëmb…/ Ata përmbi supe/ mbajnë këtë dhe,/ ku ka mbirë ulliri,/ ku jetojmë ne./ Po retë në qiell/ çfarë janë vallë?/ Përse vijnë e ikin/ dhe përse qajnë?/ Janë kurbetllinjtë/ që ikin më natë,/ që i lanë pas/ fshatin edhe gratë./ Edhe shkuan larg,/ të huaj, të shkretë,/ me ditë e me javë,/ me muaj, me vjetë./ I hëngri kurbeti/ dhe në vend të largët/ hapën varr për vete,/ për ne hapën plagët…/ Tani i merr malli/ edhe bëhen re,/ vrapojnë në qiell/ dhe vijnë te ne./ Me lotë të nxehtë/ mallin zënë e derdhin,/ pastaj nisin kthehen/ prapë andej nga erdhën./ Na u dhemb në zemër/ edhe plagë e kanë,/ që morën kurbetin/ dhe fshatin e lanë./ Shkëmbinjtë e Vunoit/ dhe retë që qajnë,/ janë fshati ynë,/ janë burrat tanë!…/ Kam pasur një gjyshe,/ mbi të gjitha gjyshet/ kur ajo tregonte,/ heshtnin dallëndyshet!”. Kjo vjershë e gjatë e Grillos është narracion i tipit baladesk, që na nxjerr mallin e rrëfimit të Petro Markos te “Retë dhe Gurët”. “Balada e gjyshes” qëndisur nga Profesori është simotra në vargje e “Intervistës” së vëllait të tij më të madh nga Dhërmiu. Ndërsa poezia “Kryefjala e Fjalëve” është perla e krijimit të Grillos dhe një nga më shkëlqimtaret e Poezisë Shqipe për Fëmijë, që rrezaton ngrohtë dhe qartë Adhte dhe Art. kjo poezi e tij është bërë burim frymëzimi dhe djep ku përkunden motivate dhjetar poetëve të letërsisë shqipe në tërësi, jo vetëm autorët për fëmijë. Ja poezia, që fëmijët e thonë sikur e këngëzojnë, gati në kor, një kor kombëtyar që na krenaron në ndjenjën e bukur atdhetare dhe na mbush me dahsuri të përjetshme për vendlidnjen, për dheun e të parëve, të babës dhe të mëmës: “I mora A – në atit,/ në të ishte dhe nëna,/ i mora T – në tokës,/ në të ishte dhe zemra,/ i mora D – në detit,/ në të ishte dhe qielli,/ i mora H – në hënës,/ në të ishte dhe dielli,/ i mora E – në erës,/ në të ishte dhe shiu,/ i mora U – në ujit,/ në të ish’ dhe njeriu…/ I lidha të gjitha bashkë/ dhe si ylber shkëlqeu/ e para kryefjalë/ e fjalëve:/ ATDHEU!”. Ja dhe një poezi tjetër, ku na duket i prekshëm çdo varg e strofë, ku aq natyrshëm poeti futet në botën e fëmijëve dhe flet ëmbël e ligjëron me magjinë e fjalës që vetëm ai di tia falë aq bukur dhe bujarisht buzëqeshjes së Atdheut, fëmijëve të vegjël dhe aq të mirë, gonxhet e jetës shqiptare. E ka poeti këtë fat, sepse është edhe profesor, sepse di psikologjinë e moshave të vogla, sepse njeh pedagogjinë dhe metodat e edukimit të fëmijëve. Ja vjersha “Ç’ëndërrojnë vogëlushët – Ç’ëndërrojnë vogëlushët,/ që shëtisin rrëzë malit?/ Eh, të kishim për qeleshe/ pak nga bora e Korabit./ Ç’ëndërrojnë vogëlushët/ që po lozin në lugina?/ Eh, të kishim ne në faqe/ portokallet që ka Vrina/ Ç’ëndërrojnë vogëlushët,/që mrizojnë rrëzë bjeshkës?/ Eh, të kishim ne për sytë/ pak nga ujërat e Prespës!/ Ç’ëndërrojnë vogëlushët,/ që shtegtojnë pas kopesë?/ Eh, t’i kishim ne këmishat/ porsi fusha e Myzeqesë!/ Ç’ëndërrojnë vogëlushët,/ që po ngjiten majë kodrës?/ Eh, t’i kishim ne fustanet/ si qilimat e Kosovës!”. Poezia ka thellësi, ka gjeografi, ka thjeshtësi në të shkruar dhe një qiell me qershi metaforash që e ëmbëlsojnë aq shumë vjershërimin dhe e bëjnë pronë të çdo fëmije nga Saranda në Mitrovicë, nga Tuzi në Tetovë, nga Tropoja në Arpicë, nga Struga në Shkodër, kudo ku cicërohet shqip nga zogjtë e Shqipes. Në vijim po botojmë një poezi shumë simpatike, me të papritura të këndshme, me imagjinatën e ndezur fëminore e aq të freskët, me një fabul trëheqëse, që të bën të qeshësh çiltër e ta puthësh në sy mbeskëzën që ka atë fantazi aq origjinale e të natyrshme, që të bën për vete e të rrëmben në botën e saj të çudirave të mirësjellshme. Ngjarja rrjedh si një këngë me melodi gazmore , interpretuar nga Gjyshja, Blerta dhe prindërit e çupkëzës: “Blerta na harroi gërshetat – Nëna dhe babai/ na e pyesin:/ – Blertë,/ Çfarë vizatove/ përmbi atë fletë?/ – Vizatova veten,/ a nuk e shikoni?/ Ju jeni të rritur / si nuk e kuptoni?/ – Po ç’ke ngatërruar/ bletë edhe qershi/ flutur e kalem/ mollë dhe kuti?/ Jo asgjë, asgjë/ nuk kam ngatërruar,/ në fletore veten/ unë kam vizatuar!/ Po habitet nëna/ babai bën çudi…/ – Ti nuk je kalem,/ ti nuk je kuti!/ Mollë edhe qershi/ ti nuk je, moj Blertë,/ pastaj këtu ç’duan/ një flutur,/ një bletë?/ – Jua thotë gjyshja/ pritni kur të vijë…/ – Kur s’e dimë ne/ gjyshja s’mund ta dijë!/ – Jo, e di, e di!/ Gjyshe moj, vrapo!/ se ç’kam vizatuar,/ eja na trego./ Ja ku erdhi gjyshja, / vizatimin pa…/ – Kjo këtu është Blerta! -/ prindërve u tha./ Se, kur afron mbrëmja/ edhe do të flerë,/ i këndoj një këngë,/ që gjumi ta zërë./ Gjumi mbi qepalla/ vete edhe vjen/ unë, një kënge, mbesës/ nis edhe i them:/ ” I ke faqet mollë,/ sytë si qershi/ hundën si kalem,/ gojën si kuti”./ Pa, i them: “Je bletë”/ Pa i them: “Je flutur”,/ se është punëtore,/ sepse është e bukur./ Pra në vizatim/ është vetë Blerta/ veçse ka harruar/ të bëjë…gërshetat!”. 
Pak jetëshkrim letrar: Opusin letrar të shkrimtarit Odhise Grillo e përbëjnë mbi 120 vepra poetike dhe tregimesh, poemash e romanesh, pjesësh humoristike e teatrore, përrallash, ilustracionesh, skenaresh e pjesësh teatrore, studimesh e kritikash për letërsinë për fëmijë, shkrimesh publicistike e gazetareske etj. Padyshim, që ai është personaliteti më i lartë i letërsisë sonë për fëmijë dhe njëra nga figurat më të shquara të letërsisë shqipe në përgjithësi. Fitues i dhjetra çmimeve dhe mirënjohjeve kombëtare e ndërkombëtare në letërsinë për fëmijë, i përkthyer dhe i botuar në shumë gjuhë të botës, i përfshirë në antologjitë dhe enciklopeditë më të zgjedura botërore, Odhise Grillo e ka nisur punë e tij krijuese para gjysmë shekulli dhe, atëherë e sot, është njëri nga shkrimtarët tanë më prodhimtarë, por edhe më cilësor në kopshtin e letërsisë shqipe. Shkrimtari i njohur për fëmijë dhe studiuesi kosovar Skënder Zogaj e ka cilësuar Odhise Grillon “shkrimtar i fëmijëve dhe mësues i shkrimtarëve”.
“Mjeshtrit të Madh”, shkrimtarit bashkëkohor të letërsisë për fëmijë Odhise Grillo, para 15 vjetësh, i është dhënë Medalja “2000 Milenium”.
Është vlerësim i madh i Institutit Biografik Ndërkombëtar të Amerikës (ABI). Medalja është mirënjohje që u jipet krijuesve të shquar të vendeve të ndryshme të botës, të cilët meritojnë të radhiten përkrah personave më të shquar në fushën e letërsisë. Shkrimtari Grillo ka botuar mbi 120 libra për fëmijë në prozë, poezi, studime kritike dhe të tjera. Grillo është shpërblyer dhe mirënjohur nga qendra biografike e Cambridge – it në Angli (IBC), nga Instituti Ndërkombëtar i Studimeve të Letërsisë për Fëmijë dhe të Rinj në Mynih me romanin për fëmijë “Historia e Skënderbeut”, sipas veprës së Naim Frashërit. Kjo vepër e Grillos hyn në fondin e librave më të mirë të dhjetëvjeçarëve të fundit. Janë të dashueshme kontributet e tij në prozë, në poezi, në dramaturgji e në kritikën letrare dhe ka marrë me dhjetra çmime kombëtare. Ndër veprat e tij më të njohura, që e ruajnë freskinë artistike edhe sot, edhe nesër poashtu, janë: “Ai që mundi perandorinë”, “Balada e burrave të Vunoit”, “Balada e lirisë” (poema), “Një zog e një lule”, “Zërat e fëmijërisë” (përmbledhje me vjersha), “Njeriu i nates”, “Pushkë në bregdet” (novela), “Camcakëzi”, “Një njeri u bë majmun”, “Përtacukët” (poema humoristike), “Historia e Skënderbeut”, “Lahuta e malsisë”, “Tradhti në sarajet Topias”, “Don Kishoti i Mancës” (romane sipas veprave të N. Frashërit, Gjergj Fishtës. Për profilin e tij letrar ka ndikuar pozitivisht edhe fakti që për një kohë punoi në revistën “Hosteni” dhe më pas në Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri”, në redaksinë e letërsisë për fëmijë, ku punoi gjersa doli në pension. Së fundi punoi në Shtëpinë Botuese “Toena”, si shef i redaksisë për fëmijë dhe të rinj. Grillo është redaktor i mbi 1500 librave të autorëve të ndryshëm. Përveç letërsisë është marrë edhe me publicistikë dhe ka botuar shumë shkrime në organe për të rritur dhe fëmijë si: “Drita”, “Nëntori”, “Ylli”, “Zëri i Rinisë”, “Pionieri”, “Fatosi”, “Yllkat”, “Bota e fëmijëve” etj. Ai drejtoi për më shumë se dhjetë vjet Shoqatën Mbarëkombëtare të Shkrimtarëve për Fëmijë e të Rinj, në fillim si nënkryetar, pastaj për disa vjet kryetar e së fundi si president i kësaj shoqate. Po kështu, ka punuar pedagog i jashtëm, i letërsisë për fëmijë në Universitetin e Tiranës dhe të Elbasanit. Odhise Grillo ka qenë anëtar i disa bordeve të revistave që dalin në Shqipëri, në Kosovë dhe në Shkup e Tetovë. Odhise Grillo mban titullin “Profesor” dhe Mjeshtër i madh”. Është Laureat i disa Çmimeve të Republikës, si dhe fitues i dhjetëra çmimeve të të gjitha niveleve në konkurset e ndryshme letrare që janë organizuar. Vjershën e parë e ka botuar në vitin 1947, ndërsa librin e parë “Shtatë ngjyrat”, në vitin 1954. Në jetën e gjatë krijuese ai numëron qindra tituj për fëmijë, mes të cilëve, të paharrueshëm për fëmijë janë “Gabimet e Veshkaushit”, “Aventurat e maçokut”, “Pesëqind grosh”, “Një njeri bëhet majmun”, “Qau e qeshi Pallaveshi”, “Kur njerëzit kishin bisht”, “Një zog këndon e qan”, “ Vuuu gënjeshtra, gërrr paratë”, “Hajduti me çizme”, “Dy gomarë këngëtarë”, “Mollët magjike”, etj. Një numër i madh titujsh të tij është botuar në Kosovë dhe Maqedoni, ndërkohë që shumë prej tyre janë përkthyer edhe në greqisht, maqedonisht, italisht, madje dhe arabisht.
LEXIKON: shkrimtarët shqiptarë për fëmijë (1872 – 1995): Lexikoni i hartuar nga Prof. Odhise K. Grillo përmbledh rreth 530 shqiptarë, që në harkun e 123 vjetëve (nga viti 1872 gjer në fund të vitit 1995) kanë botuar libra për fëmijë. Viti 1872 është marrë si fillim i letërsisë sonë për fëmijë, pasi në këtë vit Kostandin Kristoforidhi ka botuar “Abetaren” e vet ku janë botuar vjersha “Ylli i vogël lart në qiell” [përshatje nga poeti Stivenson, dhe jo nga Arçibald Kronini, siç shkruan një historian i njohur i letërsisë shqipe (R. Q.), pasi Kronini ka lindur më 1896, pra 24 vjet më pas nga viti kur u botua “Abetarja” e Kristoforidhit] dhe nja dy fibula. “Lexikoni” i Grillos është informativ dhe jo vlerësues. Në të jepen të dhëna nga jeta e vepra e autorëve: kur kanë lindur (viti), ku kanë lindur, çfarë shkollash kanë kryer dhe ku e çfarë punësh dhe profesionesh kanë patur dhe ku i kanë ushtruar e ku jetojnë. Në fund janë dhënë veprat që kanë krijuar: 1- Në rast se janë autorë që kanë shkruar për të rriturit, por kanë dhënë ndihmesë edhe në letërsinë për fëmijë, në fillim përmenden disa nga librat e tyre më të mirëqë u drejtohen të rriturve e më pastaj jepen librat që kanë botuar për lexuesit e vegjël. 2- Autorëve, që kanë krijuar vetëm për fëmijët, u janë shënuar të gjitha veprat kronologjikisht. Ndonjë vlerësim është bërë për shkrimtarët që nuk jetojnë më, por që kanë lënë emër nga pas, ndërsa për ata që janë gjallë nuk është bërë asnjë vlerësim. Kriteri bazë për ta futur në “Lexikon” autorin është ky: të ketë botuar të paktën një libër. Përjashtim është bërë për ata autorë të mirënjohur që nuk kanë shkruar për fëmijët, por që pjesë nga veprat e tyre kanë hyrë në leximet e fëmijëve (në leximet letrare apo në leximet jashtëshkollore – lektura shkollore) [gjithmonë deri për kohën e përgatitjes për botim të këtij fjalori (lexikon)]. Të tillë janë De Rada, Naimi, Çajupi, Asdreni, etj. Në “Lexikon” përfshihen shkrimtarët që kanë lindur e kanë krijuar brenda kufijve shtetërorë të Shqipërisë dhe shkrimtarët e Kosovës, shkrimtarët shqiptarë të Maqedonisë e Malit të Zi, që jetojnë në trojet e veta dhe nga diaspora. Ndjen një trishtim, shpreh hapur të vërtetën e me guxim qytetar Prof. Grillo kur shkruan: “…më ra në dorë “Fjalori” i Robert Elsiesë dhe u habita kur pashë se në të mungonin të gjithë shkrimtarët që kanë shkruar për fëmijët, ashtu siç mungonin edhe shumë shkrimtarë të jerë që krijonin për të rriturit, pasi i kishte përfshirë “lufta e klasave”…(Shih: Grillo, Odhise; “LEXIKON – shkrimtarët shqiptarë për fëmijë (1872 – 1995)”, Tiranë, Botimet Enciklopedike, 1997, f. III) . As në botimin më të plotë të R. Elsiesë: “Historia e Letërsisë Shqiptare” Tiranë – Pejë, Dukagjini, 1997, nuk jan ëpërfshirë shkrimtarët për fëmijë. Kështu që ky manual i Prof. Grillos merr dy herë vlera. Biobibliografinë e O. Grillos në “Lexikon” e kanë përgatitur shkrimtarët e mirënjohur Adelina Mamaqi dhe Skënder Zogaj. (Shih “Lexikon”, vep. e cit., f. 74 – 75), të cilat ne nuk i kemi shfrytëzuar për këtë profil, pasi kemi bollëk informacioni dhe kemi patur njohje të drejtpërdrejtë me autorin (i ndritë shpirti aty ku prehet, se na mungon shumë) dhe ato materiale i përkasin një punimi më të gjërë për profesorin. Nga bibliografia e autorit, si dhe nga vlerësimet e personaliteteve më të shquar të kritikës letrare të kohës mësojmë se Odhise Grillo, që nga shkrimet e para poetike, të botuara gjatë viteve 1948 – ‘49, kishte dëshmuar se është një shkrimtar i talentuar. Këtë konstatim të para gjysmë shekulli mund ta vërtetojmë edhe sot duke shfletuar librin e tij të parë “Shtatë ngjyrat”, të botuar në vitin 1954,që shpreh forcën krijuese të një artisti të mirëfilltë letrar, i cili me librin e parë e meritonte epitetin shkrimtar. Dhe vërtetë këtë e dëshmon bindshëm me vazhdimin e krijimtarisë që u pasua me botime të shumta e shumë të suksesshme veprash poetike dhe tregimesh, poemash e romanesh, pjesësh humoristike e përrallash, ilustracionesh, skenaresh dhe pjesësh teatrore, studimesh e kritikash për letërsinë për fëmijë, etj. Të shënohen gjithë titujt e veprave të Odhise Grillos është e pamundur, sepse janë mbi njëqind tituj librash, mirëpo nuk mund të mos theksohen përmbledhjet poetike: “Nisuni pëllumbat e mi”, “Një zog e një lule”, “Zemrat e fëmijërisë”; poemat: “Kënga e Maros”,”Trimëresha e Tërbaçit”, “Legjenda e një shkëmbi”, “Ai që e mundi perandorin”, “Përtacukët”, “Pesëqind grosh”, “Aventurat e Maçokut” etj.; përmbledhjet me përralla: “Kush e ka kapuçin”, “Përrallat e veshkaush Llapushit” etj.; librat me tregime e novela: “Pushkë në bregdet”, “Njerëzit e natës”, “Tregime shqiptare”…; romanet dhe novelat e ritreguara: “Erdhi dita e arbërit”, “Thirrjet e gjakut”, “Lahuta e Malësisë (sipas veprës së Fishtës), “Histori e Skënderbeut” (sipas Naimit), “Tradhëti në sarajet e Topiasë” (sipas De Radës) etj.; pjesët teatrore “Hakmarrja e komitës”, “Një natë me fortunë”, “Milingonat punëtore” etj. Punës së Odhise Grillos i përkasin edhe një varg librash me studime e kritika letrare, të cilat reflektojnë qasjene tij të përqëndruar në pasqyrimin e vlerave dhe problemeve letrare, që hetohen me një sesns të veçant studimi dhe që janë me shumë rëndësi për zgjerimin e njohurive mbi artin letrar. Studimet dhe kritikat letrare të Grillos ndërlidhen edhe me punën e tij si pedagog i jashtëm në Universitetin e Elbasanit, ku vite me radhë ka përhapur njohuritë e tij ndër breza studentësh. Kaptinë e veçantë që duhet të thuhet është se Odhise Grillo meriton respekt e lavdërime të shumta edhe për angazhimin e madh në afirmimin dhe përhapjen e krijimtarisë letrare anëkënd Shqipërisë. Nuk ka dyshim se si rrallë ndonjë tjetër, Odhise Grillo ndihmesë të jashtëzakonshme ka dhënë edhe në zbulimin, përkrahjen dhe ndihmën që u ka ofruar krijuesve të rinj në Shqipëri, nga të cilët, shumë nga shkrimtarët e sotëm për fëmijë, janë bërë shkrimtarë pikërisht në saje të ndihmës së pakursyer që xhaxhi Odhise u ka ofruar që nga hapat e tyre të parë. Prandaj jo rastësisht ky shkrimtar quhet dhe me të drejtë konsiderohet “mësuesi i shkrimtarëve”. Shokët dhe miqët e shkrimtarit: Dionis Bubani, Xhevat Beqaraj, Skënder Hasko, Bardhyl Xhama, Aqif Mala, Sokol Jakova, Bardhosh Gaçe, Xhahid Bushati, Skënder Zogaj, Thanas Qerama, etj., me krenari e kanë thënë se, Odhise Grillon e kanë mësuesin e tyre, nga i cili kanë mësuar shumë dhe vazhdojnë të mësojnë, sepse nuk ka dyshim që shkrimtari Odhise Grillo, aktualisht është mjeshtri më i shquar në letërsinë tonë për fëmijë. Një kurorë e veçantë për merita Odhise Grillos i përket edhe për punën e palodhshme dhe shumë të suksesshme në integrimin e letërsisë shqiptare në kohë e rrethana tepër të vështira. Shkrimtari Odhise Grillo që në kohën e monizmit, kur komunikimi me letërsinë që krijohej jashtë kufinjve të atëhershëm shtetëror ishte punë e rrezikshme, i rreket punës dhe i thyen barrierat. Në tavolinën e tij të punës, apo dhe në shtëpinë e tij, në sa e sa vizita të ngrohta artistike e miqësore, që bëheshin gati familjare në shkallën 2/25 të pallatit 7, në rrugën “Gjin Bue Shpata” në Tiranë, kemi parë qysh në gjallje se si i kishte zgjedhur, redaktuar dhe botuar mbi 100 vepra të shkrimtarëve nga Kosova, Maqedonia e Mali i Zi, që të parat janë prezantuar ndër lexuesit e shtetit amë. Më vjen mirë e them se ka të drejtë miku im kosovar Skënder Zogaj, kur thotë: “Ky shkrimtar nuk ka dyshim se është nderi i letërsisë sonë për fëmijë dhe një monument i gjallë i letërsisë shqipe në përgjithësi”.

Nga Mujo Buçpapa/
Në këto ditë të nxehta vere, Shtëpia Botuese Nacional i dhuroi lexuesit botimin më të ri të romancieres Vilhleme Vrana Haxhiraj “Mjeshtre e Madhe e Penës”, romanin “Loja e mëkatit”.
Romani që në kopertinë të intrigon me titullin “Loja e mëkatit”, si dhe me ilustrimin e tij. Dy duar drejt qiellit që luten dhe duket sikur i kërkojnë universit dritën hyjnore, atë dritë që shpirtrat e munduar e të zhgënjyer tashmë e kanë humbur. Ndaj prej tyre rrezatohet një energji shpirtërore apo trupore e molepsur, e cila kërkon të gjejë strehë në atë kozmike. Ndoshta vetëm aty nuk arrin padrejtësia shoqërore që e çon të dobtin drejt drejt mëkatit…apo të aftin të virtytshmin e bën fajtor pa qenë i tillë… Autorja Haxhiraj sot po i dhuron lexuesit romanin “Loja e Mëkatit”, një libër me shumë drama, ku lufta mes së mirës dhe së keqes, mes dritës dhe errësirës, mes reales dhe ireales është e pranishme në faqet e librit. Kush ka fatin ta lexojë do të shohë të vërtetën, realitetin e hidhur, ferrin dhe parajsën që jetojmë brenda dhe jashtë kufijve. Në fund të librit lexuei i dëshpëruar i drejtohet ndërgjegjes: a ekziston drejtësia vallë?”
Për të parë dritën e botimit ky libër me vlera, është dashur punë, mund, djersë si dhe puna e një ekipi të tërë , për t[ cilët autorja shprehet:

Nderim dhe mirënjohje
I nderuar lexues!

Këtë roman ua kushtoj dy fëmijëve të mi të mrekullueshëm, me bashkëshortët dhe
fëmijët e tyre, për të cilët , unë dhe im shoq jemi krenarë dhe mirënjohës si asnjë prind tjetër!

Ndërgjegja e pastër është jastëk i një gjumi të qetë. Në një vetëdije të hapur mendimet kristalizohen dhe marrin jetë.
Mendimet e lira ngelen pa vlerë, mbeten shterpë dhe shndërrohen në asgjë nëse nuk shprehen, pasi nuk i shërbejnë askujt.
Që këto mendime të marrin krahë e të transmetohen sa më të përsosura tek lexuesi, duhej ndihma e dy miqve të mi Dr. Fatmir Terziu që është redaktor e analist i disa titujve të krijimtarisë sime, si dhe z:Vladimir Muça shkrimtar, studiues dhe kritik, të cilëve iu shpreh nderimin dhe mirënjohjen time të thellë për punën e tyre profesionale, si dhe për vlerësimin!
Shpreh falenderimet e mia për disenjatorin Jorgo Saqellari!
Mirënjohje për punën e Europrint , të znj. Blerina Ndreu si dhe Shtëpinë Botuese Nacional!
Mirënjohje të veçantë për lexuesit e mi të panumërt që për mua janë kritika më e spikatur!
Me konsideratë! Autorja

Në kopertinën pas japin mendimet e tyre dy kritikë: Dr.Fatmir Terziu dhe Vladimir Muça

*“ …“Loja e Mëkatit” i Mjeshtres së Madhe Vranari, një roman modern me stilin e Xhejms Xhois, nis me një narrativ linear, të tendosur, me një stigmë që kapërcen det, tokë, dritë, ajër, bunker dhe izolim, madje shterpëzon konceptin njeri në itinerarin jetë-vdekje, liri-bunkerizim…, duke sfumuar në këtë gjysëmterr fate njerëzish, madje edhe të një foshnjeje të braktisur që bëhet më pas ulërimë e kontekstit. Narrativi i strukturuar bukur e thjesht, në një formë sa të kapshme e po aq të pastër dhe të pasur në gjuhë e lexim…, pasi plagët që shëron Vranari, kanë qenë, janë dhe do të mbeten debat i kudogjendshëm. Vranari, vazhdon të provojë me punë dhe me talent se është femra shkrimtare më prodhimtare, cilësore dhe më e ndjeshme e problematikave shqiptare në dekadat e fundit…”
      Dr.FatmirTerziu- Londër
kritik, studiues, poet,shkrimtar, kineast, botues dhe publicist i shquar.

    **   Me romanin” Loja e mëkatit” të shkrimtares Vilhelme Haxhiraj, jam“ngopur”me një sëri refleksionesh të cilat më trazojnë shijet estetike, si në një bahçe ku kultivohet me nikoqirllëk një prozë e vërtetë moderne… Gjatë leximit, burgo-vilat marrin përmasat e“Kështjellës” Kafkiane, por me një ndryshim esencial, se aty gjallon një jetë me lakuriqsinë e saj të pështirë, e cila mbytet në një apokalips shoqëror. Kjo përngjan me atë shkallën e fundit të Ferrit Dantesk, ku Ugolinë surealë shqyejnë mëndjet dhe shpirtërat njerëzor. Autorja me mjeshtërinë e penës i kapërcen kufijët e sureales, duke milituar në një kohë substanciale të re, në gjurmët e lëna nga mjeshtërit e mëdhenj Aragon, Brekart, Borges, Eko, duke stiluar me një koncept të ri në natyralitetin bio-shqiptar një dramacitet linear. Gjithçka zhvillohet si në një teatër të stilit tragjik Shekspirian, me çështjet e diskutueshme që mbartin e mbarështrojnë një produkt letrar sa moderrn aq dhe autokton. Nga një ngarkesë e tillë estetike, mëkati në romanin “Loja Mëkatit” ka marrë përmasat e universialitetit nga pena mjeshtërore e Vilhelmes si: mëkat moral, shoqëror, ekonomik, ndërshtetëror e institutcional.
Vladimir Muça- shkrimtar-studiues-kritik

Në çdo libër autorja permes një poezie domethënëse duket se bën sentencën e përmbajtjes. Për këtë ka zgjedhur poezinë me titull “Sa do të doja” (Fituese e çmimit internacioanl (Itali-2012)

Sa do të doja

Do të doja një botë
në paqe dhe harmoni.

Pa mllefe,
pa hakmarrje,
pa urrejtje,
pa cinizëm,
pa luftra dhe robëri

Dëshiroja …
që botën
ta kisha në dorë,
t’ia shtrydhja
gjithë ligësitë
që shpirtrat helmojnë,
të shpëtoja jetët
që ajo shkatërron!
Do të pëlqeja…
një botë plot mirësi,
që të mbjellë
mirëkuptim,
tolerancë,
begati,
vëllazërim
dhe dashuri!

Doja të shihja
një botë
pa mashtrim,
pa tragjedi dhe mjerim,
ku njerëzimi
të mos njohë intriga,
as vuajtje,
as zhgënjim.

Doja të shihja
një botë të mbarë.
Pa dhunë,
pa krime,
pa prostitucion
dhe trafik.
Tej e ndanë globit
të mos enden më jetimë.

E dua botën pa tradhti,
e dua…
të jetë e bukur dhe e dëlirë
Vivra

Tregim nga FASLLI HALITI/
Plaka Fanie, nëna e dëshmorit të Brigadës së Parë Sulmuese, zbriti me kujdes shkallët e pallatit duke i numëruar ato një nga një. Ishte shumë plakë dhe kishte vite që s’i kishte zbritur shkallët e pallatit.
– Po kjo?
– Ç’e gjeti kështu?
– Do të ketë ndonjë hall e shkreta.
– Mos është zënë me nusen dhe shkon të jetojë tek e bija ?
– S’e besoj.
– Ajo shkon shumë mirë me nusen. S’ka si nusja ime…
– Që e ka nxjerrë nga shtëpia një hall, kjo duket.
– Duket sheshit – thoshin gratë e shkallës së pallatit.
– Ç’hall të ketë e shkreta?
– Një hall të madh do të ketë,– thanë ato dhe e përcollën me vështrime të gjitshme, përzier keqardhje dhe dhimbje.
***
Plaka Fanie ecte shtruar rrugëve të periferisë së qytetit. Rrugët e periferisë ishin gjithë pluhur, kallama fëshfëritës, ferra, kavakë, shelgje… Anash tyre kishte kumbulla, mana, dardha, qershi, ftonj …
Sapo kishte hyrë prilli…
Në bërryl të rrugës plaka pa një dardhë të lulëzuar. S’e kuptoi pse iu duk si një nuse me vello. U kënaq. U ndal ta shihte. E pa mirë e mirë dardhën me ato lulet e bardha. Sa bukur… Sa bukur kishin çelur. Degët ishin plot lule. Dukej sikur lulet peshonin dhe degët do të thyheshin. Po lulet s’kishin peshë, kishin vetëm bukuri,
një bukuri të bardhë, plot dritë.
-Mashalla – tha plaka, – sa lule paska çelur e uruara!
Pastaj psherëtiu:
-E shkreta Bukuri.Unë e shoh dardhën që ka çelur dhe më bëhet shpirti behar, po e shkreta Bukuri s’e sheh dot, i janë tharë këmbët qyqes.
Dhe vazhdoi:
-Ç‘i bënë ato të shkreta këmbë, ç’i bënë. E mbyllën fare. E ndanë nga njerëzit së gjalli… Mirë thonë. Vdekje të kishte, po pleqëri të mos kishte.
Pastaj erdhi në vete dhe tha:
-Po dhe unë plakë jam. Bile edhe më plakë se Bukuria. Megjithatë ja eci, dhe i shoh dardhat, qershitë si kanë çelur… Këmbët… Nuk i kam keq këmbët, jo….
Mërmëriti:
-Sëmundja është e keqe. Nuk durohet. Të kalb. E shkreta Bukuri… Mbeti uloke qyqja. Po kalbet vetëm, sepse çunin dhe nusen ia kanë caktuar me punë në fshat, ngaqë kanë një bizhdilëz në biografi …
Plaka e la prapa bërrylin e rrugës. Dardha me lulet e bardha mbeti pas saj. Iu duk sikur i mbeti prapa shoqja e saj uloke, Bukuria.
-Ej, Bukuri, Bukuri, – tha me vete, – si ishe dhe si u bëre. Ja si ajo dardha ishe, si ajo qershia atje te qoshja e rrugës.Të mbaj mend, kur erdhe nuse. Si ajo dardha ishe. Llërët i kishe gjithë shëndet të bardhë, ja si ato degët e dardhës me lule të bardha. Kurse tani…ë…hë…!
Plaka, doli në rrugën kryesore me asfalt. Rruga e qytetit iu duk e gjerë. I ngjante rrugës së Vidhishtës. Ajo ishte kaq e gjerë, por e mbuluar me bar të blertë, kurse rruga e qytetit me asfalt të zi. Eh, rruga e Vidhishtës, rruga e Vidhishtës…, – mërmëriti. Plaka kujtoi mbrëmjet, kur lopët ndaleshin e kullosnin pak në këtë rrugë, ku ndoshta dikur duhej të kishte pasur shumë vidha, prandaj dhe kishte atë emër. Ajo përfytyroi lopët duke kullotur : Baliskën, Shegën, Zekën, Murgjinën… Kujtoi mjeljen e tyre, kusitë me qumësht… Te këmbët e plakës kaloi një «Fiat» i kuq.Iu duk se kishte ngjyrën e pelës që kishte pas ajo dikur. Jo – tha me vete, – lëkura e pelës sime ishte ngjyrë xinxife.
Plaka, shoqja e Bukurisë që dergjej uloke pa njeri te koka, mori rrugën drejt Komitetit të Partisë.
***
Arriti te sheshi i qytetit. E habiti gjerësia e sheshit.Kështu ishte habitur dikur me Çairet e Zeza, në vajzëri. Ajo dhe shoqja e saj Bukuria kishin bërë kapule bari në ato çaire ku korrnin me kosë burrat e tyre.
Pyeti:
– Komitetin do, nëna…
– Cilin komitet?
– Komitetin e Partisë?
– E de, atë.
– E shikon atë ndërtesën e bukur?
– E shoh!
– Shkallët në të majtë janë të Komitetit Ekzekutiv. Ti ngjit shkallët në të djathtë. Ato të çojnë drejt e në Komitetin e Partisë.
– Gëzofsh të ritë – mor bir tha plaka dhe bëri drejt shkalleve të djathta.
***
Plaka nisi të ngjiste shkallët e jashtme. I ngjiste ngadalë. Ngjitej dhe ndalonte. Bënte sikur kërkonte dikë me sy. S’donte që të tjerët ta kuptonin se ajo lodhej, se po i ngjiste me zor ato shkallë. «Të paktën unë i ngjis. Me zor, me zor, por i ngjis, – tha ajo me vete,- kurse Bukuria e shkretë… Ajo ka mbetur trung. Këmbët qenkan gjë e madhe. S’ u bëka pa këmbë. Ndahesh nga bota me gjallje. Edhe syri gjë e keqe është… Edhe pa sy nuk bëhet… Po të paktën një gotë ujë e pi. Kurse Bukuria e shkretë… Po nuk i solli njeri një gotë ujë, thahet. Po s’e ngriti njeri nga vendi, kalbet…
– Për ku moj nënë? – e pyeti dezhurni.
– Te Sekretari, do vejë nëna.
– Te cili sekretar?
– Te i madhi !
– Për çfarë?
-Për hall.
– Për ç’hall?
– Për një hall të madh.
– Ma thuaj konkretisht hallin – tha dezhurni.
– Paske llafe ti, çun…
Dezhurni erdhi në vete dhe i foli plakës me zë të mëndafshtë:
– Po është rregull, moj, nënë. Duhet ta shkruajmë këtu në tefter.
– Qenkësh rregull… Di nëna nga rregullat… Durojnë gjunjët e nënës, s’e sheh si dridhen?… Ç’muhabet… Muhabet i bukur, besa, ky yti…
Dezhurni u çua nga karrigia. E kuptoi që s’bëri mirë. Ç‘ishin vërtetë ato pyetje ashtu? Goxha plakë… Tetëdhjetë a nëntëdhjetë e ca vjeçe. Kishte numëruar hapat për të ardhur gjer këtu… Kurse ai… Porosia e Partisë ishte që njerëzit të priteshin mirë, sikur dhe të deklasuar të ishin. Për një çast iu duk sikur e njohu atë plakë. Diku e kishte parë. Po ku? Ndoshta në… Iu kujtua. E kishte parë në tribunën e qytetit me rastin e festave të Nëntorit. Ishte nëna e dëshmorit të Brigadës së Parë Sulmuese… Ai pa rrudhat e imta të plakës që i ngjanin asaj rrjetës që lë sita kur e harrojnë mbi niseshte. Ishin ca rrudha të imta, të imta që i shkonin shumë pleqërisë së saj të thellë, lëkura e së cilës kishte vite që s’kishte parë diell.
Dezhurni u çua nga kolltuku dhe doli në korridor. E kapi plakën për krahu. Ngjiti me kujdes shkallët gjersa vajti para derës së Sekretarit… U ndal para saj së bashku me plakën.
-Një minutë – i tha plakës – mos u mërzit. – Erdha.
Dezhurni hyri në zyrën e pritjes së Sekretarit të Parë.
***
– Hyni, ju lutem, i tha plakës sekretari i Sekretarit të Parë. Sapo plaka hyri, Sekretari i Parë u çua në këmbë. La tavolinën, i doli përpara dhe e përqafoi.
-Gëzofsh të ritë – i tha ajo.
Sekretari e uli në një kolltuk të zyrës. U ul dhe vetë përballë saj. E pyeti për njerëzit e shtëpisë: për nipërit, mbesat, për djemtë dhe vajzat… Bëri me të, atë bisedën hyrëse që e lehtëson tjetrin të çlirohet nga emocionet e të shprehet lirshëm.
– Ç’të pruri gjer tek unë, – e pyeti Sekretari ?
– Halli, mor, bir…
– Hall shtëpie?
– Shtëpi kam nëna. Kam goxha konakë, sa të sillet edhe kali si në lëmë.
-Të rrish gëzuar! – i tha Sekretari i Parë.
Dhe e pyeti prapë:
– Ke ndonjë hall pune për nipin, mbesën…?
– Një hall më të madh kam, nëna.
– Hall burse?
– Jo, një hall më i madh, mor bir, e solli nënën tek ti…
Nëna e dëshmorit të Brigadës së Parë Sulmuese, nxori një copë letër nga gjiri dhe ia dha sekretarit. Ai e hapi dhe lexoi:
Shoqes Bukuri Shurdhani,
Kërkesën tuaj, për transferimin e nuses së djalit tuaj në qytet, nuk mund ta plotësojmë tani për tani, për mungesë vendi.
Përgjegjësi i Seksionit të Arsimit
(Dhimitër Gërmadha )
– E dëgjove, mor bir, si thotë? Nuk ka vende, tani për tani… Pse kur dashkësh t’ia sjellë nusen ulokes ky përgjigjsi, kur ajo të vdesë? Puna është t’ia sjelli nashtithi sa është gjallë. Kur të vdesë, le t’ia çojnë prapë në fshat, po të duan. Kaq nuk bëkësh dot ky përgjigjsi i arsimit? Për nusen e Bukurisë nuk paskësh vend në qytet? Po Bukuria ka pritur e ka përcjellur në shtëpinë e saj partizanët gjatë Luftës; i ka larë e shpëlarë, ka arnuar e ka tharë në diell rrobat e tyre me morra…
– Akoma me morrat kjo…, tha me vete Sekretari i Parë dhe i erdhi për të vjellë. Pastaj e pyeti, jo pa takt:
– Motra juaj është Bukuria?
– Jo, mor, bir, nuk është motra ime. Është shoqja ime. Jemi në një shkallë. Dyert i kemi përballë. E kam shoqe të vjetër. Është behar nga shpirti e behar nga goja. Shkonim e vinim te njëra – tjetra. Kafenë e pinim bashkë, herë veja unë tek ajo e herë vinte ajo tek unë. Bisedonim. Kënaqeshim. I shtonim ymrin njëra – tjetrës. Po ç‘e do. Nuk desh fati. Sikur na morën mësysh. Një ditë i ra pika dhe e la në vend. Mbeti uloke qyqja. Doktorët thanë se zor të ngrihet më. Që atë ditë u bëra helm.
Unë rri tek ajo me orë te dera. I bëj kafenë, i ve përpara bukën. Edhe një gotë ujë ia jap, me muhabet e gajret e mbaj, por nuk e ngre e nuk e ul dot… E shoh e më këput shpirtin, sidomos kur më thotë se atë ditë që do të ngrihet, do të vijë e ta pijë kafenë te unë dhe se atë ditë do të më bëjë një kafe për kokë të kafesë. Lëre, lëre, mos e pyet ç‘e ka gjet Bukurinë e shkretë. Çunin e ka agronom në koprativë, nusen, mësuese në fshat, nipi dhe mbesa janë të vegjël. Shkurt mor bir, nuk ka njeri që ta ngrejë e ta ulë gjatë ditës. Po nuk ia sollën nusen këtu afër, ajo do të kalbet. Po, po… Do të kalbet e nuk do ta ketë të gjatë.
-Ja, si thua ti mor, bir, është apo s’është hall, ky?
– Është hall, dhe hall shumë i madh dhe po të mos e zgjidhnim, do të ishte turp, ne…!
– Uratën, mor bir !
***
Sekretari i futi krahun nënës së dëshmorit trim të Brigadës së Parë Sulmuese, zbriti shkallët dhe e çoi te makina e tij që qëndronte para komitetit. Foli me shoferin. Hapi derën e «Fiatit» dhe e futi plakën brenda dhe u nda me të duke e përqafuar. Plaka e puthi në ballë.
Shoferi ia shkeli «Fiatit» në drejtim të shtëpisë së plakës në periferi.
-Mos u ngut, mor bir. Ec, ngadalë. E nget dot si qerre makinën? Si qerre e do nëna.
-E ngas si qerre, moj nënë, si s’e ngas…
-Gëzofsh të ritë.
-Të faleminderit – tha shoferi dhe e uli shpejtësinë.
-Dua të shoh qytetin – tha plaka, – më shëtit një herë rreth e rrotull. Ta shoh se s’i ndihet…
Shoferi e përshkoi qytetin me një shpejtësi të butë.
-Mashalla – tha plaka, – sa qenka hapur qyteti, por.., shiko djathtas, shiko majtas, ajo s’po i shihte as kishën e as xhaminë… Nuk i erdhi mirë, madje i erdhi keq me siguri, por nuk bëri zë, sepse ishte nënë dëshmori dhe…
***
Tani «Fiati» u fut në rrugën e periferisë që të çonte te shtëpia e plakës Fanie, nënës së dëshmorit të Brigadës së Parë Sulmuese, dëshmorit Loni Prifti.
Plaka pa përtej diçka të bardhë, gjithë dritë. Ishte qershia. Iu duk sikur i kishte dalë përpara shoqja e saj, Bukuria. Jo uloke, siç ishte tani, por ashtu siç kishte qenë atëherë kur erdhi nuse…Vetura arriti afër qershisë.
-Ndale makinën – tha plaka.
-Kam porosi nga Sekretari i Parë që të të çoj gjer te shkallët e shtëpisë – tha shoferi.
-Ndale këtu. Këtu do nëna.
-Nuk mundem, moj nënë. Sekretari i Parë, më porositi që të të çoj gjer te dera e shtëpisë.
-Bëj si të thotë nëna. Është më e madhe nëna…
Shoferi e ndali «Fiatin» te bërryli i rrugës, afër qershisë me lule e të bardha të përndritura nga dielli i prillit.
-Këputi nënës një degë. Atë degën atje që ka më shumë lule… E dua për Bukurinë, për shoqen time uloke.
Shoferi këputi degën që kishte më shumë lule dhe ia dha plakës. Ajo e pa degën e qershisë dhe tha me vete se shoqja e saj do të gëzohej shumë kur ta shihte, do ta merrte me siguri si ogur të mirë dhe do t’ i qeshte buza, më në fund që shoqja e saj po i sillte prillin në shtëpi…
***
Por pas një jave plaka Fanie, nëna e dëshmorit të Brigadës së Parë Sumuese , mori këtë përgjigje:
Shoqes Fanie Prifti,
me porosi të Sekretarit të Parë, shokut Rrapo Guri, bëmë të gjitha përpjekjet për transferimin e nuses së shoqes suaj Bukuri Shurdhanit, por tani për tani transferimi s’ mund të bëhet për mungesë vendi në qytet.
Ua ua ua!, ba-ka-bo-ni, uuu…uu… i paturpshmi – sik-ter-sek-re-tari…! Po ai më dha fjalën… E gëzova kot Bukurinë e shkretë. Kujtova se i solla prillin qyqes në shtëpi, por i paskësha sjell shënreun, mardhën e dimrit…
***
Plaka Fanie, nëna e dëshmorit të Brigadës së Parë Sulmuese, sapo pa degën e qershisë të cilën ajo ia kishte çuar shoqes para një jave, për t’u çmallur me pranverën, u drodh… Diçka e keqe e bëri të dridhej… Sapo shoqja e saj e sëmurë mësoi se Sekretari i Parë, nuk ia kishte zgjidhur hallin, iu duk sikur degëzës së qershisë iu fishkën lulet dhe vetë dega e futur në vazo edhe pse zhytur në ujë të kulluar, ajo u tha në çast si ato degët e selvisë së përrallës te porta e oborrit që me tharjen e tyre sillnin kob e zi në shtëpi…
Erërat e dhjetorit filluan të frynin tërbimshëm…Edhe këtë vit e paralizuara, do të kalonte në vetmi një dimër të mardhur deri sa një mesnatë a mëngjes, mbase… askush s’do t’i ndodhej pranë…!
1974
(Ne Foto:Nga Vincent Van Gogh)

Three Poems/
SOFRA E DIELLIT/
VISAR ZHITI/
/ELEGY OF THE FOREST
The forests have shrunk/
And fear has expanded,/
The forests have dwindled,/
There are less animals now,/
less courage and less lightning,/
less beauty/
and the moon lies bare,/
deflowered by force and/
then abandoned./
The forests have shrunk,/
Poetry, sighs have diminished,/
There are less words for leaves/
and more rumours./
The forests have shrunk,/
The rivers have lost their magic,/
The rivers are bewildered,/
They observe us like zebras in a zoo./
The forests have shrunk,
And shame has shrivelled,
How little shame we now have,
We regret nothing at all,
We have so little time to regret.
The roads have grown,
e maisur plage.
so have billboards and dilemmas,
warehouses, cinemas and praise.
The cities have grown,
And shame has expanded,
All that shame the newspapers cannot contain,
To be continued in the next issue
and in next year’s subscription of folly.
The forests have shrunk
and the forest protection units have grown.
Love has recoiled
and the birds have less room
for their lovemaking,
For they cannot make love in office buildings.
Faces have receded.
A little boy draws trees on the walls,
Draws trees in my eyes,
Tattooing a tree
on his slender arm,
like the end of the twentieth century,
Piercing it so often with his burning needle adrip with ink
That the forest is in a frenzy of blood,
the festering sore of suffering.

THE ARRIVAL OF PEGASUS IN MY CELL
During the day –
Morning, afternoon,
During the night –
Evening, midnight, after midnight
Every clank caused me to shudder,
Reminded me of the shackles,
As if the guards were coming to take me away
And fling me into a cavern
where even fear itself is horror-stricken.
All the clanking…
But what clanking?…
What did it all mean,
the clanking?…
Petrified, I put my eye
To the loop-hole.
On the small patch of grass – horseshoes.
A stallion was grazing
As it once did
In my dreams.
Its shining body
Like dawn washed by rain and moonlight.
What good fortune has brought you here?
Are you not Pegasus?!
I, too, had verdant dreams,
as fresh as grass.
Some they trampled,
Others I kept.
Let me throw you some of them –
eat!
And with parched lips,
I whispered slowly,
As lovers might have whispered:
-Stallion, oh stallion…
It raised its head,
We looked one another in the eye.
I had not seen myself in a mirror for some time,
Had almost forgotten what my face looked like.
I saw myself in the stallion’s eyes,
Such human eyes
shining as if in pain.
I was shorn bald,
Bearded and filthy…
and turned away
So as not to startle it with my wild appearance.

THE EPILOGUE (OF WHICH TIME MAKES A PREFACE)
Life is less than hope.
And, still, I write poems
Though no one reads them.
Perhaps the wind does not read the stars at night,
Maybe the cliffs at the seaside
Feel nothing of the fury of the waves.
And, still, I write poems,
Which have destroyed my life. For seven years
They shrouded my body in barbed wire.
They shredded my skin and torrents of life flowed
like torrents of blood
down to the tips of my toes.
But I did not lose my soul, not all of my soul,
Bits and pieces I pulled out
Of the fissures of my body
and sent them back
to love,
to poetry.
With little, tiny bits of soul,
Like bees who have lost their way,
I now live on.
…………………………………….
And when you consider
that even inscriptions on gravestones
have readers,
You come to realize that poetry is greater than hope.